«و الذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قرة اعین و اجعلنا للمتقین اماما» (1)
یکی از ویژگیهای بندگان خاص خداوند رحمان این است که آنها در نیایش خود با خدا چنین عرض می کنند: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرار ده و ما را برای پرهیزکاران پیشواگردان.
این ویژگی بیانگر آن است که بندگان ممتاز خدا اهل دعا و نیایش هستند، ولی در دعا به کیفیت آن توجه خاص دارند، چیزهایی را از خدا می خواهند که بسیار مهم و سرنوشت ساز است، مانند خواستن همسران نیک، فرزندان نیک و از این ها بالاتر از خدا می خواهند به مقامی برسند که پیشوای و الگوی جامعه شوند.بنابراین در اینجا دو بحث باید مورد بررسی قرار گیرد.نخست اهمیت دعا، دوم اهمیت چگونگی دعا.
اهمیت دعا در اسلام
در قرآن آیات متعددی بیانگر اهمیت فوق العاده دعا کردن است، به طوری که دعا به عنوان عبادت مهم به شمار آمده و بی توجهی به آن موجب استکبار و عذاب دوزخ خواهد بود. (2) و نیز خداوند می فرماید:
«قل ما یعبؤ بکم ربی لولا دعائکم » (3)
بگو پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد، واژه دعا بیش از 25 بار در اشکال مختلف در قرآن ذکر شده، و دعاهای پیامبران و...که با کلماتی مانند «رب، ربنا» شروع می شود، بیش از صد بار آمده است.و این ها نشان دهنده اهمیت ممتاز دعا از نظر قرآن است.
در گفتار و سیره چهارده معصوم (ع) و پیامبران نیز کمترین چیزی است که مانند دعا مورد توجه قرار گرفته باشد، آنها همواره در وقت های گوناگون به مناجات، دعا و راز و نیاز با خدا اشتغال داشتند.در این راستا نظر شما را به ذکر چند نمونه جلب می کنیم:
پیامبر اکرم (ص) فرمود:
«الدعاء سلاح المؤمن و عمود الدین و نور السماوات و الارض.» (4)
دعا اسلحه مؤمن و ستون دین، و نور آسمان ها و زمین است.
نیز فرمود:
«الدعاء مخ العبادة و لا یهلک مع الدعاء احد» (5)
دعا مغز عبادت است، هیچ کس از اهل دعا به هلاکت نمی رسد.
به نقل امام صادق (ع) امیرمؤمنان علی (ع) فرمود:
«احب الاعمال الی الله عزوجل فی الارض الدعاء»
دوست داشتنی ترین کارها در پیشگاه خداوند متعال در سراسر زمین دعا کردن است.سپس فرمود:
«و کان امیرالمؤمنین رجلا دعاء» (6)
امیرمؤمنان علی (ع) مردی بود که بسیار دعا می کرد.
نیز از سخنان امیرمؤمنان علی (ع) است:
«الدعاء مفاتیح النجاح و مقالید الفلاح »
دعا کلیدهای پیروزی و گنجینه های رستگاری است.
«الدعاء ترس المؤمن » (7) دعا سپر مؤمن است.
«اعجز الناس من عجز عن الدعاء» (8)
کسی که از دعا کردن ناتوان باشد، عاجزترین انسان ها است.
سه درس مهم در پرتو دعا
دعا و نیایش دارای آثار مثبت و سازنده - به ویژه در صفای دل و تهذیب نفس - می باشد، و می توان از آن درس های فراوان آموخت، در راس این درس ها سه درس مهم از دعا و به عبارت دیگر سه بعد دعا است که برای وصول به فیوضات دعا باید هر سه، مورد توجه قرار گیرد.
1- دعا برای دفع بلا و روا شدن حاجت ها اثر کارساز دارد، بر همین اساس امیرمؤمنان علی (ع) فرمود:
«ادفعوا امواج البلاء عنکم بالدعاء قبل ورود البلاء» (9)
موج های بلاها را قبل از ورودشان، به وسیله دعا کردن از خود دفع کنید.
2- در کنار دعا وهمراه آن، تضرع، خشوع و راز و نیاز وجود دارد، که چنین خصالی غرور انسان را می شکند، و دل را آماده پذیرش امور معنوی می سازد، و در نتیجه انسان دارای آرامش نفس، قوت قلب و روحیه عالی خواهد شد; چنان که در قرآن می خوانیم:
«ادعوا ربکم تضرعا و خفیة » (10)
پروردگار خود را (آشکارا) از روی تضرع و در پنهانی بخوانید.
3- توجه به محتوای دعاها، و معارف بلند پایه ای که در دعاها وجود دارد، به عنوان مثال دعای اول صحیفه سجادیه و خطبه اول نهج البلاغه از نظر معارف و مطالب بلند پایه و عرفانی، همسان هستند، توجه به این معارف موجب ارتقاء سطح معلومات و معرفت انسان، و آشنایی بیشتر او با مفاهیم عالی اسلام خواهد شد که در راس آنها مساله توحید و خداشناسی است که نقش مهمی در استجابت دعا و استفاضه از نورانیت دعا دارند، چنان که در روایت آمده گروهی از امام صادق (ع) پرسیدند: «چرا ما دعا می کنیم ولی مستجاب نمی شود؟» در پاسخ فرمود:
«لانکم تدعون من لا تعرفونه » (11)
زیرا کسی را می خوانید که او را نمی شناسید.
به طور کلی دعا، عبادتی است که باید بیشترین نقش را در پاک سازی و به سازی روح و روان داشته باشد، برای وصول به این نقش، باید شرایط واجب، مستحب و کمال دعا را رعایت کرد، چنان که استجابت دعا بستگی به شرایطی دارد که حفظ آن شرایط، رابطه تنگاتنگ با تهذیب نفس و تکامل انسان دارد و می توان گفت که هر اندازه که اثر مثبت دعا در انسان بروز کند، به همان اندازه آن دعا به استجابت رسیده است.برای توضیح، نظر شما را به گفتار زیر جلب می کنیم:
پیامبر (ص) فرمود: «کسی که دوست دارد، دعایش مستجاب گردد، باید غذا و محل کسب خود را پاک کند.» نیز فرمود: «باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه خداوند بدان را بر نیکان شما مسلط می کند و هرچه دعا کنید مستجاب نخواهد شد.» (12) در فرازی از دعای کمیل از زبان امیرمؤمنان علی (ع) می خوانیم:
«اللهم اغفر لی الذنوب التی تحبس الدعاء»
خدایا بیامرز گناهانی را که مانع سر راه استجابت دعا خواهند شد.شخصی از امیرمؤمنان علی (ع) پرسید:
«چرا دعای ما مستجاب نمی شود؟»
آن حضرت در پاسخ فرمود:
«زیرا;
1- خدا را شناختید، ولی حق او را ادا نکردید.
2- به رسول خدا (ص) ایمان آوردید، ولی از دستورهای او پیروی ننمودید.
3- آیات قرآنی را تلاوت نمودید، ولی به دستورهای آن عمل نکردید.
4- در زبان گفتید از آتش می ترسیم ولی کردارتان موجب ورود به آتش دوزخ می گردد.
5- در زبان گفتید بهشت را دوست داریم، ولی در عمل از بهشت فاصله گرفتید.
6- از نعمت های خدا بهره مند شدید، ولی شکر آن را بجا نیاوردید.
7- خدا فرمود با شیطان دشمنی کنید، شما در زبان دشمنی کردید، ولی در عمل با او دوستی نمودید.
8- عیب های مردم را دیدید، ولی عیب های خود را نادیده گرفتید، اگر نیت شما خالص باشد و امر به معروف و نهی از منکر کنید دعایتان به استجابت می رسد.» (13)
روایات در این راستا بسیار است که نشان دهنده فراهم نمودن شرایط دعا برای وصول به فیوضات دعا است، نتیجه این که باید به مجرد دعا به طور سطحی و ظاهری اکتفا نکرد، بلکه به محتوا و شرایط آن نیز توجه داشت، تا از آن بهره کافی و کامل جست.
توجه به کیفیت دعا، و پرهیز از دعاهای بی مورد یا کم فایده
در آیه مورد بحث (74 فرقان) تصریح شده که بندگان ممتاز خدا اهل دعا هستند، و در دعا این سه خواسته را از درگاه خداوند دارند: 1- همسر شایسته 2- فرزند صالح 3- این که به مقامی برسد که پیشوا و الگو و راهنمای مردم شوند، یعنی به کیفیت دعا توجه دارند، امور مهم را از خدا می خواهند و برای تحقق آن، سعی می نمایند، آنها می گویند: پروردگارا! همسر و فرزندانمان را نور چشم ما قرار بده، این تعبیر (نور چشم) رمز کمال و سعادت است، چرا که همسر و فرزند نیک موجب آرامش و سعادت انسان شده و روح و روان انسان را شاد نموده و در نتیجه باعث روشنی چشم خواهد شد، و به عبارت روشن تر، همسر و فرزندان شایسته، به زندگی انسان نور و صفا می بخشند و باعث آبرو و روسفیدی و سربلندی دنیا و آخرت خواهند شد.چنین دعایی مفید و دارای آثار درخشان است، به خلاف دعاهای بیهوده و یا کم فایده که ارزش چندانی ندارند، انسان باید در همه چیز حتی در دعا، دارای همت عالی و نظری بلند باشد، و در پرتو نورانیت دعا، به مقام های عالی برسد.تا آنجا که دعا کند که امام و الگوی مردم شود.نبایددعا را در امور مادی منحصر کرد، یا در پیشگاه خدا چیزهایی حقیر را درخواست کرد.
بر همین اساس امام صادق (ع) فرمود: دعای چهار گروه به استجابت نمی رسد:
1- کسی که در خانه خود نشسته و می گوید: خدایا مرا روزی ده، به او گفته می شود آیا به تو دستور تلاش و کوشش ندادم؟
2- کسی که همسری (ناشایسته که دائما او را ناراحت می کند) دارد، و دعا می کند که از دست همسرش خلاص شود، به او گفته می شود مگر حق طلاق را به تو ندادم.
3- کسی که اموالی داشته، و بدون گواه به دیگری وام داده (ولی وام گیرنده منکر آن است وام دهنده دعا می کند که خداوند دل وام گیرنده را نرم کند، و او را به ادای وام وادار نماید) به او گفته می شود مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن، شاهد و گواه بگیرید.» (14)
ما وقتی که دعاهای پیامبران، امامان و اولیاء خدا را مورد بررسی قرار می دهیم، می بینیم خواسته های آنها هنگام دعا، بیشتر در محور امور بلند پایه معنوی، اجتماعی و سیاسی بود،
مثلا دعای حضرت ابراهیم (ع) چنین بود:
«ربنا اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء» (15) پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده، و از فرزندانم (نیز چنین فرما) پروردگارا دعای مرا بپذیر.
راسخان در علم (امامان) چنین دعا کنند:
«ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمة انک انت الوهاب » (16)
پروردگارا! دلهایمان را بعد از آن که ما را هدایت کردی (از راه حق) منحرف مگردان، و از سوی خود رحمتی بر ما ببخش، زیرا تو بخشنده ای.دعای اصحاب کهف چنین بود:
«ربنا آتنا من لدنک رحمة و هیی ء لنا من امرنا رشدا.» (17)
پروردگارا! ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن، و راه هدایت و نجاتی برای ما فراهم ساز.
توجه به دعاهایی که امامان ما داشتند، چنان که در صحیفه سجادیه و مفاتیح الجنان آمده ما را به کیفیت دعا کردن آشنا می کند، و نشان می دهد که چگونه دعا کنیم، مثلا امام حسین (ع) در فرازی از دعای عرفه خود چنین به خدا عرضه می کند:
«اللهم اجعلنی اخشاک کانی اراک، و اسعدنی بتقواک، و لا تشقنی من معصیتک » (18)
خدایا مرا به گونه ای از خوف و خشیت در درگاهت قرار ده که گویا تو را با چشمانم می نگرم، و در پرتو تقوا مرا سعادتمند فرما، و به خاطر گناه مرا تیره بخت نساز.
برای توضیح و روشن شدن مطلب، نظر شما را به داستان جالب زیر جلب می کنیم:
روایت شده: خداوند به یکی از پیامبران بنی اسرائیل وحی کرد که به فلان عابد بگو سه دعای تو در نزد ما مورد استجابت است، آن پیامبر وحی الهی را به آن عابد ابلاغ کرد، او موضوع را به همسرش خبر داد (19) همسرش اصرار زیاد کرد که یکی از آن دعاها را در مورد من قرار بده، عابد به این پیشنهاد راضی شد، همسرش به او گفت: «دعا کن خداوند مرا از زیباترین زنان زمان قرار دهد.» عابد همین دعا را کرد، همسرش از زیباترین بانوان جهان گردید.
زیبایی او باعث شد که شاهان و جوانان ثروتمند و هوسباز به او دل بستند و برایش پیام دادند، شوهر مفلوک و پیر و زاهدت را رها کن، با ما محشور باش، تا از هر گونه لذت های دنیا، بهره مند گردی.
آن زن، از این جهت گول خورد وهمواره با شوهرش برخورد شدید می کرد و بنای ناسازگاری می نمود، سرانجام عابد از دست او عصبانی شد، و از دعای دوم خود استفاده کرد و گفت: «خدایا! همسرم را تبدیل به سگ کن » .
دعایش به استجابت رسید و او سگ شد، برادران و بستگان او نزد عابد آمدند و گفتند آبروی ما در میان مردم می رود، از شما التماس می کنیم که از دعای سوم خود استفاده کن تا همسرت به صورت اول برگردد، آنها بسیار اصرار کردند، سرانجام عابد ناگزیر از دعای سوم خود استفاده نمود و عرض کرد: «خدایا همسرم را به صورت اول بازگردان.» دعا مستجاب شد، و همسرش به صورت اول بازگشت، و به این ترتیب سه دعای مورد اجابتش، به هدر رفت و پوچ گردید (20) آن زاهد اگر نادان نبود می توانست از این فرصت اکثر استفاده را بکند، و سعادت دنیا و آخرتش را تامین نماید.
سه خواسته جالب در دعا
به تفسیر آیه مورد بحث (25 فرقان) باز می گردیم، در این آیه بیان شده که بندگان ممتاز خدا در دعای خود به خدا عرض می کنند: «همسران و فرزندان شایسته، به ما عنایت کن و ما را امام و پیشوای پرهیزگاران فرما.» این سه خواسته از خواسته های بسیار مهم زندگی سعادتمندانه است، برای آن که به اهمیت این سه خواسته سرنوشت ساز پی ببریم، به توضیح کوتاه آن می پردازیم.
همسر شایسته و نقش آن
همسر شایسته معاون بسیار خوبی برای شوهر است، موجب زیبایی و دوام زندگی و سعادت و شادابی خواهد بود، و نقش به سزایی در نیکو داشت کانون خانواده و به سازی آن دارد، از این رو برای گزینش و تربیت چنین همسری باید توجه عمیق نمود.روایت شده شخصی درباره انتخاب همسر با رسول خدا (ص) مشورت کرد، آن حضرت فرمود:
«انکح و علیک بذات الدین » (21)
ازدواج کن ولی بر تو باد که با زن دین دار ازدواج کنی.
امام صادق (ع) به ابراهیم کرخی فرمود:
«با دختری ازدواج کن که از: 1- خانواده اصیل و نیک باشد 2- دارای اخلاق خوب باشد 3- در او آمادگی برای فرزند دار شدن باشد 4- شوهرش را در امور دنیا و آخرت یاری کند.» (22)
پیامبر (ص) فرمود: «بهترین زنان امت من، کسانی هستندکه مهرشان اندک است و خوش رو می باشند.» (23)
از بررسی روایات در این راستا فهمیده می شود که ویژگی های دوازده گانه زیر نشانه همسر شایسته است:
1- دین داری 2- اخلاق نیک 3- خوش رویی 4- کم بودن مهریه 5- آمادگی برای بچه دار شدن 6- زن پر محبت 7- داشتن عفت 8- مطیع شوهر و آراستگی برای او 9- از خانواده اصیل و پاک 10- راستگو و امانت دار 11- خوشبو و پاکیزه 12- فهیم و آشنا به اداره زندگی.
امیر مؤمنان علی (ع) فرمود:
«ایاکم و تزویج الحمقاء، فان صحبتها بلاء و ولدها ضیاع » (24)
از ازدواج با زنان کم عقل دوری کنید، چرا که همنشینی با آنها بلا است، و فرزندان آنها دچار تباهی است.
در روایات متعدد آمده که هدفتان در ازدواج، مال و زیبایی نباشد، بلکه ایمان و پاکدامنی همسر را هدف اصلی قرار دهید.پیامبر (ص) فرمود: «هرگاه کسی با بانویی به خاطر ثروتش ازدواج کند، خداوند او را به همان ثروت واگذارد (واز بهره های دیگر محروم سازد) و کسی که با زنی برای جمالش ازدواج کند، امور ناپسندی از او ببیند، و هر کس به خاطر دینش با او ازدواج کند، خدا او را محروم نکند.» (25)
بنابراین همسر شایسته از ارکان مهم زندگی است، بنده ممتاز خدا هم در دعا، و هم در گزینش، به این موضوع توجه عمیق و جدی دارد.که در پرتو چنین جدیت می تواند بخش مهم از سعادت و خوشبختی خود را تامین کند.
به گفته سعدی:
زن خوب فرمانبر پارسا کند مرد درویش را پادشاه چو مستور باشد زن خوب روی به دیدار وی در بهشت است شوی
فرزندان صالح
یکی از ممتازترین ارکان سعادت، داشتن فرزندان شایسته است که به راستی مهم ترین نعمت الهی خواهد بود.
و به عکس فرزند ناصالح، بلای بزرگ و ویران گر است که مایه وزر و وبال و بدبختی دو جهان خواهد شد.پیامبران و اولیاء خدا هم در دعا و نیایش و هم در عمل، برای داشتن فرزند صالح، تلاش فراوان داشتند، و در تربیت و پرورش روح و روان فرزند، از هیچ عامل سازنده ای اغماض نمی کردند.امام صادق (ع) به یکی از شیعیان فرمود: وقتی که اراده ازدواج نمودی دو رکعت نماز بخوان، و پس از حمد و شکر الهی دعا کن و در دعا بگو:
«...و از برای من از آن همسر فرزندی طیب و پاک که خلف و جانشین صالحی در حیات من و بعد از مرگ من باشد نصیب گردان.» (26)
امیرمؤمنان علی (ع) در گفتاری فرمود:
«سوگند به خدا من از درگاه خدا فرزندی زیباروی یا خوش اندام درخواست نکردم بلکه از پروردگارم خواستم، فرزندانی مطیع خدا و خائف در درگاه خدا به من عنایت فرماید، به گونه ای که هرگاه به او نگاه کنم و بنگرم که مطیع خدا است، چشمم به خاطر او روشن گردد.» (27)
رسول اکرم (ص) فرمود:
«ان الولد الصالح ریحانة من ریاحین الجنة » (28)
همانا فرزند شایسته گل خوشبویی از گل های خوشبوی بهشت است.
در شرح حال عالم بزرگ مرحوم ملا محمد تقی مجلسی (پدر علامه محمد باقر مجلسی صاحب بحارالانوار) می نویسند که گفت: یک شب پس از نماز شب، حالتی برایم رخ داد که احساس کردم اگر از خداوند خواسته ای را طلب کنم، اجابت خواهد کرد، در این فکر بودم که چه درخواستی کنم، ناگاه صدای فرزندم محمد باقر که در گهواره بود بلند شد، گفتم:
«خدایا! به حق محمد و آل محمد (ص) این کودک را مروج دین و ناشر احکام سید رسولان محمد مصطفی (ص) قرار ده، و توفیقات سرشار به او عنایت فرما.» (29)
همین دعا باعث شد که خداوند همه اسباب توفیق را برای محمد باقر مجلسی فراهم کرد، به طوری که وقتی بزرگ شد روز به روز بر رشد و کمال او افزوده می شد، و در نشر اسلام و احکام با بیان و قلم به توفیقات سرشاری نایل گردید، و آثار فراوان و درخشان به یادگار گذاشت که یکی از آنها کتاب بحارالانوار است که 110 جلد می باشد، به گفته محدث معروف حاجی نوری مقام علمی علامه مجلسی و توفیق او در ترویج اسلام به جایی رسید که عبدالعزیز ناصبی دهلوی در کتاب تحفه نوشته است:
«اگر دین شیعه دین مجلسی نامیده شود، بجا است، زیرا رونق و گسترش این دین از ناحیه علامه مجلسی است...» (30)
نتیجه این که بزرگان به مساله فرزند صالح این گونه اهمیت می دادند، و آن را در سرلوحه زندگی خود مورد توجه قرار می دادند.
یکی از ویژگیهای بندگان خاص خداوند رحمان این است که آنها در نیایش خود با خدا چنین عرض می کنند: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرار ده و ما را برای پرهیزکاران پیشواگردان.
این ویژگی بیانگر آن است که بندگان ممتاز خدا اهل دعا و نیایش هستند، ولی در دعا به کیفیت آن توجه خاص دارند، چیزهایی را از خدا می خواهند که بسیار مهم و سرنوشت ساز است، مانند خواستن همسران نیک، فرزندان نیک و از این ها بالاتر از خدا می خواهند به مقامی برسند که پیشوای و الگوی جامعه شوند.بنابراین در اینجا دو بحث باید مورد بررسی قرار گیرد.نخست اهمیت دعا، دوم اهمیت چگونگی دعا.
اهمیت دعا در اسلام
در قرآن آیات متعددی بیانگر اهمیت فوق العاده دعا کردن است، به طوری که دعا به عنوان عبادت مهم به شمار آمده و بی توجهی به آن موجب استکبار و عذاب دوزخ خواهد بود. (2) و نیز خداوند می فرماید:
«قل ما یعبؤ بکم ربی لولا دعائکم » (3)
بگو پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد، واژه دعا بیش از 25 بار در اشکال مختلف در قرآن ذکر شده، و دعاهای پیامبران و...که با کلماتی مانند «رب، ربنا» شروع می شود، بیش از صد بار آمده است.و این ها نشان دهنده اهمیت ممتاز دعا از نظر قرآن است.
در گفتار و سیره چهارده معصوم (ع) و پیامبران نیز کمترین چیزی است که مانند دعا مورد توجه قرار گرفته باشد، آنها همواره در وقت های گوناگون به مناجات، دعا و راز و نیاز با خدا اشتغال داشتند.در این راستا نظر شما را به ذکر چند نمونه جلب می کنیم:
پیامبر اکرم (ص) فرمود:
«الدعاء سلاح المؤمن و عمود الدین و نور السماوات و الارض.» (4)
دعا اسلحه مؤمن و ستون دین، و نور آسمان ها و زمین است.
نیز فرمود:
«الدعاء مخ العبادة و لا یهلک مع الدعاء احد» (5)
دعا مغز عبادت است، هیچ کس از اهل دعا به هلاکت نمی رسد.
به نقل امام صادق (ع) امیرمؤمنان علی (ع) فرمود:
«احب الاعمال الی الله عزوجل فی الارض الدعاء»
دوست داشتنی ترین کارها در پیشگاه خداوند متعال در سراسر زمین دعا کردن است.سپس فرمود:
«و کان امیرالمؤمنین رجلا دعاء» (6)
امیرمؤمنان علی (ع) مردی بود که بسیار دعا می کرد.
نیز از سخنان امیرمؤمنان علی (ع) است:
«الدعاء مفاتیح النجاح و مقالید الفلاح »
دعا کلیدهای پیروزی و گنجینه های رستگاری است.
«الدعاء ترس المؤمن » (7) دعا سپر مؤمن است.
«اعجز الناس من عجز عن الدعاء» (8)
کسی که از دعا کردن ناتوان باشد، عاجزترین انسان ها است.
سه درس مهم در پرتو دعا
دعا و نیایش دارای آثار مثبت و سازنده - به ویژه در صفای دل و تهذیب نفس - می باشد، و می توان از آن درس های فراوان آموخت، در راس این درس ها سه درس مهم از دعا و به عبارت دیگر سه بعد دعا است که برای وصول به فیوضات دعا باید هر سه، مورد توجه قرار گیرد.
1- دعا برای دفع بلا و روا شدن حاجت ها اثر کارساز دارد، بر همین اساس امیرمؤمنان علی (ع) فرمود:
«ادفعوا امواج البلاء عنکم بالدعاء قبل ورود البلاء» (9)
موج های بلاها را قبل از ورودشان، به وسیله دعا کردن از خود دفع کنید.
2- در کنار دعا وهمراه آن، تضرع، خشوع و راز و نیاز وجود دارد، که چنین خصالی غرور انسان را می شکند، و دل را آماده پذیرش امور معنوی می سازد، و در نتیجه انسان دارای آرامش نفس، قوت قلب و روحیه عالی خواهد شد; چنان که در قرآن می خوانیم:
«ادعوا ربکم تضرعا و خفیة » (10)
پروردگار خود را (آشکارا) از روی تضرع و در پنهانی بخوانید.
3- توجه به محتوای دعاها، و معارف بلند پایه ای که در دعاها وجود دارد، به عنوان مثال دعای اول صحیفه سجادیه و خطبه اول نهج البلاغه از نظر معارف و مطالب بلند پایه و عرفانی، همسان هستند، توجه به این معارف موجب ارتقاء سطح معلومات و معرفت انسان، و آشنایی بیشتر او با مفاهیم عالی اسلام خواهد شد که در راس آنها مساله توحید و خداشناسی است که نقش مهمی در استجابت دعا و استفاضه از نورانیت دعا دارند، چنان که در روایت آمده گروهی از امام صادق (ع) پرسیدند: «چرا ما دعا می کنیم ولی مستجاب نمی شود؟» در پاسخ فرمود:
«لانکم تدعون من لا تعرفونه » (11)
زیرا کسی را می خوانید که او را نمی شناسید.
به طور کلی دعا، عبادتی است که باید بیشترین نقش را در پاک سازی و به سازی روح و روان داشته باشد، برای وصول به این نقش، باید شرایط واجب، مستحب و کمال دعا را رعایت کرد، چنان که استجابت دعا بستگی به شرایطی دارد که حفظ آن شرایط، رابطه تنگاتنگ با تهذیب نفس و تکامل انسان دارد و می توان گفت که هر اندازه که اثر مثبت دعا در انسان بروز کند، به همان اندازه آن دعا به استجابت رسیده است.برای توضیح، نظر شما را به گفتار زیر جلب می کنیم:
پیامبر (ص) فرمود: «کسی که دوست دارد، دعایش مستجاب گردد، باید غذا و محل کسب خود را پاک کند.» نیز فرمود: «باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه خداوند بدان را بر نیکان شما مسلط می کند و هرچه دعا کنید مستجاب نخواهد شد.» (12) در فرازی از دعای کمیل از زبان امیرمؤمنان علی (ع) می خوانیم:
«اللهم اغفر لی الذنوب التی تحبس الدعاء»
خدایا بیامرز گناهانی را که مانع سر راه استجابت دعا خواهند شد.شخصی از امیرمؤمنان علی (ع) پرسید:
«چرا دعای ما مستجاب نمی شود؟»
آن حضرت در پاسخ فرمود:
«زیرا;
1- خدا را شناختید، ولی حق او را ادا نکردید.
2- به رسول خدا (ص) ایمان آوردید، ولی از دستورهای او پیروی ننمودید.
3- آیات قرآنی را تلاوت نمودید، ولی به دستورهای آن عمل نکردید.
4- در زبان گفتید از آتش می ترسیم ولی کردارتان موجب ورود به آتش دوزخ می گردد.
5- در زبان گفتید بهشت را دوست داریم، ولی در عمل از بهشت فاصله گرفتید.
6- از نعمت های خدا بهره مند شدید، ولی شکر آن را بجا نیاوردید.
7- خدا فرمود با شیطان دشمنی کنید، شما در زبان دشمنی کردید، ولی در عمل با او دوستی نمودید.
8- عیب های مردم را دیدید، ولی عیب های خود را نادیده گرفتید، اگر نیت شما خالص باشد و امر به معروف و نهی از منکر کنید دعایتان به استجابت می رسد.» (13)
روایات در این راستا بسیار است که نشان دهنده فراهم نمودن شرایط دعا برای وصول به فیوضات دعا است، نتیجه این که باید به مجرد دعا به طور سطحی و ظاهری اکتفا نکرد، بلکه به محتوا و شرایط آن نیز توجه داشت، تا از آن بهره کافی و کامل جست.
توجه به کیفیت دعا، و پرهیز از دعاهای بی مورد یا کم فایده
در آیه مورد بحث (74 فرقان) تصریح شده که بندگان ممتاز خدا اهل دعا هستند، و در دعا این سه خواسته را از درگاه خداوند دارند: 1- همسر شایسته 2- فرزند صالح 3- این که به مقامی برسد که پیشوا و الگو و راهنمای مردم شوند، یعنی به کیفیت دعا توجه دارند، امور مهم را از خدا می خواهند و برای تحقق آن، سعی می نمایند، آنها می گویند: پروردگارا! همسر و فرزندانمان را نور چشم ما قرار بده، این تعبیر (نور چشم) رمز کمال و سعادت است، چرا که همسر و فرزند نیک موجب آرامش و سعادت انسان شده و روح و روان انسان را شاد نموده و در نتیجه باعث روشنی چشم خواهد شد، و به عبارت روشن تر، همسر و فرزندان شایسته، به زندگی انسان نور و صفا می بخشند و باعث آبرو و روسفیدی و سربلندی دنیا و آخرت خواهند شد.چنین دعایی مفید و دارای آثار درخشان است، به خلاف دعاهای بیهوده و یا کم فایده که ارزش چندانی ندارند، انسان باید در همه چیز حتی در دعا، دارای همت عالی و نظری بلند باشد، و در پرتو نورانیت دعا، به مقام های عالی برسد.تا آنجا که دعا کند که امام و الگوی مردم شود.نبایددعا را در امور مادی منحصر کرد، یا در پیشگاه خدا چیزهایی حقیر را درخواست کرد.
بر همین اساس امام صادق (ع) فرمود: دعای چهار گروه به استجابت نمی رسد:
1- کسی که در خانه خود نشسته و می گوید: خدایا مرا روزی ده، به او گفته می شود آیا به تو دستور تلاش و کوشش ندادم؟
2- کسی که همسری (ناشایسته که دائما او را ناراحت می کند) دارد، و دعا می کند که از دست همسرش خلاص شود، به او گفته می شود مگر حق طلاق را به تو ندادم.
3- کسی که اموالی داشته، و بدون گواه به دیگری وام داده (ولی وام گیرنده منکر آن است وام دهنده دعا می کند که خداوند دل وام گیرنده را نرم کند، و او را به ادای وام وادار نماید) به او گفته می شود مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن، شاهد و گواه بگیرید.» (14)
ما وقتی که دعاهای پیامبران، امامان و اولیاء خدا را مورد بررسی قرار می دهیم، می بینیم خواسته های آنها هنگام دعا، بیشتر در محور امور بلند پایه معنوی، اجتماعی و سیاسی بود،
مثلا دعای حضرت ابراهیم (ع) چنین بود:
«ربنا اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء» (15) پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده، و از فرزندانم (نیز چنین فرما) پروردگارا دعای مرا بپذیر.
راسخان در علم (امامان) چنین دعا کنند:
«ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمة انک انت الوهاب » (16)
پروردگارا! دلهایمان را بعد از آن که ما را هدایت کردی (از راه حق) منحرف مگردان، و از سوی خود رحمتی بر ما ببخش، زیرا تو بخشنده ای.دعای اصحاب کهف چنین بود:
«ربنا آتنا من لدنک رحمة و هیی ء لنا من امرنا رشدا.» (17)
پروردگارا! ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن، و راه هدایت و نجاتی برای ما فراهم ساز.
توجه به دعاهایی که امامان ما داشتند، چنان که در صحیفه سجادیه و مفاتیح الجنان آمده ما را به کیفیت دعا کردن آشنا می کند، و نشان می دهد که چگونه دعا کنیم، مثلا امام حسین (ع) در فرازی از دعای عرفه خود چنین به خدا عرضه می کند:
«اللهم اجعلنی اخشاک کانی اراک، و اسعدنی بتقواک، و لا تشقنی من معصیتک » (18)
خدایا مرا به گونه ای از خوف و خشیت در درگاهت قرار ده که گویا تو را با چشمانم می نگرم، و در پرتو تقوا مرا سعادتمند فرما، و به خاطر گناه مرا تیره بخت نساز.
برای توضیح و روشن شدن مطلب، نظر شما را به داستان جالب زیر جلب می کنیم:
روایت شده: خداوند به یکی از پیامبران بنی اسرائیل وحی کرد که به فلان عابد بگو سه دعای تو در نزد ما مورد استجابت است، آن پیامبر وحی الهی را به آن عابد ابلاغ کرد، او موضوع را به همسرش خبر داد (19) همسرش اصرار زیاد کرد که یکی از آن دعاها را در مورد من قرار بده، عابد به این پیشنهاد راضی شد، همسرش به او گفت: «دعا کن خداوند مرا از زیباترین زنان زمان قرار دهد.» عابد همین دعا را کرد، همسرش از زیباترین بانوان جهان گردید.
زیبایی او باعث شد که شاهان و جوانان ثروتمند و هوسباز به او دل بستند و برایش پیام دادند، شوهر مفلوک و پیر و زاهدت را رها کن، با ما محشور باش، تا از هر گونه لذت های دنیا، بهره مند گردی.
آن زن، از این جهت گول خورد وهمواره با شوهرش برخورد شدید می کرد و بنای ناسازگاری می نمود، سرانجام عابد از دست او عصبانی شد، و از دعای دوم خود استفاده کرد و گفت: «خدایا! همسرم را تبدیل به سگ کن » .
دعایش به استجابت رسید و او سگ شد، برادران و بستگان او نزد عابد آمدند و گفتند آبروی ما در میان مردم می رود، از شما التماس می کنیم که از دعای سوم خود استفاده کن تا همسرت به صورت اول برگردد، آنها بسیار اصرار کردند، سرانجام عابد ناگزیر از دعای سوم خود استفاده نمود و عرض کرد: «خدایا همسرم را به صورت اول بازگردان.» دعا مستجاب شد، و همسرش به صورت اول بازگشت، و به این ترتیب سه دعای مورد اجابتش، به هدر رفت و پوچ گردید (20) آن زاهد اگر نادان نبود می توانست از این فرصت اکثر استفاده را بکند، و سعادت دنیا و آخرتش را تامین نماید.
سه خواسته جالب در دعا
به تفسیر آیه مورد بحث (25 فرقان) باز می گردیم، در این آیه بیان شده که بندگان ممتاز خدا در دعای خود به خدا عرض می کنند: «همسران و فرزندان شایسته، به ما عنایت کن و ما را امام و پیشوای پرهیزگاران فرما.» این سه خواسته از خواسته های بسیار مهم زندگی سعادتمندانه است، برای آن که به اهمیت این سه خواسته سرنوشت ساز پی ببریم، به توضیح کوتاه آن می پردازیم.
همسر شایسته و نقش آن
همسر شایسته معاون بسیار خوبی برای شوهر است، موجب زیبایی و دوام زندگی و سعادت و شادابی خواهد بود، و نقش به سزایی در نیکو داشت کانون خانواده و به سازی آن دارد، از این رو برای گزینش و تربیت چنین همسری باید توجه عمیق نمود.روایت شده شخصی درباره انتخاب همسر با رسول خدا (ص) مشورت کرد، آن حضرت فرمود:
«انکح و علیک بذات الدین » (21)
ازدواج کن ولی بر تو باد که با زن دین دار ازدواج کنی.
امام صادق (ع) به ابراهیم کرخی فرمود:
«با دختری ازدواج کن که از: 1- خانواده اصیل و نیک باشد 2- دارای اخلاق خوب باشد 3- در او آمادگی برای فرزند دار شدن باشد 4- شوهرش را در امور دنیا و آخرت یاری کند.» (22)
پیامبر (ص) فرمود: «بهترین زنان امت من، کسانی هستندکه مهرشان اندک است و خوش رو می باشند.» (23)
از بررسی روایات در این راستا فهمیده می شود که ویژگی های دوازده گانه زیر نشانه همسر شایسته است:
1- دین داری 2- اخلاق نیک 3- خوش رویی 4- کم بودن مهریه 5- آمادگی برای بچه دار شدن 6- زن پر محبت 7- داشتن عفت 8- مطیع شوهر و آراستگی برای او 9- از خانواده اصیل و پاک 10- راستگو و امانت دار 11- خوشبو و پاکیزه 12- فهیم و آشنا به اداره زندگی.
امیر مؤمنان علی (ع) فرمود:
«ایاکم و تزویج الحمقاء، فان صحبتها بلاء و ولدها ضیاع » (24)
از ازدواج با زنان کم عقل دوری کنید، چرا که همنشینی با آنها بلا است، و فرزندان آنها دچار تباهی است.
در روایات متعدد آمده که هدفتان در ازدواج، مال و زیبایی نباشد، بلکه ایمان و پاکدامنی همسر را هدف اصلی قرار دهید.پیامبر (ص) فرمود: «هرگاه کسی با بانویی به خاطر ثروتش ازدواج کند، خداوند او را به همان ثروت واگذارد (واز بهره های دیگر محروم سازد) و کسی که با زنی برای جمالش ازدواج کند، امور ناپسندی از او ببیند، و هر کس به خاطر دینش با او ازدواج کند، خدا او را محروم نکند.» (25)
بنابراین همسر شایسته از ارکان مهم زندگی است، بنده ممتاز خدا هم در دعا، و هم در گزینش، به این موضوع توجه عمیق و جدی دارد.که در پرتو چنین جدیت می تواند بخش مهم از سعادت و خوشبختی خود را تامین کند.
به گفته سعدی:
زن خوب فرمانبر پارسا کند مرد درویش را پادشاه چو مستور باشد زن خوب روی به دیدار وی در بهشت است شوی
فرزندان صالح
یکی از ممتازترین ارکان سعادت، داشتن فرزندان شایسته است که به راستی مهم ترین نعمت الهی خواهد بود.
و به عکس فرزند ناصالح، بلای بزرگ و ویران گر است که مایه وزر و وبال و بدبختی دو جهان خواهد شد.پیامبران و اولیاء خدا هم در دعا و نیایش و هم در عمل، برای داشتن فرزند صالح، تلاش فراوان داشتند، و در تربیت و پرورش روح و روان فرزند، از هیچ عامل سازنده ای اغماض نمی کردند.امام صادق (ع) به یکی از شیعیان فرمود: وقتی که اراده ازدواج نمودی دو رکعت نماز بخوان، و پس از حمد و شکر الهی دعا کن و در دعا بگو:
«...و از برای من از آن همسر فرزندی طیب و پاک که خلف و جانشین صالحی در حیات من و بعد از مرگ من باشد نصیب گردان.» (26)
امیرمؤمنان علی (ع) در گفتاری فرمود:
«سوگند به خدا من از درگاه خدا فرزندی زیباروی یا خوش اندام درخواست نکردم بلکه از پروردگارم خواستم، فرزندانی مطیع خدا و خائف در درگاه خدا به من عنایت فرماید، به گونه ای که هرگاه به او نگاه کنم و بنگرم که مطیع خدا است، چشمم به خاطر او روشن گردد.» (27)
رسول اکرم (ص) فرمود:
«ان الولد الصالح ریحانة من ریاحین الجنة » (28)
همانا فرزند شایسته گل خوشبویی از گل های خوشبوی بهشت است.
در شرح حال عالم بزرگ مرحوم ملا محمد تقی مجلسی (پدر علامه محمد باقر مجلسی صاحب بحارالانوار) می نویسند که گفت: یک شب پس از نماز شب، حالتی برایم رخ داد که احساس کردم اگر از خداوند خواسته ای را طلب کنم، اجابت خواهد کرد، در این فکر بودم که چه درخواستی کنم، ناگاه صدای فرزندم محمد باقر که در گهواره بود بلند شد، گفتم:
«خدایا! به حق محمد و آل محمد (ص) این کودک را مروج دین و ناشر احکام سید رسولان محمد مصطفی (ص) قرار ده، و توفیقات سرشار به او عنایت فرما.» (29)
همین دعا باعث شد که خداوند همه اسباب توفیق را برای محمد باقر مجلسی فراهم کرد، به طوری که وقتی بزرگ شد روز به روز بر رشد و کمال او افزوده می شد، و در نشر اسلام و احکام با بیان و قلم به توفیقات سرشاری نایل گردید، و آثار فراوان و درخشان به یادگار گذاشت که یکی از آنها کتاب بحارالانوار است که 110 جلد می باشد، به گفته محدث معروف حاجی نوری مقام علمی علامه مجلسی و توفیق او در ترویج اسلام به جایی رسید که عبدالعزیز ناصبی دهلوی در کتاب تحفه نوشته است:
«اگر دین شیعه دین مجلسی نامیده شود، بجا است، زیرا رونق و گسترش این دین از ناحیه علامه مجلسی است...» (30)
نتیجه این که بزرگان به مساله فرزند صالح این گونه اهمیت می دادند، و آن را در سرلوحه زندگی خود مورد توجه قرار می دادند.
