خلاصه پرسش
چرا امام علی (ع) برخلاف پیامبر (ص) به زنان جوان سلام نمی کرد؟ دلیل این تفاوت روش بین رسول خدا و امیرالمؤمنین چه بوده است؟
پرسش
روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است که «پیامبر اکرم (ص) به تمام زنان اعمّ از پیر و جوان سلام میکردند، امّا من فقط به سالخوردگان از زنان سلام میکنم». درباره این روایت چند سؤال دارم: الف. اصل روایت چیست و در چه منبعی ذکر شده؟ ب. دلیل این تفاوت روش بین رسول خدا و امیرالمؤمنین چه بوده؟ ج. با توجّه به حجاب رایج آن زمان که زنان پوشیه داشتند و نیز با توجّه به دستورِ «قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ»، جوان یا پیر بودن زنان از کجا برای حضرت معلوم میشده تا بخواهند طبق آن سلام بکنند یا نکنند؟ د. وظیفه ما در این رابطه چیست؟
پاسخ اجمالی
الف. روایت مورد نظر در منابع مختلف روایی از جمله، اصول کافی ج 2، ص 648، آمده است. ب. تفاوت سیره امام علی (ع) با پیامبر (ص)، دلیلش را خود حضرت در روایت بیان می کند، و آن این که ممکن است صدای نازک زنان جوان خدای ناکرده موجب وسوسه در نفس شود. شاید تفاوت سن آن حضرت و جوان بودنش نسبت به پیامبر و یا عرف آن زمان باشد. ج. حجاب رایج زنان آن زمان پوشیه نبوده، وانگهی امام (ع) در روایت تصریح به صدای نازک زنان جوان دارد، با این وصف به طور طبیعی نگاه کردن به چهره آنان منتفی است. د. اگر کسی خواست به این سنت حسنه عمل کند، بهتر آن است که به شیوه امام علی (ع) عمل کند؛ زیرا از هرگونه وساوس شیطانی، اتهام و ... به دور است.
پاسخ تفصیلی
قبل از پرداختن به اصل پرسش، تذکری در باب سلام کردن در فرهنگ اسلامی ضروری به نظر می رسد، و آن این که؛ "سلام" واژه ای عربی از ریشه "سلم" معانی متعددی دارد که یکی از آنها صلح، متضاد جنگ است. این واژه همچنین یکی از اسماء الله است؛ زیرا خدای متعال سالم از هرگونه نقص و عیب و فنا است. [1]
در اسلام به سلام کردن بسیار سفارش شده است و در روایات آمده است که پیامبر اسلام (ص) همواره در سلام کردن از دیگران پیشی میگرفته است. اعراب حتی در هنگام خداحافظی نیز با گفتن "سلامٌ علیکم" خداحافظی میکنند.
همان گونه که می دانید، انسان موجودی اجتماعی است که به ارتباط، دوستی و محبت هم نوعان خود احتیاج دارد. سلام کردن اولین مرحله برای ارتباط سالم بین دو انسان است که حاوی پیام های متعددی؛ از قبیل دوستی، صمیمیت، محبت، تواضع، دعای خیر، اطمینان دادن به طرف مقابل و ... است. لفظ سلام یک واژه بسیار زیبا و پر معنا است که با آن برای مخاطب خود دعای خیر و آرزوی سلامتی داریم و در عین حال به او به اطمینان می دهیم که از ناحیه ما هیچ ضرری متوجه او نخواهد شد. در روایات وارده از پیامبر (ص)، سلام عامل افزایش دوستی و محبت دانسته شده است. [2] بر همین اساس در اسلام به سلام کردن بسیار سفارش شده است و آن را امر مستحبی دانسته اند که از طرف خداوند متعال دارای پاداش بسیار است. اما پاسخ سلام واجب است. امام حسین (ع) فرمود: "سلام کردن هفتاد ثواب دارد که شصت و نه بخش آن از سلام کننده است و یک بخش آن براى جواب دهنده"؛ [3] زیرا سلام کردن مستحب است، ولی پاسخ آن واجب است.
همچنین فرمودند: "بخیل کسى است که از سلام کردن دریغ مىکند". [4] ، [5] بنابراین، آنچه در روایات آمده است که پیامبر اسلام (ص) همواره در سلام کردن از دیگران پیشی میگرفتند و هیچ گاه کسی نتوانست در سلام کردن بر آن حضرت سبقت بگیرد، شاید بدین جهت باشد. از طرف دیگر آن حضرت اسوه و الگوی مسلمانان بودند، [6] و به آنچه می فرمودند خود عمل می کردند و با عمل خود مردم را به رعایت دستورات اسلام دعوت می کردند تا جامعه اسلامی از نتایج آن بهرمند گردد. در سایه همین دستورات بود که دوستی و محبت بین مسلمانان رواج یافت.
اینک می پردازیم به اصل پاسخ به همان ترتیبی که در متن سؤال آمده است:
الف. روایت مورد نظر : "عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) یُسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ وَ یَرْدُدْنَ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) یُسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ وَ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَى الشَّابَّةِ مِنْهُنَّ وَ یَقُولُ أَتَخَوَّفُ أَنْ یُعْجِبَنِی صَوْتُهَا فَیَدْخُلَ عَلَیَّ أَکْثَرُ مِمَّا أَطْلُبُ مِنَ الْأَجْرِ"؛ حضرت علی(ع) بر زنان سلام می کرد ولی کراهت داشت که بر زنان جوان سلام نماید، و می فرمود: نگران هستم از این که از صدای آنها تعجب نمایم و این کار ضررش برای من بیش از ثواب آن باشد [7] ، در منابع مختلف از جمله، اصول کافی ج 2، ص 648، آمده است.
ب. این که چرا اما م علی (ع) به زنان جوان سلام نمی کرد، اولاً: دلیلش را خود حضرت در ادامه حدیث بیان می کند، و آن این که ممکن است صدای نازک زنان جوان خدای ناکرده موجب وسوسه در نفس شود، و آثار منفی آن بیشتر از ثوابی باشد که در سلام کردن به دست می آید. ثانیاً: تفاوت سیره امام علی (ع) با پیامبر (ص) شاید به جهت تفاوت سن آن حضرت و جوان بودنش نسبت به پیامبر (ص)باشد. ثالثاً: ممکن است این تفاوت سیره به خاطر عرف آن زمان باشد؛ یعنی عرف جامعه نمی پسندید که یک مرد جوان به زن جوان نامحرم سلام کند. چنان که امروزه در جامعه ما نیز این گونه است. در عرف امروز چنین چیزی مرسوم نیست که یک مرد جوان به زن جوان نامحرم سلام کند. در سنین پیری چون احتمال هرگونه چشم داشتی منتفی است، لذا سلام کردن به زنان مسن اشکال ندارد. وانگهی آنچه را که در جامعه ما مرسوم است؛ این است که زنان به مردان سلام می کنند حتی زنان مسن به مردان جوان تر از خود.
ج. اما این که گفته اید در آن زمان حجاب رایج زنان پوشیه بوده، باید گفت: این گونه نبوده که در زمان پیامبر اکرم (ص) اکثر زنان با پوشیه در جامعه حاضر می شدند. برای آشنایی با حجاب صدر اسلام پاسخ 431 (سایت: 459)موجود در همین سایت را مطالعه کنید. آنچه را که در استدلال به آیه: "قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ"؛ به مؤمنان بگو چشمان خود را از نامحرمان بپوشانند، [8] گفته اید، برای روشن شدن منظور آیه می توانید شأن نزولش را که در کتاب کافى از امام باقر (ع) نقل شده است و در پاسخ 431 (سایت: 459) موجود است، مطالعهکنید. "یغضوا" از ماده "غض" (بر وزن خز) در اصل به معناى کم کردن و نقصان است و در بسیارى از موارد در کوتاه کردن صدا یا کم کردن نگاه گفته مىشود، بنابر این آیه نمىگوید مؤمنان باید چشم هاشان را فرو بندند، بلکه مىگوید باید نگاه خود را کم و کوتاه کنند، و این تعبیر لطیفى است. به این منظور که اگر انسان به راستى هنگامى که با زن نامحرمى روبرو مىشود بخواهد چشم خود را به کلى ببندد، ادامه راه رفتن و مانند آن براى او ممکن نیست، اما اگر نگاه را از صورت و اندام او بر گیرد و چشم خود را پایین اندازد، گویى از نگاه خویش کاسته است و آن صحنهاى را که ممنوع است از منطقه دید خود به کلى حذف کرده است. [9] بنابراین، اولاً: خطاب آیه به کسانی است که به نامحرم نگاه ادامه دار می کنند، نه این که به طور اتفاقی نگاهشان به نامحرم می افتد، ثانیاً: همیشه این گونه نیست که افراد فقط از طریق نگاه تشخیص داده شوند. چه بسا زنان اگر پوشیه هم داشته باشند از نحوه راه رفتن آنها با یک نگاه اتفاقی بشود تشخیص داد که این زن جوان است یا پیر. امام علی (ع) نیز مانند دیگران شاید در برخورد در مسیر کوچه و خیابان به طور اتفاقی وقتی نگاهش به زنان می افتاد تشخیص می داد که این خانم مثلاً جوان است یا پیر، و یا در مراجعاتی که زنان به حضرتش داشتند، و یا هنگامی که به در خانه فقرا برای کمک کردن سر می زد - طبیعی بود که زنان فقیر بدون سرپرست شهر را می شناخت- از این طریق نگاهش به آنها می افتاد و از سلام کردن به جوان آنها ابا می کرد.
د. با این توضیحات روشن می شود؛ اگر کسی خواست به این سنت حسنه عمل کند، بهتر آن است که به شیوه و روش امام علی (ع) عمل کند؛ زیرا از هرگونه وساوس شیطانی، اتهام و... به دور است.
نمایه مرتبط:
اهمیت سلام کردن، 6923 (سایت: 7027) .
[1] ر.ک: لویس معلوف، المنجد.
[2] محدث نوری، مستدرکالوسائل، ج 8، ص 454، موسسه آل البیت، قم، 1408ق، "قَالَ (ع) طَلَاقَةُ الْوَجْهِ بِالْبِشْرِ وَ الْعَطِیَّةِ وَ فِعْلُ الْبِرِّ وَ بَذْلُ التَّحِیَّةِ دَاعٍ إِلَى مَحَبَّةِ الْبَرِیَّةِ".
[3] تحف العقول، ترجمه جعفرى، ص 229.
[4] همان، ص 229.
[5] اقتباس، از پاسخ، 6923.
[6] احزاب، 21، "لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً".
[7] ر.ک: کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 648، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365ش.
[8] نور، 30.
[9] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 14، ص 437، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ بیست و یکم، 1381.
چرا امام علی (ع) برخلاف پیامبر (ص) به زنان جوان سلام نمی کرد؟ دلیل این تفاوت روش بین رسول خدا و امیرالمؤمنین چه بوده است؟
پرسش
روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است که «پیامبر اکرم (ص) به تمام زنان اعمّ از پیر و جوان سلام میکردند، امّا من فقط به سالخوردگان از زنان سلام میکنم». درباره این روایت چند سؤال دارم: الف. اصل روایت چیست و در چه منبعی ذکر شده؟ ب. دلیل این تفاوت روش بین رسول خدا و امیرالمؤمنین چه بوده؟ ج. با توجّه به حجاب رایج آن زمان که زنان پوشیه داشتند و نیز با توجّه به دستورِ «قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ»، جوان یا پیر بودن زنان از کجا برای حضرت معلوم میشده تا بخواهند طبق آن سلام بکنند یا نکنند؟ د. وظیفه ما در این رابطه چیست؟
پاسخ اجمالی
الف. روایت مورد نظر در منابع مختلف روایی از جمله، اصول کافی ج 2، ص 648، آمده است. ب. تفاوت سیره امام علی (ع) با پیامبر (ص)، دلیلش را خود حضرت در روایت بیان می کند، و آن این که ممکن است صدای نازک زنان جوان خدای ناکرده موجب وسوسه در نفس شود. شاید تفاوت سن آن حضرت و جوان بودنش نسبت به پیامبر و یا عرف آن زمان باشد. ج. حجاب رایج زنان آن زمان پوشیه نبوده، وانگهی امام (ع) در روایت تصریح به صدای نازک زنان جوان دارد، با این وصف به طور طبیعی نگاه کردن به چهره آنان منتفی است. د. اگر کسی خواست به این سنت حسنه عمل کند، بهتر آن است که به شیوه امام علی (ع) عمل کند؛ زیرا از هرگونه وساوس شیطانی، اتهام و ... به دور است.
پاسخ تفصیلی
قبل از پرداختن به اصل پرسش، تذکری در باب سلام کردن در فرهنگ اسلامی ضروری به نظر می رسد، و آن این که؛ "سلام" واژه ای عربی از ریشه "سلم" معانی متعددی دارد که یکی از آنها صلح، متضاد جنگ است. این واژه همچنین یکی از اسماء الله است؛ زیرا خدای متعال سالم از هرگونه نقص و عیب و فنا است. [1]
در اسلام به سلام کردن بسیار سفارش شده است و در روایات آمده است که پیامبر اسلام (ص) همواره در سلام کردن از دیگران پیشی میگرفته است. اعراب حتی در هنگام خداحافظی نیز با گفتن "سلامٌ علیکم" خداحافظی میکنند.
همان گونه که می دانید، انسان موجودی اجتماعی است که به ارتباط، دوستی و محبت هم نوعان خود احتیاج دارد. سلام کردن اولین مرحله برای ارتباط سالم بین دو انسان است که حاوی پیام های متعددی؛ از قبیل دوستی، صمیمیت، محبت، تواضع، دعای خیر، اطمینان دادن به طرف مقابل و ... است. لفظ سلام یک واژه بسیار زیبا و پر معنا است که با آن برای مخاطب خود دعای خیر و آرزوی سلامتی داریم و در عین حال به او به اطمینان می دهیم که از ناحیه ما هیچ ضرری متوجه او نخواهد شد. در روایات وارده از پیامبر (ص)، سلام عامل افزایش دوستی و محبت دانسته شده است. [2] بر همین اساس در اسلام به سلام کردن بسیار سفارش شده است و آن را امر مستحبی دانسته اند که از طرف خداوند متعال دارای پاداش بسیار است. اما پاسخ سلام واجب است. امام حسین (ع) فرمود: "سلام کردن هفتاد ثواب دارد که شصت و نه بخش آن از سلام کننده است و یک بخش آن براى جواب دهنده"؛ [3] زیرا سلام کردن مستحب است، ولی پاسخ آن واجب است.
همچنین فرمودند: "بخیل کسى است که از سلام کردن دریغ مىکند". [4] ، [5] بنابراین، آنچه در روایات آمده است که پیامبر اسلام (ص) همواره در سلام کردن از دیگران پیشی میگرفتند و هیچ گاه کسی نتوانست در سلام کردن بر آن حضرت سبقت بگیرد، شاید بدین جهت باشد. از طرف دیگر آن حضرت اسوه و الگوی مسلمانان بودند، [6] و به آنچه می فرمودند خود عمل می کردند و با عمل خود مردم را به رعایت دستورات اسلام دعوت می کردند تا جامعه اسلامی از نتایج آن بهرمند گردد. در سایه همین دستورات بود که دوستی و محبت بین مسلمانان رواج یافت.
اینک می پردازیم به اصل پاسخ به همان ترتیبی که در متن سؤال آمده است:
الف. روایت مورد نظر : "عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) یُسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ وَ یَرْدُدْنَ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) یُسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ وَ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَى الشَّابَّةِ مِنْهُنَّ وَ یَقُولُ أَتَخَوَّفُ أَنْ یُعْجِبَنِی صَوْتُهَا فَیَدْخُلَ عَلَیَّ أَکْثَرُ مِمَّا أَطْلُبُ مِنَ الْأَجْرِ"؛ حضرت علی(ع) بر زنان سلام می کرد ولی کراهت داشت که بر زنان جوان سلام نماید، و می فرمود: نگران هستم از این که از صدای آنها تعجب نمایم و این کار ضررش برای من بیش از ثواب آن باشد [7] ، در منابع مختلف از جمله، اصول کافی ج 2، ص 648، آمده است.
ب. این که چرا اما م علی (ع) به زنان جوان سلام نمی کرد، اولاً: دلیلش را خود حضرت در ادامه حدیث بیان می کند، و آن این که ممکن است صدای نازک زنان جوان خدای ناکرده موجب وسوسه در نفس شود، و آثار منفی آن بیشتر از ثوابی باشد که در سلام کردن به دست می آید. ثانیاً: تفاوت سیره امام علی (ع) با پیامبر (ص) شاید به جهت تفاوت سن آن حضرت و جوان بودنش نسبت به پیامبر (ص)باشد. ثالثاً: ممکن است این تفاوت سیره به خاطر عرف آن زمان باشد؛ یعنی عرف جامعه نمی پسندید که یک مرد جوان به زن جوان نامحرم سلام کند. چنان که امروزه در جامعه ما نیز این گونه است. در عرف امروز چنین چیزی مرسوم نیست که یک مرد جوان به زن جوان نامحرم سلام کند. در سنین پیری چون احتمال هرگونه چشم داشتی منتفی است، لذا سلام کردن به زنان مسن اشکال ندارد. وانگهی آنچه را که در جامعه ما مرسوم است؛ این است که زنان به مردان سلام می کنند حتی زنان مسن به مردان جوان تر از خود.
ج. اما این که گفته اید در آن زمان حجاب رایج زنان پوشیه بوده، باید گفت: این گونه نبوده که در زمان پیامبر اکرم (ص) اکثر زنان با پوشیه در جامعه حاضر می شدند. برای آشنایی با حجاب صدر اسلام پاسخ 431 (سایت: 459)موجود در همین سایت را مطالعه کنید. آنچه را که در استدلال به آیه: "قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ"؛ به مؤمنان بگو چشمان خود را از نامحرمان بپوشانند، [8] گفته اید، برای روشن شدن منظور آیه می توانید شأن نزولش را که در کتاب کافى از امام باقر (ع) نقل شده است و در پاسخ 431 (سایت: 459) موجود است، مطالعهکنید. "یغضوا" از ماده "غض" (بر وزن خز) در اصل به معناى کم کردن و نقصان است و در بسیارى از موارد در کوتاه کردن صدا یا کم کردن نگاه گفته مىشود، بنابر این آیه نمىگوید مؤمنان باید چشم هاشان را فرو بندند، بلکه مىگوید باید نگاه خود را کم و کوتاه کنند، و این تعبیر لطیفى است. به این منظور که اگر انسان به راستى هنگامى که با زن نامحرمى روبرو مىشود بخواهد چشم خود را به کلى ببندد، ادامه راه رفتن و مانند آن براى او ممکن نیست، اما اگر نگاه را از صورت و اندام او بر گیرد و چشم خود را پایین اندازد، گویى از نگاه خویش کاسته است و آن صحنهاى را که ممنوع است از منطقه دید خود به کلى حذف کرده است. [9] بنابراین، اولاً: خطاب آیه به کسانی است که به نامحرم نگاه ادامه دار می کنند، نه این که به طور اتفاقی نگاهشان به نامحرم می افتد، ثانیاً: همیشه این گونه نیست که افراد فقط از طریق نگاه تشخیص داده شوند. چه بسا زنان اگر پوشیه هم داشته باشند از نحوه راه رفتن آنها با یک نگاه اتفاقی بشود تشخیص داد که این زن جوان است یا پیر. امام علی (ع) نیز مانند دیگران شاید در برخورد در مسیر کوچه و خیابان به طور اتفاقی وقتی نگاهش به زنان می افتاد تشخیص می داد که این خانم مثلاً جوان است یا پیر، و یا در مراجعاتی که زنان به حضرتش داشتند، و یا هنگامی که به در خانه فقرا برای کمک کردن سر می زد - طبیعی بود که زنان فقیر بدون سرپرست شهر را می شناخت- از این طریق نگاهش به آنها می افتاد و از سلام کردن به جوان آنها ابا می کرد.
د. با این توضیحات روشن می شود؛ اگر کسی خواست به این سنت حسنه عمل کند، بهتر آن است که به شیوه و روش امام علی (ع) عمل کند؛ زیرا از هرگونه وساوس شیطانی، اتهام و... به دور است.
نمایه مرتبط:
اهمیت سلام کردن، 6923 (سایت: 7027) .
[1] ر.ک: لویس معلوف، المنجد.
[2] محدث نوری، مستدرکالوسائل، ج 8، ص 454، موسسه آل البیت، قم، 1408ق، "قَالَ (ع) طَلَاقَةُ الْوَجْهِ بِالْبِشْرِ وَ الْعَطِیَّةِ وَ فِعْلُ الْبِرِّ وَ بَذْلُ التَّحِیَّةِ دَاعٍ إِلَى مَحَبَّةِ الْبَرِیَّةِ".
[3] تحف العقول، ترجمه جعفرى، ص 229.
[4] همان، ص 229.
[5] اقتباس، از پاسخ، 6923.
[6] احزاب، 21، "لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً".
[7] ر.ک: کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 648، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365ش.
[8] نور، 30.
[9] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 14، ص 437، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ بیست و یکم، 1381.