قدمه
Bonsai واژهای ژاپنی است و به گیاهانی گفته میشود که با وجود داشتن اندازهی بزرگ در طبیعت، برای نگهداری در محیط کوچک سازش یافتهاند. این کلمه از دو واژهی Bon به معنی سینی یا گلدان کوچک و Sai به معنی درخت یا گیاه تشکیل شده است.
هنر پرورش بن سای هزاران سال پیش در چین رونق پیدا کرد. چینیها احترام خاصی برای آن قائل هستند. نگارههای بسیاری از این هنر در کتیبههای باستانی چین وجود دارد. وجود بن سای و طبیعت در خانه از نظر مکتب بودائیسم، مفاهیم خاصی هم دارد. کم کم این هنر از چین به ژاپن رسید. ژاپنیهای خلاق به توسعه و تکمیل آن پرداختند. هم اکنون چین و ژاپن از مهمترین صادر کنندگان بن سای هستند.
پرورش بن سای در واقع نوعی نگارگری روی گیاهان زنده است. هنرمند با حالات خاصی که به گیاه خود میدهد ضمن الهام از طبیعت، با بیننده صحبت میکند. بیشتر این گیاهان ظاهری کهنسال دارند. انسان با تماشای این درختان خود را در کنار طبیعت بکر جنگل احساس خواهد کرد. مشاهدهی تغییرات فصلها از ویژگیهای جذاب بن سایهای خزاندار است.
تنوع گونههای گیاهی، بومی و منطقهای بودن برخی گیاهان، زیبایی درختان کهنسال و ... سبب شده است تا کشورهایی از جمله ایالات متحده، آلمان، ایتالیا، هند، کانادا و ... به پرورش بن سای روی بیاورند. البته چین و ژاپن از نظر کیفیت و کمیت تولید، همچنان در رتبهی نخست قرار دارند.
تفاوت گیاهان بن سای شده با گیاهان معمولی
بن ساي به علت رشد در يك محيط محدود، از نظر تبادلات غذايي، اندكي با گياهي كه در باغچه يا جنگل رشد مي كند متفاوت است. يك درخت ريشهي خود را براي جذب مواد غذايي در خاك گسترش ميدهد و شاخسارهي آن با توجه به ميزان مواد غذايي و نور و ... كه از محيط ميرسد، رشد ميكند. درخت تا جايي كه ريشه توانايي ارسال مواد غذايي به بالا را دارد، قد ميكشد. بعد از آن درخت كم كم رو به پيري رفته و سرانجام خواهد مرد.
اما در بن ساي اينطور نيست. ميزان تبادلات ريشه و اندام هوايي در بن ساي، به پرورش دهنده آن بستگي دارد. اين ميزان هرچه بيشتر باشد، بن ساي بلندتر ميشود و بر عكس.
نكتهي مهم در بن ساي تعادل ميان اندامها (زميني و هوايي) است. زماني كه اين تعادل در محيط يك گلدان ايجاد شود، ميتوان گفت كه گياه به بن ساي تبديل شده است.
تفاوت ديگر بن ساي با گياه معمولي عمر بيشتر آن است. چون ريشه و شاخسارهي بن ساي دائم در حال هرس شدن هستند، همواره توليد اندامهاي جوان ميكنند. ريشه هم به علت كوتاه بودن قد درخت براي ارسال مواد غذايي زياد دچار مشكل نميشود.
معيارهاي انتخاب گونه گياهي مناسب
براي انتخاب گونهي مناسب بايد علاوه بر زيبايي گياه، موارد ديگري را هم در نظر گرفت. ميزان تابش مسقيم آفتاب، شدت نور و دماي محل نگهداري در انتخاب گونه تعيين كننده هستند.
بسته به اينكه محل نگهداري فضاي بسته (اتاق) است يا فضاي آزاد، گونهي گياه بايد تفاوت داشته باشد. البته در فضاي بسته هم در صورت وجود تابش مستقيم يا استفاده از لامپهاي فلورسنت، ميتوان از گونههاي فضاي آزاد با رعايت برخي شرايط استفاده نمود.
گياهان سايه پسند مثل فيكوسها براي اتاقهاي كم نور و درختاني مثل نارون، انار و زيتون براي اتاقهايي كه روزانه چند ساعتي از تابش خورشيد بهرهمند ميشوند، مناسب هستند.
درختان زيبايي چون انواع افرا، بلوط، آزاد، ممرز و انواع سوزني برگها براي بن ساي فضاي آزاد بسيار مورد توجه قرار گرفتهاند.
بن سايهاي هميشه سبز، خزاندار، مثمر و غير مثمر
زيباترين بن سايها معمولاً گونه هاي خزان دار هستند. اين گياهان در فضاي باز به راحتي رشد ميكنند و در برابر تغييرات فصول عكس العمل نشان ميدهند. مشاهدهي گونههاي خزان دار و تغيير رنگ برگها در پاييز و زمستان و جوانه زني مجدد آنها در بهار بسيار مورد توجه علاقمندان است. از جمله گونههاي خزان دار ميتوان چنار، ممرز، بلوط، افرا و ... را نام برد.
سوزني برگها، سيتروسها، فيكوسها و ... از جمله بنسايهاي هميشه سبز هستند. جذابيت اين گونهها به سبز بودن آنها در پاييز و زمستان بر ميگردد. بيشتر گونههاي فضاي بسته هميشه سبز هستند.
نگهداري از بن سايهاي غير مثمر مانند: فيكوس، برگ نو، افرا، راش و ... قدري راحتتر است. پرورش گونههاي مثمر مثل سيب، انار، به، خاس و ... در صورتي كه از آنها ميوه بخواهيم قدري دشوار است. در اين موارد ميزان، نوع و زمان تغذيهي مصنوعي بسيار مورد اهميت است.
انتخاب گلدان مناسب
براي تهيه يك گلدان خوب، علاوه بر سليقه و علاقه، در نظر گرفتن چند نكته مفيد است:
يك گلدان مناسب بايد از نظر وزن با گياهي كه در آن كاشته ميشود تناسب داشته باشد. زهكشي گلدان بايد به خوبي انجام شود. در مورد سوزني برگها بايد كمي بيشتر از معمول باشد. شكل و اندازه گلدان بايد متناسب با نوع گياه باشد.
تناسب رنگ گلدان با رنگ برگها يا ساقه هم ميتواند در زيبايي گياه تاثير داشته باشد. براي گونههاي خزان دار كه ريزش برگ آنها مورد توجه است، گلدانهاي بيضي و گرد زيباتر هستند. در مورد ساقههاي ستبر و گياهان كهنسال، گلدانهاي عميقتر مناسبتر اند. ضمن اينكه به تعادل گياه هم كمك زيادي ميكنند.
خاك
[FONT=tahoma,arial,helvetica,sans-serif]در گلدانهاي بن ساي بافت خاك با گلدانهاي معمولي تفاوت دارد. زهكشي و توانايي نگهداري آب بايد زياد باشد. به طور متوسط هر گلدان روزانه يك بار آبياري ميشود؛ بنابراين بايد از زهكشي مطلوب برخوردار باشد، در عين حال بايد توانايي ذخيره و نگهداري آب و مواد غذايي را هم داشته باشد. به اصطلاح نبايد به راحتي آبشويي شود. يك خاك خوب بايد همزمان دو خصوصيت زهكشي، نگهداري آب و مواد غذايي را داشته باشد.
[FONT=tahoma,arial,helvetica,sans-serif]سوزني برگها نياز به خاك تقريباً سبك با زهكشي قوي دارند. قدري هم اسيدي بودن خاك براي /انها مفيد است. در مقابل بيشتر پهن برگها خاك مرطوب را ترجيه ميدهند. با توجه به گونه گياهي مورد نظر، ميتوان مخلوطي از خاك برگ (هوموس) الك شده، رس و شن را مورد استفاده قرار داد.
[FONT=tahoma,arial,helvetica,sans-serif]با افزايش نسبت شن قابليت زهكشي خاك بيشتر ميشود. هرچه خاك برگ بيشتر باشد، قدرت نگهداري آب بيشتر است. افزايش نسبت رس در مخلوط سبب سنگينتر شدن خاك ميشود. به طور كلي تهيه يك مخلوط مناسب به روش آزمون و خطا هم بد نيست! [/FONT]
[/FONT][/FONT]