آ مایش سرزمین
:
این برنامه ریزی که در سطح کل سرزمین انجام می شود. جایگا ه عمومی فعالیتها و برنامه های کلان اقتصادی رادر پهنه سرزمین مشخص می سازد . بر طبق تعریف قانون وزارت مسکن وشهرسازی ، طرح آمایش سرزمین عبارت از طرحی است که نحوه استفاده از سرزمین را در قالب هد فها و خط مشی ها ی ملی و اقتصادی از طریق بررسی امکا نات و منابع مراکز جمعیت شهری و روستایی کشور معین کرده وحد تو سعه و گسترش شهرها و شهرکهای فعلی و آینده و قطبهای صنعتی و کشاورزی و مراکز جها نگردی و خدماتی را مشخص نموده و در اجرای برنا مه های عمرانی بین بخش عمومی و بخش خصوصی ایجاد نظم وهما هنگی نماید .
به عبارت دیگر در این سطح از برنامه ریزی ،آمایش فضایی کل سرزمین و مجموعه مناطق با توجه به اهداف و آرمان های یک جامعه مورد توجه قرار می گیرد .
اهداف کلی طرح آما یش سرزمین در رابطه با جامعه شهری عبا رتند از:
- برقراری سلسله مراتب مناسب در سطح بندی شهری .
- تعیین سقف توسعه پذیری شهر ها با تو جه به مقیا س مطلوب شهر ها ی فعلی درآیند ه با در نظر گرفتن امکا نا ت زیربنایی، محدودیت های منا بع آب ، نیا زهای توسعه صنعتی – و پوشش های خدما تی .
- ایفای نقش هدایت روند توسعه منطقه ای از طریق ترکیب با محورهای تو سعه و ایجاد یک شبکه شهری منسجم .
- پشتیبا نی منا سب از جا معه روستا یی تحت پو شش و انجا م حمایت های لا زم برای توسعه کشا ورزی و بهره برداری بهینه از منا بع طبیعی منطقه در فعا لیتها ی تو لیدی .
- تا مین و گسترش تجهیزات خدما تی ( در مقیا س ملی ) .
بر نا مه ریزی منطقه ای
:
شهرها درمقیاس بزرگتر،وطیفه خودرا ازسطح کشوریا منطقه آغاز می کنند.علل وجودی شهرها و روستاها همیشه موردسوال بوده است.برای شناخت واقعی یک شهر وعوامل آن قبل ازهرچیز این سوال مدنظراست که چرا شهریا روستا درمحلی که ایجاد شده، واقع شده است.چرا رشدکرده وچرا درحال رشد است؟
ولی به عنوان یک اصل بدیهی،می توان این نکته را یادآورشد که بین شهر با منطقه خود،وابستگیها وپیوندهایی وجوددارد.به عبارت دیگر،شهرها وابسته به محیط خود می باشند.منطقه عبارت است از:فضا،یا قسمتی ازکره زمین یاقسمتی ازخاک یک کشورکه عوامل طبیعی،اقتصادی واجتماعی آن را ازمحیط اطراف خودمتمایزنموده است.بطورساده می توان برنامه ریزی منطقه ایی رامی توان،کوششی متشکل ومنظم برای انتخاب بهترین راهها وروشها به منظوررسیدن به هدفهای خاص دریک منطقه دانست.ازدیدگاه دیگر،برنامه ریزی منطقه ایی عبارت از:کوشش جهت بالابردن سطح زندگی مردم یک منطقه ویا کوششی جهت به دست آوردن حداکثراستفاده ازمنابع کمیاب و بکارگیری استعدادهای منطقه. معمولا هر کشور یا سرزمینی از منا طق مختلف با امکانات و منا بع و محدودیت های متفا وت تشکیل شده است که ایجاد ارتباط بین آ نها وظیفه آمایش سرزمین و بر عهده برنامه ریزی منطقه ای است . به عبا رت دیگر بر نامه ریزی منطقه ای عبا رت از کاربرد تکنیک ها و مدلهای توسعه جهت عمران و آبادی یک منطقه خاص است که با توجه به شناخت دقیق وضع موجود منطقه انجام می شود .برنامه ریزی منطقه ایی شامل سه مرحله می باشد:
-شناخت منطقه ومشکلات آن وطرح وتنظیم برنامه توسعه آن.
- اجرای برنامه تهیه شده و بررسی و ارزیابی طرح اجرا شده.
درسیستم برنامه ریزی منطقه ایی،همیشه مسایل و مشکلاتی وجوددارد که بایستی با هماهنگی ودرکنارسیاست کلی کشوری اجرا گردد.( اهداف اصلی آن تنظیم ار تباط میا ن فضا ، انسا ن و فعا لیت ها ست. ) و توسعه و رشد متوازن و متعا دل منطقه و کنترل رشد بی رویه شهرها و توزیع عادلانه امکا نات و خدما ت را مد نظر دارد . این بخش از برنا مه ریزی تا به حال کمتر مورد توجه قرار گرفته است و در رژیم قبل بسته به ضروریات خاص ، پا ره ای از مناطق از جمله شما ل ایران به لحاظ جنبه های توریستی آن و منطقه اصفهان به لحاظ ضرورتهای صنعتی مورد مطالعه قرار گرفتند و بعد از انقلاب مطالعات طرح جامع منطقه اصفهان پیگیری و تکمیل شده و در سال 1366 ، تصویب گردید . در حال حاضر مطالعات برنا مه ریزی منطقه ای در چار چوب بر نا مه ریزی آ مایش سرزمین در سازمان برنامه و بودجه در حال انجام است . اصل مهم در این نوع بر نامه ریزی تعیین رابطه و اثرات متقا بل شهر ، منطقه و کشور بر رو ی یکدیگر است. بدین معنی که در این نوع برنامه ریزی ، نه تنها نقش شهر در اقتصاد ملی ، منطقه ای با ید مورد توجه قرار گیرد ، بلکه لازم است درجه تاثیرگذاری هر شهر در دگرگونی های اقتصادی واجتماعی کشور و منطقه همچنین درجه تا ثیرپذیری آن در رابطه با این تحولات به وضوح روشن گردد،که نهایتا این امر در برنا مه ریزی فیزیکی شهر تجلی می نماید که بر اساس آن نیاز به فضا و ارتباط فضاها با یکدیگر و نیز تماس های مختلف اجتما عی مشخص می شوند .دراین برنامه ریزی،سیاستهای توسعه اقتصادی واجتماعی یک منطقه (جزیی ازیک کشور)یاچندمنطقه ویا کل کشور درقالب چندمنطقه انجام می گیرد.
برنامه ریزی شهری
:
برنامه ریزی کلا عبارت است از یک فعالیت علمی ومنطقی،درجهت رسیدن به هدفهای موردتوجه جامعه.بنابراین برنامه ریزی شهری عبارت ازتامین رفاه شهروندان و شهرنشینان ازطریق ایجاد محیطی بهتر،سالمتر،آسانتر،موثرتر ودلپذیرتر.برنامه ریزی شهری یک فرایند پویا وگویاست.به دلیل آنکه روابط انسانی ویژگی پویایی آن راتضمین می کند.بنابراین،جهت تامین نیازهای خدمات شهری ودرنظرگرفتن عوامل مختلف اقتصادی واجتماعی دریک سیستم برنامه ریزی شهری جامع وپویا،مشخص کردن سیاستها و برنامه های توسعه شهری،هماهنگ کردن آنها با سایربرنامه های عمرانی درسطح منطقه ای وکشوری وتنظیم برنامه ها و طرحها دردوره های زمانی معین از اولویت ویژه ایی برخوردار است.این نوع برنامه ریزی چنان که از نا م آن هم پیدا ست. در سطح شهر و با در نظر گرفتن نقش و وظایفی که بر نامه ریزی منطقه ای درآن تعیین نموده است، ارائه می گردد. و سعی بر این است که شهر از لحاظ فیزیکی و محل استقرار سرویسها و خدمات به طریقی با شد که ضمن دارا بودن حد اکثر کارایی به بهبود وضع اقتصاد و بالا بردن سطح رفاه ساکنین آن بیا نجامد و محیط مناسبی برای زندگی آنان فراهم سازد. در این نوع برنامه ریزی طرز استفاده از زمین های شهری، حمل و نقل ،در دسترس قراردادن سرویسها و خدمات عمومی و تعیین معیارها و ضوابط برای گسترش شهرمورد توجه خاص می باشد هرچند اخیرا مدیریت های اجتماعی نواحی شهری به منظور ارتقاء سطح زندگی جو امع شهری نیز در برنا مه ریزی شهری مو رد تو جه قرار گرفته است .
به طور کلی جایگاه برنامه ریزی شهری را در بین سطوح مختلف برنامه ریزی فضائی( از نقطه نظر سلسله مراتب و وسعت عمل ) می توان از روی دیاگرام زیر مشخص و معین کرد .
در گذشته متاسفانه سلسله مراتب برنامه ریزی رعایت نشده و برنامه ریزی ملی به صورت خیلی نا قص مورد توجه قرار گرفته و بعد از آ ن بر نا مه ریزی شهری به عنو ان عنصر جدا شده از نظام برنامه ریزی از چندین دهه قبل رو ا ج یا فته است و برنامه ریزی منطقه ای نیز کم و بیش اخیرا مورد توجه قرار گرفته ولی نتایج عملی آن هنوز هویدا نشده است ( به استثنای منطقه اصفهان ) از طرف دیگر مشکل عمده ای که در این زمینه وجود دارد این است که تا کنون بیشتر برنامه ریزیهای انجا م شده به شکل برنامه ریزی بخشی بوده و بر نا مه های سرزمینی و فیزیکی کمتر مورد بررسی قرار گرفته است و این عوامل در میزان کارایی برنامه ریزی شهری کشور در طول حیا ت چندین دهه ای آ ن موثر بوده است .
نتیجه بررسی ها نشا ن می دهد که حل مسائل و مشکلات در قا لب طرح ها و بر نا مه های گذشته غیر ممکن بوده و به دلیل ار تباط تنگاتنگ برنامه ریزی شهری با برنامه ها ی توسعه اقتصادی اجتماعی کشور لازم است در آینده کلیه فعا لیتها ی شهرسازی در چار چوب برنامه های آمایش سرزمین و برنامه ریزی منطقه ای و علا وه برآن منطبق بر اصول اسا سی شهرسا زی و به شکل جدید و هما هنگ با بر نا مه های بخشها ی تو لیدی و زیر بنا ئی صورت گیرد .
طرح ها ی جا مع
:
طرح ها ی جا مع معمو لا برای شهر های با جمعیت بیش از صد هزار نفر تهیه می شو ند ، هرچند این رقم ثا بتی نبود ه و این طرح ها برای شهرهایی با جمعیت زیر صد هزار نفر نیز تهیه گردیده اند .به طور کلی طرح جا مع شهری عبا رت از طرح بلند مدتی است که درآن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی ، صنعتی ، با زرگانی ، اداری ، کشاورزی، تاسیسات و تجهیزات شهری و نیازمند یهای عمومی شهر،خطوط ارتباطی ومحل مراکز انتهای خط (ترمینال) و فرود گاه ها و بنادر سطح لازم برای ایجاد تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی و نیاز مندیها ی عمومی شهر .
منا طق نوسازی و بهسا زی و اولویت های مربوط به آ نها تعیین می شوند و ضوا بط و مقررات مربوط به کلیه موارد فو ق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نهاد های تا ریخی و منا ظر طبیعی،تهیه و تنظیم می گردد .طرح جا مع شهر بر حسب ضرورت قا بل تجدید نظر خواهد بود . این طرحها از لحاظ محتوا و هدف به طور کلی مشابه طرحهای ها دی بوده و تنها تفاوت آ نها، اتکایشان به مطا لعات همه جا نبه ، مفصل و جامع بودن آ نها ست مدت زما ن دوره طرح جا مع 15 سا ل می با شد .
برنامه ریزی روستایی
:
هدف ازبرنامه ریزی روستایی،یکی شناخت وآگاهی کافی ازوضع موجود روستاها ازنقطه نظرهای عوامل فیزیکی(مانند: داده های طبیعی،وضع ساختمانی روستا،سیما وبافت روستا،تاسیسات عمومی وشبکه راهها )عوامل اجتماعی(نحوه زندگی،روابط بین مردم،جمعیت موجود،آشنایی بافرهنگها وسنتها)وعوامل اقتصادی(کشاورزی،صنایع روستایی،دامپروری )ومانندآن می باشد.درمطالعات وضع موجود روستاها،خواه ناخواه نکات مثبت ومنفی عواملی که می توانند درسطح منطقه به توسعه وگسترش منطقه ایی منجرشوند،باتوجه به آنچه که درسطح روستاها ازنظرنیروی انسانی،امکان استفاده ازمنابع موجود وچگونگی کاهش محدودیتها وجوددارند،بررسی می شوند.مسلما هیچگونه برنامه ریزی وطرحی نمی تواند به مرحله اجرادرآید ویااگر به مرحله اجرا درآید نمی تواند بازده خوبی داشته باشد،مگرآنکه باخصوصیات واستعدادهای جمعیت وعوامل اجتماعی وفرهنگی آنهاهماهنگ باشد.شناخت نیازهای جمعیت،کوشش درحل مسائل و مرتفع ساختن کمبودها،ازجمله مواردی است که برنامه ریزان رادرجهت شکوفا نمودن استعدادها،اقتصادکشاورزی،زندگی روستایی و نظایرآن یاری می دهد.برنامه ریزی روستایی ازبررسی امکانات فیزیکی ومطالعه خصوصیات طبیعی واقلیمی،نوع معماری،مسکن،راه و نظایرآن مایه می گیرد.بررسی قدمت نوع مصالح ساختمانی درروستا ورابطه آنها باخطرات ناشی ازسیل و زلزله،نحوه استفاده ازواحدهای مسکونی دررابطه باسنت روستانشینی،نوع معماری وتیپولوژی مسکن،روشهایی که انسانها برای مقابله باعوامل نامساعد طبیعی بوجودآورده اند.نوع راهها ومعابر روستا درارتباط باتراکم واحدهای مسکونی،عوامل ارتباطی دررابطه بامبادله کالا بین منطقه وروستا ازجمله عواملی است که حتما دربرنامه ریزی روستایی بایستی بادقت مورد مطالعه و مورد نظرقرارگیرند.عامل مهم دیگرکه دربرنامه ریزی روستایی مدنظر است،اقتصاد روستامی باشد.هدف ازمطالعات کشاورزی و دامپروری بیشتربه منظورتعمیق هرچه بهتر درزمینه راه حلهایی است،که برتولیدات زراعی ودامی وصنایع روستایی تاثیرمی گذارند.بطورکلی،برنامه ریزی روستایی بیشتربه منظوررسیدن به اهدافی است که درآن بتوان شالوده واساس یک جامعه روستایی مناسب رادرقالب منطقه ای به نحوی مطلوب،پایه گذاری کرد.
.
طرح هادی روستایی
:
برای سکونتگاههای روستایی نیز به مانند شهرها طرحهای مختلفی تهیه وتدوین می شود،که طرح هادی بارزترین نمونه آن است.طرح هادی روستایی عبارت است از:تجدید حیات وهدایت روستابالحاظ ابعاداجتماعی،اقتصادی وفیزیکی.این طرح برای روستاهای بالاتراز 500 نفرتهیه می شود. و سازمان کارفرمای این طرحها بنیاد مسکن انقلاب اسلامی کشورمی باشد.درقالب این طرح وضعیت فیزیکی،اجتماعی،اقتصادی،جمعیتی وفرهنگی کل روستا درارتباط باحوزه نفوذ وسطوح بالاترخود بررسی،ساماندهی وبرنامه ریزی می شود.مدت زمان اعتباریک طرح هادی اززمان تهیه تا اجرا ده سال می باشد.اهداف طرح هادی روستایی به شرح ذیل است:
- ایجادزمینه توسعه وعمران روستاها باتوجه به شرایط فرهنگی،اقتصادی واجتماعی
- تامین عادلانه امکانات ازطریق ایجاد تسهیلات اجتماعی،تولیدی ورفاهی.
- هدایت وضعیت فیزیکی روستا.
- ایجادتسهیلات لازم جهت بهبودمسکن روستائیان وخدمات زیست محیطی وعمومی.
تهیه طرح هادی روستایی شامل سه مرحله است که عبارتند از:شناخت وارزیابی وضع موجود،شناخت نیازها وکمبودهای روستا،تعیین ضوابط و ارایه پیشنهادات درراستای اهداف فوق الذکر وتعیین محدوده زمانی برنامه برای اجرا و تعیین محدوده توسعه کالبدی روستا درافق برنامه طرح هادی روستایی.