مقدمه
استفاده از مصالح گلى سابقه اى ديرينه در تاريخ تمدن بشرى دارد. خاك در دسترس ترين و ارزان ترين نوع مصالح است كه در تمام نقاط دنيا به وفور يافت مى شود. على رغم اين كه توانايى سازگارى با اقليم هاى مختلفى را داراست.« تنوع اين معمارى بسيار گسترده بوده و منطقه به منطقه و اقليم به اقليم شاهد فرم ها و تكنيك هاى مختلفى در اين نوع معمارى هستيم»(Pieris, 1993, p28)
با بررسى گذرا در سايت هاى باستان شناسى نقاط مختلف جغرافيايى، در جهان به گستردگى كاربرد و سير تاريخى طولانى اين نوع معمارى بيشتر آشنا مى شويم.
بررسى هاى باستان شناسى در منطقه ى خاورميانه حاكى از گسترش معمارى خشتى از دوران نئوليتيك تا به امروز بوده است. منطقه ى اريحاو جريكو ( 8000 ق.م) در 4 هكتار و با پلان مدور قديمى ترين شواهد كاربرد دقيق معمارى گلى را نشان مى دهد كه توده هاى گلى دست ساز (چينه اى) بر روى پى سنگى سوار شده اند. تمدن هاى بين النهرين و عيلام، با آثارى چون مريبت در سوريه، تل حسونا در جنوب عراق ( 5000 ق.م)، معابد عظيم اوروك در اور ( 3200 ق.م)، معبد چغازنبيل در خوزستان ايران (هزاره ى دوم ق.م)، برج عظيم بابل (قرن 7 ق.م)، ارگ بم و بسيارى نمونه هاى ديگر همه، گوياى پراكندگى و عظمت استفاده از معمارى گلى در خاورميانه در طول تاريخ كهن اين منطقه هستند.
هند هم زمان با شكوفايى سومر و بابل، شهرهاى پيشرفته ى مختلفى در حاشيه ى رود سند و ايندوس شروع به توسعه و گسترش كردند.
تمدن هاى هاراپا و موهنجودارو، ساختارهاى مهندسى پيشرفته اى در استفاده از خشت ابداع كردند. ( 2500 تا 1800 ق.م) در چين نيز تجمع هاى روستايى كشاورزى از 5000 ق .م شروع به رشد كردند. در منطقه ى شمال و شمال غرب چين، فرم منحصر به فردى از معمارى خاكى پديد آمد نمونه هايى از اين نوع معمارى را مى توان در فرهنگ يانگ شو مشاهده كرد.
در تمدن باستانى مصر نيز شواهد معمارى خاكى، با فرم معمارى خاص اين منطقه در اوايل هزاره ى پنجم قبل ميلاد در كرانه هاى رود نيل در فيوم »
و مريمد به دست آمده است. تداوم اين سنت معمارى با نوآورى خاص منطقه در تمام ادوار تاريخى مصر ، دنبال شده و تا به امروز ادامه داشته است.
در اروپا تمدن مينوسيان در كرت ( 2000 ق.م) براى ساخت كاخ هاى خود از مصالح خاكى به همراه قطعات سنگى استفاده مى كردند. دوريكى ها نيز از قالب هاى چوبى براى ساخت خشت استفاده مى كردند. ( 1100 تا 700 ق.م) يونانيان و رومى ها نيز در ساخت شهرها و معابد خود از مصالح خاكى استفاده مى كردند، همچنان كه بر طبق مشاهده ى ويترويوس، ديوارهاى معبد ژوپيتر، زيارتگاه هركليوس، كاخ هاى كنوسوس و آرامگاه هليكارناسوس از خشت هاى پخته ساخته شده بودند.
استفاده از خاك در ساختارهاى معمارى تنها به مردمان باستان محدود نبوده و امروزه نيز كاربردهاى روز افزونى پيدا كرده است. برطبق آمارهاى جهانى 30 درصد مردم جهان در خانه هاى ساخته شده ى گلى زندگى مى كنند.
انسان ها با توجه به فرهنگ و اقليم هاى متفاوت در سرتاسر جهان اقدام به بهبود خواص فيزيكى خاك و در نتيجه ارتقاى كيفيت آن جهت بهره بردارى بهتر از آن نموده اند. اولين نمونه
هاى علمى خشت هاى بهبود يافته توسط فرانسوا آكوانتروى فرانسوى ابداع شد. اين فن خشت سازى به تدريج به كل اروپا ، آمريكا و همچنين استراليا وارد شده و به تدريج كاربرد
گسترده اى پيدا كردند. در مراكش از سال 1963 تا 1966 در ساخت مجتمع مسكونى دائوديا در از گل متراكم شده استفاده شد. در فرانسه (ليون) و آمريكا (سانتافه) نيز مجتمع هاى عظيم مسكونى از مصالح خاكى ساخته شدند. در آلمان شرقىنيز بين سالهاى 1946 تا 1957 صدها شهر و روستا با استفاده از خاك احداث شدند.
هم اينك نيز در آمريكا شاهد رشد روزافزون بناهاى خشتى و گلى هستيم
در سال 1980 نزديك به 176/000 خانه از خشت خام ساخته شدند، كه حدود 97 درصد از اين خانه ها در جنوب غرب آمريكا واقع شده اند. در ايالت كاليفرنيا هر ساله 30 درصد به ميزان ساخت و سازهاى گلى افزوده مى شود. در پرو بيش از 60 درصد خانه ها از خشت يا چينه ساخته شده اند. همچنين در آمارگيرى سال 1971 هند مشخص شد كه72/2 درصد از خانه ها در اين كشور از مصالح خاكى ساخته شده اند كه اين آمار نزديك به 375 ميليون نفر را شامل
مى شود. در كشورهاى پيشرفته ى اروپايى نيز نظير سوئد،دانمارك، آلمان، انگليس، اسپانيا، ايتاليا و پرتقال معمارى خشتى، كاربرد وسيع و گسترده اى دارد. در بسيارى از كشورهاى پيشرفته از جمله آمريكا و انگليس استاندارد هايى نيز دراين زمينه تعريف شده اند؛ همچنين مؤسسات تحقيقاتى مختلفى نيز براى مطالعه و بهبود رفتارهاى خاك راه اندازى شده كه با صرف وقت و هزينه، امكان بررسى تجربيات سنتى و تلفيق آنها را با روش هاى نوين فراهم مى كنند.
استفاده از بادبان در سيستم ناوبرى و خشت در معمارى به دليل دلتنگى براى استفاده ى مجدد از آنها نيست، بلكه به دليل بازدهى و عايدات سرشار آنهاست؛ چراكه به ميزان قابل توجهى در انرژى و هزينه صرفه جويى مى شود. با توجه به موارد گفته شده مى توان به اهميت و حساسيت معمارى پى برد. آنچه مسلم به نظر مى رسد اين است كه استفاده امروزى از معمارى خاكى مستلزم شناخت گذشته ى اين نوع معمارى است.
استفاده از مصالح گلى سابقه اى ديرينه در تاريخ تمدن بشرى دارد. خاك در دسترس ترين و ارزان ترين نوع مصالح است كه در تمام نقاط دنيا به وفور يافت مى شود. على رغم اين كه توانايى سازگارى با اقليم هاى مختلفى را داراست.« تنوع اين معمارى بسيار گسترده بوده و منطقه به منطقه و اقليم به اقليم شاهد فرم ها و تكنيك هاى مختلفى در اين نوع معمارى هستيم»(Pieris, 1993, p28)
با بررسى گذرا در سايت هاى باستان شناسى نقاط مختلف جغرافيايى، در جهان به گستردگى كاربرد و سير تاريخى طولانى اين نوع معمارى بيشتر آشنا مى شويم.
بررسى هاى باستان شناسى در منطقه ى خاورميانه حاكى از گسترش معمارى خشتى از دوران نئوليتيك تا به امروز بوده است. منطقه ى اريحاو جريكو ( 8000 ق.م) در 4 هكتار و با پلان مدور قديمى ترين شواهد كاربرد دقيق معمارى گلى را نشان مى دهد كه توده هاى گلى دست ساز (چينه اى) بر روى پى سنگى سوار شده اند. تمدن هاى بين النهرين و عيلام، با آثارى چون مريبت در سوريه، تل حسونا در جنوب عراق ( 5000 ق.م)، معابد عظيم اوروك در اور ( 3200 ق.م)، معبد چغازنبيل در خوزستان ايران (هزاره ى دوم ق.م)، برج عظيم بابل (قرن 7 ق.م)، ارگ بم و بسيارى نمونه هاى ديگر همه، گوياى پراكندگى و عظمت استفاده از معمارى گلى در خاورميانه در طول تاريخ كهن اين منطقه هستند.
هند هم زمان با شكوفايى سومر و بابل، شهرهاى پيشرفته ى مختلفى در حاشيه ى رود سند و ايندوس شروع به توسعه و گسترش كردند.
تمدن هاى هاراپا و موهنجودارو، ساختارهاى مهندسى پيشرفته اى در استفاده از خشت ابداع كردند. ( 2500 تا 1800 ق.م) در چين نيز تجمع هاى روستايى كشاورزى از 5000 ق .م شروع به رشد كردند. در منطقه ى شمال و شمال غرب چين، فرم منحصر به فردى از معمارى خاكى پديد آمد نمونه هايى از اين نوع معمارى را مى توان در فرهنگ يانگ شو مشاهده كرد.
در تمدن باستانى مصر نيز شواهد معمارى خاكى، با فرم معمارى خاص اين منطقه در اوايل هزاره ى پنجم قبل ميلاد در كرانه هاى رود نيل در فيوم »
و مريمد به دست آمده است. تداوم اين سنت معمارى با نوآورى خاص منطقه در تمام ادوار تاريخى مصر ، دنبال شده و تا به امروز ادامه داشته است.
در اروپا تمدن مينوسيان در كرت ( 2000 ق.م) براى ساخت كاخ هاى خود از مصالح خاكى به همراه قطعات سنگى استفاده مى كردند. دوريكى ها نيز از قالب هاى چوبى براى ساخت خشت استفاده مى كردند. ( 1100 تا 700 ق.م) يونانيان و رومى ها نيز در ساخت شهرها و معابد خود از مصالح خاكى استفاده مى كردند، همچنان كه بر طبق مشاهده ى ويترويوس، ديوارهاى معبد ژوپيتر، زيارتگاه هركليوس، كاخ هاى كنوسوس و آرامگاه هليكارناسوس از خشت هاى پخته ساخته شده بودند.
استفاده از خاك در ساختارهاى معمارى تنها به مردمان باستان محدود نبوده و امروزه نيز كاربردهاى روز افزونى پيدا كرده است. برطبق آمارهاى جهانى 30 درصد مردم جهان در خانه هاى ساخته شده ى گلى زندگى مى كنند.
انسان ها با توجه به فرهنگ و اقليم هاى متفاوت در سرتاسر جهان اقدام به بهبود خواص فيزيكى خاك و در نتيجه ارتقاى كيفيت آن جهت بهره بردارى بهتر از آن نموده اند. اولين نمونه
هاى علمى خشت هاى بهبود يافته توسط فرانسوا آكوانتروى فرانسوى ابداع شد. اين فن خشت سازى به تدريج به كل اروپا ، آمريكا و همچنين استراليا وارد شده و به تدريج كاربرد
گسترده اى پيدا كردند. در مراكش از سال 1963 تا 1966 در ساخت مجتمع مسكونى دائوديا در از گل متراكم شده استفاده شد. در فرانسه (ليون) و آمريكا (سانتافه) نيز مجتمع هاى عظيم مسكونى از مصالح خاكى ساخته شدند. در آلمان شرقىنيز بين سالهاى 1946 تا 1957 صدها شهر و روستا با استفاده از خاك احداث شدند.
هم اينك نيز در آمريكا شاهد رشد روزافزون بناهاى خشتى و گلى هستيم
در سال 1980 نزديك به 176/000 خانه از خشت خام ساخته شدند، كه حدود 97 درصد از اين خانه ها در جنوب غرب آمريكا واقع شده اند. در ايالت كاليفرنيا هر ساله 30 درصد به ميزان ساخت و سازهاى گلى افزوده مى شود. در پرو بيش از 60 درصد خانه ها از خشت يا چينه ساخته شده اند. همچنين در آمارگيرى سال 1971 هند مشخص شد كه72/2 درصد از خانه ها در اين كشور از مصالح خاكى ساخته شده اند كه اين آمار نزديك به 375 ميليون نفر را شامل
مى شود. در كشورهاى پيشرفته ى اروپايى نيز نظير سوئد،دانمارك، آلمان، انگليس، اسپانيا، ايتاليا و پرتقال معمارى خشتى، كاربرد وسيع و گسترده اى دارد. در بسيارى از كشورهاى پيشرفته از جمله آمريكا و انگليس استاندارد هايى نيز دراين زمينه تعريف شده اند؛ همچنين مؤسسات تحقيقاتى مختلفى نيز براى مطالعه و بهبود رفتارهاى خاك راه اندازى شده كه با صرف وقت و هزينه، امكان بررسى تجربيات سنتى و تلفيق آنها را با روش هاى نوين فراهم مى كنند.
استفاده از بادبان در سيستم ناوبرى و خشت در معمارى به دليل دلتنگى براى استفاده ى مجدد از آنها نيست، بلكه به دليل بازدهى و عايدات سرشار آنهاست؛ چراكه به ميزان قابل توجهى در انرژى و هزينه صرفه جويى مى شود. با توجه به موارد گفته شده مى توان به اهميت و حساسيت معمارى پى برد. آنچه مسلم به نظر مى رسد اين است كه استفاده امروزى از معمارى خاكى مستلزم شناخت گذشته ى اين نوع معمارى است.
