ويژگي و چگونگي توليد بيوگاز
بيوگاز به نام گاز مرداب نيز شهرت يافته با تركيبي از متان (CH4) و دي اكسيدكربن (CO2) و بوي قابل تشخيص مانند تخم مرغ گنديده . سبك تر از هوا مي باشد و طبق مطالعات انجام گرفته در هندوستان آناليز بيوگاز در جدول زير ذكر گرديده كه ميزان درصد گاز متان آن بستگي به دماي هاضم داشته و هر چه دماي هاضم پايين تر باشد درصد متان آن بيشتر و ارزش حرارتي بالاتري دارد ولي ميزان گاز توليد شده كمتر است . بيوگاز ها به دو دسته زير تقسيم مي شوند.
1. بيوگازهاي با بار آلي ورودي زياد
2. بيوگازهايي با بار آلي ورودي کم
دستگاهاي فوق داراي تفاوتهايي در ميزان گاز توليدي، زمان ماند و نحوه راهبري مي باشند.
جدول تركيبات بيوگاز
دماي احتراق بيوگاز حدود 700 درجه سانتيگراد (دماي احتراق گازوئيل 350 درجه سانتيگراد و نفت و پروپان 500 درجه سانتيگراد ) و دماي شعله حاصل از آن 870 درجه سانتيگراد است . بيوگاز مانند ساير سوخت هاي گاز قابل احتراق بوده و با نسبت 1- 20 با هوا مخلوط شده و سرعت اشتغال آن بالا مي باشد . ارزش حرارتي آن در حدود 6 كيلووات ساعت بر مترمكعب است (يعني برابر ارزش حرارتي نيم ليتر سوخت گازوئيل) كه در جداول بعدي خواص بيوگاز نسبت به گازهاي سوختي و ساير سوختها مقايسه شده است . فشار لازم و مطلوب براي پخت و پز با بيوگاز بين 5 تا 20 سانتيمتر ستون آب مي باشد . ارزش حرارتي متان خالص در حدود 9000 کيلو کالري بر متر مکعب مي باشد.
چگونگي توليد بيوگاز
دستگاههاي بيوگاز در شكل كلي از دو حوضچه ورودي و خروجي و يك مخزن تخمير(هاضم) و يك مخزن گاز تشكيل شده اند كه شرايطي از قبيل آب و هوا ، فرهنگ ، اقتصاد و تكنولوژي باعث وجود اشكال مختلف و مدلهاي گوناگون گرديده است . در تمام اين دستگاهها آب و مواد اوليه در حوضچه ورودي مخلوط شده و از آنجا به مخزن تخمير هدايت شده كه پس از تخمير و توليد گاز با اضافه كردن مواد اوليه به سوي مجراي خروجي و حوضچه خروجي هدايت مي گردند .
اگر دستگاه بيوگاز با دقت كافي و در محل استقرارش درست به كار گرفته شود و بتواند نيازهاي انرژي و كود غني براي كشاورزي توليد كند صاحب آن از داشتن چنين دستگاهي خوشحال مي شود ولي از نظر نوع و چگونگي كاركرد ، دستگاههاي متفاوتي در جهان ساخته شده و مورد بهره برداري قرار گرفته كه توضيح در رابطه تمام موارد از حوصله اين بحث خارج است ولي سه نوع كلي آن كه بيشترين طرفدار و بيشترين مصرف كننده را به خود اختصاص داده ، مورد بحث قرار مي دهيم و بديهي است روش كار و فعاليت بقيه دستگاهها نيز مشابه اينها مي باشد .
1. دستگاه بيوگاز با سرپوش شناور كه به مدل هندي معروف است
2. دستگاه بيوگاز با مخزن مشترك و ثابت كه به مدل چيني شهرت يافته است
3. دستگاه بيوگاز با نسبت طول به عرض زياد که به مدل تايواني شهرت يافته اند.
4. کمپوست بي هوازي
مواد اوليه بيوگاز پس مانده هاي الي زباله، مواد زائد حيواني، مواد زائد گياهي، فضولات انساني و لجن فاضلاب مي باشد.
واکنشهاي شيميايي و بيولوژيکي بيوگاز
مرحله اول:
در طي اين مرحله مواد آلي پيچيده با وزن ملکولي زياد مانند پروتئين، سلولز و کربوهيدراتها به ملکولهاي ساده تري همچون اسيدهاي آمينه، منوساکاريد و اسيدهاي چرب تبديا مي شوند.
مرحله دوم:
در طي اين مرحله ترکيبات مونومري با وزن ملکولي کم به ترکيبات واسطه مانند پروپيانات، بوتيرات، فورمات و متانول تبديل مي شوند.
مرحله سوم:
باکتريهاي استوژنيک تمام ترکيبات فوق را به اسيد استيک، هيدروژن و دي اکسيد کربن تبديل مي کنند.
مرحله چهارم:
تمام ترکيبات مرحله قبل به متان تبديل مي شوند.
کليه مراحل فوق توسط باکتريهاي بي هوازي اختياري به انجام مي رسد به غير از مرحله چهارم که توسط باکتريهاي بي هوازي مطلق انجام مي گيرد.
نسبت کربن به ازت در مواد ورودي به راکتور مهم مي باشد که اين نسبت بايستي در حدود 30 – 40 به يک در نظر گرفته شود.
به خاطر حساسيت بالاي باکتري هاي متان ساز ساز به PH بايستي PH را در حدود 5/7 الي 7/7 نگهداشت که براي اين عمل مي توان ميزان قليائيت را در حدود 1500 تا 7500 ميلي گرم در ليتر کربنات کلسيم حفظ کرد تا ظرفيت تامپوني خوبي در راکتور ايجاد گردد. در صورتي که PH به کمتر از 5/5 برسد باکتريهاي متان ساز غير فعال مي گردند.
ميزان گاز توليدي در حدود 5/0 الي 75/0 متر مکعب به ازاي هر کيلوگرم جامدات فعال هضم شده مي باشد. بطور معمول ميزان بار گزاري راکتور بيوگاز در حدود 6/0 الي 6 کيلوگرم به ازاي هر متر مکعب از فضاي راکتور مي باشد.
استفاده از دستگاهاي بيو گاز در تثبيت زباله هاي شهري
هاضم هاي بي هوازي که در تثبيت زباله هاي شهري مورد استفاده قرار مي گيرند به دو دسته زير تقسيم مي شوند:
Low solid
در اين نوع هاضم غلظت جامدات مواد زائد جامد مورد استفاده 10 الي 4 درصد مي باشد.که براي رسيدن به اين قسمت از لجن فاضلاب استفاده مي شود. ميزان توليد بيوگاز در اين سيستم 5/1 الي 5/2 متر مکعب به ازاي هر متر مکعب حجم راکتور مي باشد که 50 الي 70% بيوگاز را متان تشکيل مي دهد. بطور معمول به ازاي هر کيلوگرم مواد زائد جامد فرار تجزيه شده 25/0 الي 45/0 متر مکعب گاز توليد مي شود و زمان ماند در اين راکتور 20 روز در نظر گرفته مي شود که بسته به درجه حرارت محيط، ميزان بار ورودي و ميزان بار آلي قابل تجزيه تغيير مي کند.
High solid
در اين فرايند غلظت جامدات موجود در داخل راکتور 25 الي 35 درصد مي باشد که نمونه اي از اين سيستم تحت عنوان فرايند dranco در بلژيک که مخفف anerobic compost است در حال بهره برداري مي باشددر اين سيستم توليد بيوگاز 5 الي 8 متر مکعب به ازاي هر متر مکعب حجم راکتور مي باشد. که 55% آن متان مي باشد. زمان ماندش 6 الي 20 روز است. توليد 140 الي 200 متر مکعب بيوگاز به ازاي هر تن مواد زائد خام مي کند.
محاسبه حجم گاز توليدي در راکتور
براي محاسبه حجم گاز توليدي در راکتور مي بايستي ابتدا فرمول شيميايي مواد زائد و يا فاضلاب ورودي به راکتور را بدست آورد. مواد زائد جامد داراي فرمول عمومي زير مي باشند.
Ca Hb Oc Nd
Organic matter CH4 + CO2 + N2 + NH3
مي توان در فرمول فوق به جاي مواد آلي مصرفي فرمول کلي ورودي را قرار داد و با استفاده از فرمول زير معادله را موازنه نمود.
Ca Hb Oc Nd + (4A-B-2C+3D/4) H2O ( 4A+B-2C-3D/8) CH4+ (4A-B+2C+3D/8) CO2 + DNH3
در محاسبه ميزان متان توليدي بايد توجه داشت که 60% گاز توليدي متان و 40% آن CO2 مي باشد. در ضمن چون بخشي از مواد آلي موجود در مواد زائد جامد ورودي به راکتور بيوگاز صرف سنتز بافت سلولي جديد مي گردد. به همين دليل تنها 85% از گاز تئوري محاسبه شده در عمل توليد مي گردد.
در اينجا به معرفي سه نوع از مشهورترين و پرکاربرد ترين سيستمهاي بيوگاز مي پردازيم.
دستگاه بيوگاز با سرپوش شناور (مدل هندي)
اين دستگاه كه در هند طرفدار زيادي داشته و هزاران دستگاه از اين نوع در هندوستان در حال توليد بيوگاز مي باشند . مواد اوليه از حوضچه ورودي پس از مخلوط با آب به داخل مخزن تخمير كه در داخل زمين قرار دارد هدايت شده و پس از توليد گاز مواد تخمير شده به طرف حوضچه خروجي كه در راستاي حوضچه ورودي قرار گرفته حركت كرده و گاز توليدي در داخل محفظه فلزي گاز كه به صورت معكوس روي دهانه مخزن تخمير قرار گرفته ، جمع آوري مي شود . شماي كلي اين دستگاه مانند شكل زير مي باشد .
حوضچه ورودي
همانطوري كه در شكل بالا نشان داده است . اين حوضچه در سطح فوقاني زمين و در مقابل حوضچه خروجي در طرف ديگر مخزن تخمير ساخته شده و از طريق مجراي ورودي مواد اوليه را كه با آب مخلوط شده به قسمت تحتاني مخزن تخمير انتقال مي دهد و عمل اصلي اين حوضچه مخلوط آب و مواد اوليه است كه اين عمل با دست انجام مي گيرد . اندازه متعادل حوضچه با حالت استوانه اي شكل داراي شعاع cm40 و حداكثر ارتفاع cm40 است كه در ارتفاعي بالاتر از سطح زمين قرار مي گيرد .
حوضچه خروجي
اين حوضچه در طرف مقابل حوضچه ورودي به نحوي ساخته مي شود تا سطح فوقاني آن هم سطح زمين باشد تا هنگام ورود مواد اوليه از حوضچه ورودي بنا به قوانين فشار مايعات و ظروف مرتبطه مواد تخمير شده از كف مخزن تخمير به طرف مجراي خروجي و حوضچه خروجي هدايت گردد . مجراي خروجي cm20 از سطح زمين قرار مي گيرد و مجراي ورودي در 50 سانتيمتري عمق زمين تا مواد تخمير شده پس از ورود مواد اوليه از طريق مجراي خروجي خارج گردد .
تانك تخمير
تانك تخمير كه به مخزن يا محفظــه تخمير يا digester يا هــاضم معروف است . اساسي ترين قسمت يك دستگاه بيوگاز است . در اين محفظه پس از ورود مواد اوليه و تثبيت درجه حرارت و رطوبت (عدم نفوذ آب) و عدم نفوذ هوا ، تخمير يا تجزيه غيرهوازي توسط باكتريهاي متان زا صورت مي گيرد و بدين ترتيب گاز در اين مخزن توليد مي شود . ساختمان اين مخزن با توجه به شرايط آب و هوايي و امكانات فني و اقتصادي متفاوت است
مثلاً در مناطق سردسير در عمــق زمين قــرار مي گيرد و ديـواره هاي آن عايق بندي مي شود و يا در مناطقي كه باران زا و احتمال نفوذ آب به داخل آن مي باشد بدنه آن را براي جلوگيري از نفوذ آب ، آب بندي و قيراندود مي كنند تا هم مانع نفوذ آب گردد و هم درجه حرارت آن ثابت بماند . مجراهاي ورودي و خروجي در داخل مخزن بايد به طريقي طراحي و اجرا شود تا با ورود مواد جديد ، مواد تخمير شده از كف مخزن به بالاي آن منتقل شده و به داخل حوضچه خروجي هدايت گردد . در بعضي مواقع در داخل مخزن يك همزن نيز تعبيه مي كنند كه اين امر نقش مهمي در توليد گاز دارد .
محفظه گاز
اين محفظه كه محل تجمع گازهاي ايجاد شده ، در اثر تخمير مواد مي باشد ، اصولاً از يك استوانه ته بسته با ورقه هاي فولادي به ضخامت 1 تا 3 ميليمتر ساخته مي شود . سقف آن را به صورت مخروطي مي سازند تا هم مقدار بيشتري گاز در آن ذخيره شود و هم آب باران روي آن جمع آوري نگردد و پوسيدگي ايجاد نكند . در مركز رأس آن يك لوله فلزي را از داخل آن جوشكاري مي كنند تا پايين رفتن و بالا رفتن آن در هنگام مصرف گاز يا توليد گاز كنترل شود . به طــوري كه هرگاه گاز بيشتري توليد شد . محفظــه به طرف بالا حركت مي كند و در روي سرپوش مخزن نيز شيري جهت تخليه گاز نصب مي گردد تا به وسيله باز و بسته كردن آن گاز به طرف محل مصرف هدايت گردد . مخزن گاز بايد زنگ زدايي شده و پوشش رنگ از بروز زنگ زدگي در آن جلوگيري شود و همواره سطوح داخلي و خارجي آن از نظر زنگ زدگي كنترل شود .
قسمت هاي اصلي بيوگاز با مخزن شناور را مواردي كه در بالا ذكر شد ، تشكيل مي دهد كه بايد در ساخت آن كليه نكات ايمني را از لحاظ ساخت دستگاه ، عدم نفوذ آب و هوا ، عدم نشت گاز ، به كار بردن مصالح خوب و … رعايت كرد تا دستگاهي مطمئن داشته باشيم . امروزه با رشد تكنولوژي ، توليد اين دستگاهها نيز دچار تغييرات اساسي گرديده و در بعضي جاها مخزن گاز را به وسيله حائل هايي كنترل كرده و يا اطراف آن را با توري مي پوشانند تا جانوران و حيوانات در داخل آن نيفتند ولي اساس كار آن و قسمتهاي اصلي و مورد نياز مواردي است كه در بالا ذكر شده است و قطعات ديگر براي ايمني و بهره برداري بيشتر به آن اضافه شده است .
دستگاه بيوگاز با سرپوش گاز و مخزن تخميري به صورت واحد و با حجم ثابت (مدل چيني)
با توجه به اينكه چيني ها مبتكر اوليه اين دستگاه مي باشند به مدل چيني مشهور شده و به صورت مخزن گنبدي شكل و در عمق زمين ساخته مي شود . مخزن گاز و تخمير مشترك مي باشد و به علت جاي گيري دستگاه در عمق زمين از نظر صرفه جويي در مكان و فضاي مورد نياز و تثبيت حرارت و مقاومت دستگاه در مناطق سردسيري باعث شده كه به اهميت و كارآيي آن افزوده شود . طرح اصلي دستگاه مانند شكل زير مي باشد .
بدين ترتيب كه محفظه گاز و خمير در ارتباط با يكديگر و در يك مخزن مشخص ساخته شده و محفظه گاز با پوششي آجري يا بتني به صورت گنبدي شكل ساخته مي شود كه روي محفظه گاز يك دريچه تعبيه مي شود و اساس كار آن مانند دستگاه قبلي است ولي در اين حالت گاز توليدي به طرف گنبد صعود كرده و فشار گاز توليدي هم گاز را به محل هدايت مصرف مي كند و هم مواد تخمير شده را به داخل محفظه خروجي مي راند كه خروج اين مواد به طرف حوضچه خروجي فشار گاز داخل گنبد را تنظيم كرده و در اثر ازدياد فشار ، مواد بيشتري خارج مي شود و چنانچه در حين مصرف فشار داخلي كم شود ، مواد از دريچه خروجي به داخل مخزن تخمير برمي گردند تا فشار نقصاني را جبران كند . همانطوري كه قبلاً بيان شد در بالاي مخزن گاز ، دهانه اي تعبيه مي شود كه براي آن دهانه كه قطر آن حدود cm50 مي باشد بايد يك دريچه بتني ساخته شود و در اين دريچه بايد محلي براي عبور لوله گاز در نظر گرفته شود (بايد قطر دهانه به حدي باشد تا انسان بتواند به راحتي از آن عبور كند ) پس از ساخت دستگاه بايد دريچه آب بندي گردد تا نشت گاز از اطراف آن صورت نگيرد . ضمناً به هنگام فعاليت دستگاه بايد دريچه به وسيله وزنه هايي كنترل گردد تا فشار گاز داخل مخزن باعث تكان دادن دريچه نگردد . تنها تفاوت اين دستگاه با مدل هندي ثابت بودن حجم مخزن گاز است و از كاربرد آهن و فنر در آن اثري ديده نمي شود . اگرچه طراحي اين مدل به محاسبات مهندسي نياز دارد ولي ساخت آن خيلي راحت بوده و اين راحتي ساخت روستاييان را به استفاده از اين دستگاه راغب مي كند . دستگاههاي بيوگاز (مدل هندي و چيني ) از جنبه هاي مختلف در جدول زير مورد مقايسه قرار گرفته اند .
دستگاه بيوگاز در مدل تايواني
اين دستگاه مي تواند ار جنسهاي مختلفي همچون فلزات، PVC و فايبرگلاس ساخته شود. نسبت طول به عرض در اين سيستم زياد مي باشد. نوع جريان در آن Plug Flow مي باشد و زمان ماند ميکروبي و هيدروليکي آن به دليل نداشتن لجن برگشتي با يکديگر برابر مي باشد و حدود 60 روز است.