[h=1][/h]
دکتر حسین رضایی‌زاده
دکترای تخصصی طب سنتی ایران
دانشکده طب سنتی. دانشگاه علوم پزشکی تهران
در این گفتار به طور خلاصه به مفهوم غمز و دلک و کاربرد پزشکی این دو واژه در متون کهن طب ایرانی می‌پردازیم تا زمینه‌ای باشد برای تحقیق بیشتر و تلاش برای بازیابی و بازسازی کاربرد این روشها.
غمز در لغت به معنی فشردن، فشردن با دست، مالش دادن و مالیدن آمده است. دلک نیز به معنی ماليدن چيزي را، نرم و تابان گردانيدن، نيک بماليدن اندام، به دست ماليدن بدن را و مالش دادن آمده است. این عبارات به نوعی معادل واژة ماساژ امروزی است که هم برای رفع تنش‌ها و خستگی‌ها و هم درمان یا کمک به درمان بعضی از مشکلات طبی به کار می‌رود.
در تعریف جدید از ماساژ درمانی گفته می‌شود: مجموعة دستکاریهای بافت نرم بدن که بر اساس قواعد علمی و برای طبیعی کردن این بافتها انجام می‌شود و شامل تکنیک‌های دستی است که به صورت فشار ثابت یا جابجاشونده و یا نگهدارنده صورت می‌پذیرد.
شاید نتوان کاربرد عمومی یا طبی این روشها را به تاریخ یا زمان خاصی منتسب نمود همانطور که نمی‌توان گفت که اولین اقدام پزشکی از چه زمانی آغاز شد. اما مسلم است که در طول تاریخ و در اکثر مکاتب پزشکی و درمانی سنتی به تدریج انواع مشتومال و ماساژ شکلی قانونمند به‌خود گرفته و دارای اصولی قابل آموزش شده‌اند. گفته می‌شود که این جمله از بقراط است که پزشک باید بسیاری از چیزها را بداند و یکی از واجب‌ترین‌ها، مالش است.
دلک و غمز یا مالش اصطلاحاتی هستند که در مکتب طب ایرانی به عنوان اقدامی طبی، درمانی، اصلاحی و در بعضی موارد تشخیصی به‌کار می‌رفته است اما متأسفانه در طول زمان و با از رونق افتادن طب ایرانی، آموزش و کاربرد این شیوه‌ها نیز منسوخ شد و این در حالی است که امروزه در بسیاری از نقاط دنیا ماساژ درمانی یک روش متداول در درمان یا کمک به درمان است و گسترش آن در دنیای غرب مرهون تلاش پِر هنریک لینگ، محقق سوئدی است که در قرن نوزدهم با تأسیس یک مؤسسه در سوئد به این دانش رسمیت بخشید.
مرحوم دکتر سید جلال مصطفوی در یکی از مقالات خود می‌نویسد:
«عده‌ای چنین می‌پندارند که فقط به کمک دانش و فنون امروزی است که بشر به بسیاری از دشمنان دیرینه خود و میکروب‌ها و بیماری‌ها غلبه کرده است، در حالی‌که این‌طور نیست و آدمی از هزاران سال پیش، راه مبارزه با ناراحتی‌ها و دردمندی‌های خویش را می‌دانسته است. از همه عجیب‌تر اینکه شیوه‌هایی که قدما برای غلبه بر پاره‌ای از بیماری‌ها، ناراحتی‌ها، دردمندی‌ها و عوارض پیری ابتکار کرده بودند، چنان قاطع و مؤثر بوده که در قرن اتم، با وجود گسترش دانش و فرهنگ، هنوز هم راهی مؤثرتر و قاطع‌تر از آن کشف نشده است.
سرآمد این قبیل ابتکارات دیرینه، شیوه‌ای است که اجداد ما مخصوصاً مردم مشرق‌زمین برای مبارزة با پیری و عوارض آن، از قبیل کمر‌درد، رخوت و سستی، شل شدن عضلات و چین‌و‌چروک زودرس، ابتکار کرده بودند.
به نظر بیشتر کارشناسان زیبایی اندام و متخصصان جوان‌سازی، تا‌کنون هیچ وسیله‌ای برای پیشگیری و جلوگیری از شل شدن عضلات مؤثرتر از مشتومال، آن هم به سبک شرقی نبوده است.
روزگاری بود که در ایران خودمان، مشتومال در حمام از واجبات بود و یکی از خصوصیات کارگر خوب و حمام خوب این بود که بتواند نظر مشتری را در این مورد جلب کند. ولی با توسعه حمام‌های داخلی منازل و تبلیغات افراطی بی‌حساب، وسیع و همه‌جانبه که مظاهر تمدن غرب، علیه آثار تمدن و آداب و سنن دیرینه ما صورت گرفته مشتومال در حمام هم، رنگی از کهنگی داده و به‌صورت عملی «غیر‌بهداشتی» جلوه‌گر شده است.
مجلة آمریکایی «ترو» در آخرین شماره خود، با توجه به وسایل مدرن پزشکی و فنی به مشتومال مبتنی بر اصول شرقی با نظر علمی نگریسته و آن را تنها راه مبارزه با شل شدن عضلات و جلوگیری از عوارض میان‌سالی دانسته است. این نشریه در هشت تصویر که از منابع قدیم ایرانی گردآورده شیوه پسندیده‌ای را که رو به زوال گذاشته است به این ترتیب تشریح می‌کند:
1. اولین بار که متخصص ماساژ کار خود را شروع می‌کند، شما ـ که هیچ اطلاعی دربارة شیوه او ندارید ـ ناراحت می‌شوید و عضلات شما در برابر مشتومال او مقاومت نشان می‌دهد.
2. ولی همین که با روش خود اطمینان شما را جلب کرد، عضلات را شل کرده و بدن را در اختیار او می‌گذارید.
3. فشار متخصص مشتومال بر شانه و پهلوی شما، در مرحلة اول، دشوار است ولی نشاط تازه‌ای به ریه شما می‌دهد.
4. او...و...ه، این مرحله از همه دشوارتر است و اشک را در چشم شما جمع می‌کند ولی علاج بسیاری از دردهای شانه و پشت همین است.
5. متخصص مشتومال خوب می‌داند که اساس شل شدن عضلات از کف پا شروع می‌شود، در اصطلاح پزشکی امروز، شل شدن کف پا را «ترس چاق» می‌نامند، بنابراین، متخصص مشتومال کار مبارزه با عضلات شل را ابتدا از کف پا شروع می‌کند.
6. بالای زانو از جمله نقاطی است که چربی زیادی جمع می‌شود و همین تراکم چربی است که به اصطلاح قوه زانوی شما را می‌گیرد و در تمام قسمت‌های پای خود از ران تا کف پا احساس سستی و سنگینی می‌کنید. متخصص ماساژ مخصوصاً به این قسمت توجه دارد.
7. شانه‌های شل و آویخته از قرن‌ها پیش مورد توجه متخصصان مشتومال بوده است.
بسیاری اوقات برای شما اتفاق افتاده که پس از مدتی که کتاب سبکی را در دست راست یا چپ گرفته‌اید دستتان خسته شده و یا از گرفتن گوشی تلفن برای مدت کوتاهی عاجز مانده‌اید، علت را باید در چربی‌هایی دانست که در سرشانه و بازوها رسوب کرده و مانع کار عضلات به راحتی و آسانی می‌شود. تجربه نشان داده که تنها راه مبارزه با این دردمندی حرکت همه‌جانبه بازو و مشتومال مرتب آن است.
8. و بالأخره مرحله آخر مشتومال باز هم به اصطلاح عامیانه، به چهار ستون بدن، دست‌ها و پاها تمام می‌شود. متخصص مشتومال که با انجام هفت مرحله مختلف عضلات خستة شما را نرم کرده است به‌آسانی می‌تواند این مرحله دشوار را هم تمام کند.
در این مرحله، خستگی و خشکی عضلات گردن، مچ دست و ران‌ها از میان می‌رود و شما در حالی‌که احساس راحتی بی‌سابقه‌ای می‌کنید از زیر دست او بیرون می‌آیید».
در منابع مختلف طب ایرانی به فراخور علاقه و توجه نویسندة کتاب، به صورت پراکنده و یا متمرکز به منافع و کاربرد دلک و غمز اشاره شده است.
مرحوم محمد حسین عقیلی شیرازی در کتاب خلاصه‌الحکمه می‌فرماید:
«بدانکه دلک که عبارت از مالش و مشت‌مال بدن است، اقسام می‌باشد: قویِ صلب، ضعیفِ لیّن، معتدل، کثیر، خشن، و املس...» و سپس خواص کلی هر یک از این انواع را به ترتیب زیر برمی‌شمرد:
قوی کردن عضو، تحلیل رطوبت‌های سست کننده و جذب روح و خون به سوی عضو
ارخاء و نرمی عضو
تسمین و فربهی
لاغری عضو
بزرگ کردن عضو، خشن کردن سطح عضو، دفع سردی مجمّد یا ریح محتبس
او دلک را نوعی ورزش می‌شمارد و علاوه بر آنکه تمامی خواص یک ورزش مناسب را برای آن نیز قائل است، خواصی را نیز شماره می‌کند که مخصوص دلک است و ورزش را فاقد آن می‌داند؛ از آن جمله:
تحلیل مادة غلیظ یا لزج که در عضوی خاص محتبس باشد.
جذب و نفوذ دادن خون به عضوی که بر اثر عارضه دچار لاغری یا کوچکی شده است.
جذب ماده از سویی به سوی دیگر.
نگهداشتن رطوباتی که نباید تحلیل روند.
به تحلیل بردن مواد زایدی که در عضلات تجمع پیدا کرده‌اند.
ایجاد آمادگی برای ورزش (دلک استعداد) و برگرداندن بدن به وضع طبیعی پس از ورزش (دلک استرداد) که به آن از جهت ایجاد آرامش، دلکِ مسکّن یا راحت نیز گویند.
شیخ‌الرئیس پورسینا ـ‌که رحمت خدا بر او باد ـ نیز علاوه بر اختصاص فصل چهارم (از تعلیم دوم از فن سوم از کتاب اول) به کلیات بحث دلک و همچنین توجه تخصصی به دلک و ورزش کهنسالان، تقریباً حدود 306 بار واژة دلک و حدود 97 بار واژة غمز را به کار برده است و در یک نگاه کلی، گذشته از کاربرد غمز برای تشخیص افتراقی بعضی از انواع ورم و وضعیت‌های فیزیکی، این اقدام را در موارد زیر مورد اشاره یا توصیه قرار داده است:
نگهداری و مراقبت از نوزادان و شیرخواران، دندان درآوردن اطفال و سرماخوردگی شیرخواران
لاغر کردن (تجفیف) بدن و منع سیلان رطوبت به مفاصل
کنترل عوارض ناشی از القاء قی
اصول و روش انجام فصد
جذب و انتقال مواد از محلی به محل دیگر در بدن
افزایش جذب و تأثیر بعضی از داروهای پوستی
تحریک مثانه برای خروج ادرار
درمان بعضی از انواع فراموشی (نسیان)
درمان بعضی از انواع صرع در شیرخواران
کنترل یا درمان بعضی از انواع بیماریهای عصبی (خدر، تشنج، رعشه، فلج و اختلاج)
درمان شرناق (تجمع بیش از حد نوعی چربی در پلک فوقانی)
درمان بعضی از انواع ورم ضمن اینکه متذکر می‌شود در بعضی از اورام، غمز به شدت مضر است.
درمان بعضی از انواع ترومای کبد
افزایش خونرسانی و بهبود تغذیه اعضاء
درمان بروز ضعف ناشی از بعضی از انواع اسهال و اسهال خونی
درمان بیخوابی
در درمان قولنج ریحی
کمک به زایمان و درمان بعضی از انواع دیستوشی (سختی زایمان)
در درمان فتق امعاء
در درمان درد عرق‌النَسا (سیاتیک)
در کنترل خونریزی‌ها
مرحوم اعتماد الاطباء حاج میرزا حسین همدانی نیز در کتاب مقامع رشیق لمنکری طب‌العتیق (برهان رسا) مطالبی را به کاربرد طبی پاشویة توأم با دلک و آبزن‌های طبی آورده که مطالعة آن را نیز به علاقه‌مندان توصیه می‌نماید.
منابع:
1. لغت‌نامه علامة مرحوم دهخدا، ویراست دوم، دانشگاه تهران
2. فرهنگ نفیسی، ناظم‌الأطباء، کتابفروشی خیام، 1335
3. المعجم الوجیز، منشورات الدارالثقافه، 1411 (ق)
4. القانون فی الطب، ابن سینا، تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، موسسه اعلمی، لبنان، 1425 (ق)
5. مجموعه آثار دکتر سید جلال مصطفوی کاشانی، جلد دوم، مؤسسه نشر شهر، 1387
6. برهان رسا، اعتمادالأطباء میرزا حسین همدانی، تصحیح حسین رضایی‌زاده و طیبه طاهری‌پناه، مؤسسه نشر شهر، 1386
7. خلاصه‌الحکمه، محمدحسین عقیلی شیرازی، تصحیح اسماعیل ناظم، انتشارات اسماعیلیان، 1385
8. Barbara Boughton, Rebecca J. Frey. GALE ENCYCLOPEDIA OF ALTERNATIVE MEDICINE 2th ed; vol 3; P: 1297-1302
دکتر حسین رضایی‌زاده
دکترای تخصصی طب سنتی ایران
دانشکده طب سنتی. دانشگاه علوم پزشکی تهران
در این گفتار به طور خلاصه به مفهوم غمز و دلک و کاربرد پزشکی این دو واژه در متون کهن طب ایرانی می‌پردازیم تا زمینه‌ای باشد برای تحقیق بیشتر و تلاش برای بازیابی و بازسازی کاربرد این روشها.
غمز در لغت به معنی فشردن، فشردن با دست، مالش دادن و مالیدن آمده است. دلک نیز به معنی ماليدن چيزي را، نرم و تابان گردانيدن، نيک بماليدن اندام، به دست ماليدن بدن را و مالش دادن آمده است. این عبارات به نوعی معادل واژة ماساژ امروزی است که هم برای رفع تنش‌ها و خستگی‌ها و هم درمان یا کمک به درمان بعضی از مشکلات طبی به کار می‌رود.
در تعریف جدید از ماساژ درمانی گفته می‌شود: مجموعة دستکاریهای بافت نرم بدن که بر اساس قواعد علمی و برای طبیعی کردن این بافتها انجام می‌شود و شامل تکنیک‌های دستی است که به صورت فشار ثابت یا جابجاشونده و یا نگهدارنده صورت می‌پذیرد.
شاید نتوان کاربرد عمومی یا طبی این روشها را به تاریخ یا زمان خاصی منتسب نمود همانطور که نمی‌توان گفت که اولین اقدام پزشکی از چه زمانی آغاز شد. اما مسلم است که در طول تاریخ و در اکثر مکاتب پزشکی و درمانی سنتی به تدریج انواع مشتومال و ماساژ شکلی قانونمند به‌خود گرفته و دارای اصولی قابل آموزش شده‌اند. گفته می‌شود که این جمله از بقراط است که پزشک باید بسیاری از چیزها را بداند و یکی از واجب‌ترین‌ها، مالش است.
دلک و غمز یا مالش اصطلاحاتی هستند که در مکتب طب ایرانی به عنوان اقدامی طبی، درمانی، اصلاحی و در بعضی موارد تشخیصی به‌کار می‌رفته است اما متأسفانه در طول زمان و با از رونق افتادن طب ایرانی، آموزش و کاربرد این شیوه‌ها نیز منسوخ شد و این در حالی است که امروزه در بسیاری از نقاط دنیا ماساژ درمانی یک روش متداول در درمان یا کمک به درمان است و گسترش آن در دنیای غرب مرهون تلاش پِر هنریک لینگ، محقق سوئدی است که در قرن نوزدهم با تأسیس یک مؤسسه در سوئد به این دانش رسمیت بخشید.
مرحوم دکتر سید جلال مصطفوی در یکی از مقالات خود می‌نویسد:
«عده‌ای چنین می‌پندارند که فقط به کمک دانش و فنون امروزی است که بشر به بسیاری از دشمنان دیرینه خود و میکروب‌ها و بیماری‌ها غلبه کرده است، در حالی‌که این‌طور نیست و آدمی از هزاران سال پیش، راه مبارزه با ناراحتی‌ها و دردمندی‌های خویش را می‌دانسته است. از همه عجیب‌تر اینکه شیوه‌هایی که قدما برای غلبه بر پاره‌ای از بیماری‌ها، ناراحتی‌ها، دردمندی‌ها و عوارض پیری ابتکار کرده بودند، چنان قاطع و مؤثر بوده که در قرن اتم، با وجود گسترش دانش و فرهنگ، هنوز هم راهی مؤثرتر و قاطع‌تر از آن کشف نشده است.
سرآمد این قبیل ابتکارات دیرینه، شیوه‌ای است که اجداد ما مخصوصاً مردم مشرق‌زمین برای مبارزة با پیری و عوارض آن، از قبیل کمر‌درد، رخوت و سستی، شل شدن عضلات و چین‌و‌چروک زودرس، ابتکار کرده بودند.
به نظر بیشتر کارشناسان زیبایی اندام و متخصصان جوان‌سازی، تا‌کنون هیچ وسیله‌ای برای پیشگیری و جلوگیری از شل شدن عضلات مؤثرتر از مشتومال، آن هم به سبک شرقی نبوده است.
روزگاری بود که در ایران خودمان، مشتومال در حمام از واجبات بود و یکی از خصوصیات کارگر خوب و حمام خوب این بود که بتواند نظر مشتری را در این مورد جلب کند. ولی با توسعه حمام‌های داخلی منازل و تبلیغات افراطی بی‌حساب، وسیع و همه‌جانبه که مظاهر تمدن غرب، علیه آثار تمدن و آداب و سنن دیرینه ما صورت گرفته مشتومال در حمام هم، رنگی از کهنگی داده و به‌صورت عملی «غیر‌بهداشتی» جلوه‌گر شده است.
مجلة آمریکایی «ترو» در آخرین شماره خود، با توجه به وسایل مدرن پزشکی و فنی به مشتومال مبتنی بر اصول شرقی با نظر علمی نگریسته و آن را تنها راه مبارزه با شل شدن عضلات و جلوگیری از عوارض میان‌سالی دانسته است. این نشریه در هشت تصویر که از منابع قدیم ایرانی گردآورده شیوه پسندیده‌ای را که رو به زوال گذاشته است به این ترتیب تشریح می‌کند:
1. اولین بار که متخصص ماساژ کار خود را شروع می‌کند، شما ـ که هیچ اطلاعی دربارة شیوه او ندارید ـ ناراحت می‌شوید و عضلات شما در برابر مشتومال او مقاومت نشان می‌دهد.
2. ولی همین که با روش خود اطمینان شما را جلب کرد، عضلات را شل کرده و بدن را در اختیار او می‌گذارید.
3. فشار متخصص مشتومال بر شانه و پهلوی شما، در مرحلة اول، دشوار است ولی نشاط تازه‌ای به ریه شما می‌دهد.
4. او...و...ه، این مرحله از همه دشوارتر است و اشک را در چشم شما جمع می‌کند ولی علاج بسیاری از دردهای شانه و پشت همین است.
5. متخصص مشتومال خوب می‌داند که اساس شل شدن عضلات از کف پا شروع می‌شود، در اصطلاح پزشکی امروز، شل شدن کف پا را «ترس چاق» می‌نامند، بنابراین، متخصص مشتومال کار مبارزه با عضلات شل را ابتدا از کف پا شروع می‌کند.
6. بالای زانو از جمله نقاطی است که چربی زیادی جمع می‌شود و همین تراکم چربی است که به اصطلاح قوه زانوی شما را می‌گیرد و در تمام قسمت‌های پای خود از ران تا کف پا احساس سستی و سنگینی می‌کنید. متخصص ماساژ مخصوصاً به این قسمت توجه دارد.
7. شانه‌های شل و آویخته از قرن‌ها پیش مورد توجه متخصصان مشتومال بوده است.
بسیاری اوقات برای شما اتفاق افتاده که پس از مدتی که کتاب سبکی را در دست راست یا چپ گرفته‌اید دستتان خسته شده و یا از گرفتن گوشی تلفن برای مدت کوتاهی عاجز مانده‌اید، علت را باید در چربی‌هایی دانست که در سرشانه و بازوها رسوب کرده و مانع کار عضلات به راحتی و آسانی می‌شود. تجربه نشان داده که تنها راه مبارزه با این دردمندی حرکت همه‌جانبه بازو و مشتومال مرتب آن است.
8. و بالأخره مرحله آخر مشتومال باز هم به اصطلاح عامیانه، به چهار ستون بدن، دست‌ها و پاها تمام می‌شود. متخصص مشتومال که با انجام هفت مرحله مختلف عضلات خستة شما را نرم کرده است به‌آسانی می‌تواند این مرحله دشوار را هم تمام کند.
در این مرحله، خستگی و خشکی عضلات گردن، مچ دست و ران‌ها از میان می‌رود و شما در حالی‌که احساس راحتی بی‌سابقه‌ای می‌کنید از زیر دست او بیرون می‌آیید».
در منابع مختلف طب ایرانی به فراخور علاقه و توجه نویسندة کتاب، به صورت پراکنده و یا متمرکز به منافع و کاربرد دلک و غمز اشاره شده است.
مرحوم محمد حسین عقیلی شیرازی در کتاب خلاصه‌الحکمه می‌فرماید:
«بدانکه دلک که عبارت از مالش و مشت‌مال بدن است، اقسام می‌باشد: قویِ صلب، ضعیفِ لیّن، معتدل، کثیر، خشن، و املس...» و سپس خواص کلی هر یک از این انواع را به ترتیب زیر برمی‌شمرد:
قوی کردن عضو، تحلیل رطوبت‌های سست کننده و جذب روح و خون به سوی عضو
ارخاء و نرمی عضو
تسمین و فربهی
لاغری عضو
بزرگ کردن عضو، خشن کردن سطح عضو، دفع سردی مجمّد یا ریح محتبس
او دلک را نوعی ورزش می‌شمارد و علاوه بر آنکه تمامی خواص یک ورزش مناسب را برای آن نیز قائل است، خواصی را نیز شماره می‌کند که مخصوص دلک است و ورزش را فاقد آن می‌داند؛ از آن جمله:
تحلیل مادة غلیظ یا لزج که در عضوی خاص محتبس باشد.
جذب و نفوذ دادن خون به عضوی که بر اثر عارضه دچار لاغری یا کوچکی شده است.
جذب ماده از سویی به سوی دیگر.
نگهداشتن رطوباتی که نباید تحلیل روند.
به تحلیل بردن مواد زایدی که در عضلات تجمع پیدا کرده‌اند.
ایجاد آمادگی برای ورزش (دلک استعداد) و برگرداندن بدن به وضع طبیعی پس از ورزش (دلک استرداد) که به آن از جهت ایجاد آرامش، دلکِ مسکّن یا راحت نیز گویند.
شیخ‌الرئیس پورسینا ـ‌که رحمت خدا بر او باد ـ نیز علاوه بر اختصاص فصل چهارم (از تعلیم دوم از فن سوم از کتاب اول) به کلیات بحث دلک و همچنین توجه تخصصی به دلک و ورزش کهنسالان، تقریباً حدود 306 بار واژة دلک و حدود 97 بار واژة غمز را به کار برده است و در یک نگاه کلی، گذشته از کاربرد غمز برای تشخیص افتراقی بعضی از انواع ورم و وضعیت‌های فیزیکی، این اقدام را در موارد زیر مورد اشاره یا توصیه قرار داده است:
نگهداری و مراقبت از نوزادان و شیرخواران، دندان درآوردن اطفال و سرماخوردگی شیرخواران
لاغر کردن (تجفیف) بدن و منع سیلان رطوبت به مفاصل
کنترل عوارض ناشی از القاء قی
اصول و روش انجام فصد
جذب و انتقال مواد از محلی به محل دیگر در بدن
افزایش جذب و تأثیر بعضی از داروهای پوستی
تحریک مثانه برای خروج ادرار
درمان بعضی از انواع فراموشی (نسیان)
درمان بعضی از انواع صرع در شیرخواران
کنترل یا درمان بعضی از انواع بیماریهای عصبی (خدر، تشنج، رعشه، فلج و اختلاج)
درمان شرناق (تجمع بیش از حد نوعی چربی در پلک فوقانی)
درمان بعضی از انواع ورم ضمن اینکه متذکر می‌شود در بعضی از اورام، غمز به شدت مضر است.
درمان بعضی از انواع ترومای کبد
افزایش خونرسانی و بهبود تغذیه اعضاء
درمان بروز ضعف ناشی از بعضی از انواع اسهال و اسهال خونی
درمان بیخوابی
در درمان قولنج ریحی
کمک به زایمان و درمان بعضی از انواع دیستوشی (سختی زایمان)
در درمان فتق امعاء
در درمان درد عرق‌النَسا (سیاتیک)
در کنترل خونریزی‌ها
مرحوم اعتماد الاطباء حاج میرزا حسین همدانی نیز در کتاب مقامع رشیق لمنکری طب‌العتیق (برهان رسا) مطالبی را به کاربرد طبی پاشویة توأم با دلک و آبزن‌های طبی آورده که مطالعة آن را نیز به علاقه‌مندان توصیه می‌نماید.
منابع:
1. لغت‌نامه علامة مرحوم دهخدا، ویراست دوم، دانشگاه تهران
2. فرهنگ نفیسی، ناظم‌الأطباء، کتابفروشی خیام، 1335
3. المعجم الوجیز، منشورات الدارالثقافه، 1411 (ق)
4. القانون فی الطب، ابن سینا، تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، موسسه اعلمی، لبنان، 1425 (ق)
5. مجموعه آثار دکتر سید جلال مصطفوی کاشانی، جلد دوم، مؤسسه نشر شهر، 1387
6. برهان رسا، اعتمادالأطباء میرزا حسین همدانی، تصحیح حسین رضایی‌زاده و طیبه طاهری‌پناه، مؤسسه نشر شهر، 1386
7. خلاصه‌الحکمه، محمدحسین عقیلی شیرازی، تصحیح اسماعیل ناظم، انتشارات اسماعیلیان، 1385
8. Barbara Boughton, Rebecca J. Frey. GALE ENCYCLOPEDIA OF ALTERNATIVE MEDICINE 2th ed; vol 3; P: 1297-1302
