vahid mahdavi
مدیر بازنشسته
کنترل بيولوژيک شپشکهاي نرم تن
شپشکهاي نرم تن متعلق به خانواده(Coccidae) ميباشند. تعدادي از مهمترين گونههاي اين خانواده که در روي محصولات گلخانهاي و گياهان زينتي ايجاد خسارت مي کنند عبارتند از :
۱ - hesperidum Coccus
۲ – Saissetia oleae
۳ - Saissetia coffeae
مهمترين پارازيتوئيدهاي شپشکهاي نرم تن متعلق به خانواده(Aphelinidae) و(Encyrtidae) هستند.
از خانواده (Encyrtidae) مهمترين گونه متعلق به جنس (Metaphycus) و (Encyrtus) هستند. جنس helvolus) (Metaphycus در کشور ايران وجود دارد و به عنوان يکي از عوامل کنترل بيولوژيک تکثير و در گلخانهها و در روي گياهان زينتي رهاسازي ميشود كه ميتواند شپشکهاي نرم تن را تحت کنترل در بياورد.
گونه ديگري که در کنترل بيولوژيک مورد استفاده هستند زنبورهايي به طول ۲ ميليمتر ميباشند که مراحل مختلف پورگي شپشکهاي نرم تن را پارازيته ميکنند. در اين گونه، حشرات ماده زرد رنگ و حشرات نر تا حدودي تيره تر هستند.
هر حشره ماده در طول روز ۵ شپشک ماده را پارازيته ميکند و چندين برابر اين تعداد را از طريق تغذيه از بين ميبرد. در حقيقت زنبورها هم شکارگر هستند و هم پارازيتوئيد.
رشد کامل حشرات در ۳۰ درجه سانتيگراد حدود 11 روز و 18 درجه سانتيگراد حدود 33 روز به طول ميانجامد.
از خانواده (Encyrtus) به گونهاي بنام (Encyrtus lecaniorum) وجود دارد که نوعي زنبور پارازيتوئيد است و براي کنترل شپشکهاي نرم تن در گلخانهها رهاسازي ميشود. در خانواده (Aphelinidae) مهمترين شپشکهاي نرم تن پارازيتوئيد متعلق به گونه (Coccophogus) هستند. از اين گونه(Coccophagus lycimnia) گونهاي است که در ايران نيز وجود دارد. اين گونه تقريباً در تمام نقاط دنيا پراکنده ميباشد، و براي کنترل بيولوژيک بعضي شپشکهاي نرم تن مورد استفاده قرار ميگيرد.
آيا هر يک از اين زنبورهاي ذکر شده بر عليه نوع خاصي از شپشکها کاربرد دارد؟
خير، از آنجا كه هيچکدام از اين زنبورها مونوفاژ (Monophage) نيستند، و صرفاً از گونهاي خاص از شپشکها تغذيه ميکنند در محيطهاي گلخانهاي كه تعداد آفات مشخص است تمرکز پيدا ميکنند.
گروه ديگر از شپشکهايي که بر روي گياهان زينتي و گلخانهاي فعال هستند، شپشکهاي آردآلود ميباشند. اين گروه متعلق به خانواده (Pseudococcidae) هستند. تعدادي از مهمترين شپشکهاي اين خانواده بر روي گياهان زينتي عبارتند از :
۱ – Pseudococcus citri
۲ – adonidum Pseudococcus
۳ – Pseudococcus obscorus
مهمترين دشمنان طبيعي اين شپشکها، کفشدوزکهاي خانواده (Coccinellidae) مخصوصاً گونهاي بنام (Cryptolaemus montrouzieri) است که اين گونه درايران بصورت تجارتي توليد ميشود و براي کنترل شپشکهاي نرم تن، بخصوص در شمال کشور کاربرد دارد. طول اين کفشدوزک در حدود چهار تا پنج ميلي متر استو بدني قهوهاي و سري نارنجي رنگ دارد. اين حشرات بعد از پنج روز از آغاز جفتگيري، شروع به تخمگذاري ميکنند. کفشدوزکهاي ماده تخم خود را در داخل جوانه هاي گياهان مخصوصا در داخل توده هاي تخم شپشک هاي آرد آلود قرار مي دهند و در مدت عمر خود قادر هستند حدود ۵۰۰ تخم شپشک هاي آرد آلود را مورد تغذيه قرار بدهند. لارو و حشرات کامل کفشدوزکها از مراحل مختلف شپشک هاي آرد آلود تغذيه مي کنند. اما حشرات کامل براي تغذيه ترجيحا از تخم و لاروهاي سنين اوليه و لاروهايي که به رشد کامل رسيده اند و همچنين مراحل مختلف رشدي شپشک هاي آرد آلود تغذيه مي کنند.
کفشدوزکهاي (Cryptolaemus montrouzieri) گونهاي پليفاژ(Polyphage) هستند، علاوه بر شپشکهاي آردآلود از شپشکهاي نرم تن (Coccidae) نيز تغذيه ميکنند.
در دماي ۲۱ درجه سانتيگراد هر لارو اين حشرات حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ پوره سني 3-2 شپشکهاي آردآلود را مورد تغذيه قرار ميدهند تا به رشد کامل برسند.
درجه حرارت تاثير فوقالعاده زيادي بر سيکل زندگي و دوره رشدي اين کفشدوزکها دارد. به عنوان مثال در ۳۰ درجه سانتيگراد، مدت زمان لازم براي رشد کامل اين حشرات حدود ۲۵ روز ميباشد اما در 18 درجه سانتيگراد اين مدت به ۷۲ روز افزايش مييابد.
حداکثر کارآيي اين کفشدوزکها در چه شرايطي ميباشد؟ در دماي بالاي ۳۲ درجه سانتيگراد و زير ۱۶ درجه سانتيگراد اين حشرات فاقد توانايي توليد مثل (غيرفعال) هستند. بهترين دما براي فعاليت اين کفشدوزکها ۲۸ درجه سانتيگراد ميباشد.
گروه ديگر از دشمنان طبيعي شپشکهاي آردآلود زنبورهاي پارازيتوئيد، مخصوصاًً خانواده (Encyrtidae) ميباشند.
گونهاي از اين خانواده زنبورهايي با نام (Leptomastix dactylopii) هستند که طول بدن آنها 2 ميليمتر است و تخمشان را در داخل بدن پورههاي سنين مختلف شپشکها قرار ميدهند. اين زنبورها در واقع يک پارازيتوئيد داخلي يا(Endoparasitoid) هستند. تخم اين حشرات پس از قرار گرفتن در داخل بدن شپشکهاي آردآلود تفريغ ميشوند و لارو آنها محتويات بدن شپشک آردآلود را مورد تغذيه قرار ميدهد و نهايتا ًً در داخل بدن شپشک تبديل به شفيره ميگردند. شفيره اين حشرات پس از مدتي تبديل به حشره کامل گشته و حشره کامل از طريق سوراخي که در پوسته شپشک آردآلود ايجاد ميکند از آن خارج ميگردد.
زنبور ديگري که براي کنترل بيولوژيک شپشکها مورد استفاده قرار ميگيرد، زنبوري بنام (Anagyrus pseudcocci) از خانواده (Leptomastix dactylopii) است. طول دورهي زندگي اين زنبور كوتاه است.
زنبورهاي ماده اين گونه به رنگ قهوهاي و شاخک آنها سفيد است. اين زنبورها به طور انبوه تکثير ميشوند و در محيطهاي گلخانهاي رهاسازي ميشوند و بخوبي ميتوانند آفات را تحت کنترل درآورند.
کنترل بيولوژيک آفات در گلخانه، نسبت به کنترل بيولوژيك آنها در محيطهاي طبيعي کاملاًً قابل دسترسي ميباشد. بنابراين استفاده از سموم در محيطهاي گلخانهاي و بر روي گياهان زينتي لازم نيست، بلکه با استفاده از دشمنان طبيعي در محيطهاي گلخانهاي مبارزه با آفات انجام ميگيرد