اين بنا در جنوب شرقي دامغان واقع گرديده و يكي از كهن ترين بهترين نمونه هاي مساجد اوليه در ايران است . عناصر تشكيل دهنده اين مسجد عبارت از يك حياط مربع است كه در سمت قبله ‚ يك تالار ستوندار و در سه قسمت ديگر آن ‚ يك رديف رواق ساخته شده است . تالار ستوندار داراي هفت ناو طولي در جهت قبله و سه ناو عرضي است ‚ به نحوي كه ناو وسطي كه شامل محراب و منبر است ‚ عريض تر از ناوهاي طرفين خود است كه بيانگر مراحل اوليه شكل گيري ايوان در مساجد شبستاني ايران است اين مسجد در وسط داراي صحن بازي به ابعاد 26/72 متر طول و 25/72متر عرض است كه دورتادور آن را فضاهاي طاقداري فرا گرفته است ‚ بدين ترتيب كه 22 دهنه طاق بدين صحن باز مي شود . ورودي اين مسجد ‚ از جناح طولي شرق است . پوشش مسجد ‚ با طاق هاي گهواره اي بر روي قوس ها و ستون هاي مستحكم صورت گرفته است . امروزه طاق هاي گهواره اي مسجد فرو ريخته اند ‚ ولي در فرم اصلي قابل مقايسه با طاق هاي گهواره اي مسجد جامع فهرج بوده اند . براي نگهداري طاق ها ‚ ستون هاي عظيمي از آجر بر پا شده كه توسط قوس هايي به همديگر و به ديوار وصل شده اند . بر روي اين قوس ها نيز ديواري به بلندي يك متر ساخته و سپس طاق گهواره اي را بر آن سوار كرده اند . قوس هاي بالاي ستون ها با فرم بيضي از آجر ساخته و در بالا به آرامي شكسته شده اند . جهت حفظ تعادل و اتصال محكم قوس ها به ستون و ديوار ‚ از قطعات چوب استفاده شده است . دهانه طاقي كه در مركز رواق سمت قبله قرار مي گرفته ‚ از دهانه هاي ديگر عريض تر و بلندتر ساخته شده است . بدين ترتيب ‚ علاوه بر سنت معماري دوره ساساني ‚ به مركز - جايي كه محراب و منبر در آن قرار دارد - اهميت خاصي داده شده است ستون هاي اين مسجد ‚ مدور به قطر 160 سانتي متر و محيط 4/90 تا 4/97 متراست و ارتفاعش از سطح زمين تا محلي كه طاق بر آن متكي است ‚ 284 سانتي متر و تا پشت بام ‚ 6 متر تمام شده است . هر ضلع از آجرهاي مربع اين ستون ها 34 و ضخامت آنها 7/5 سانتي متر است كه متناوبا - به پيروي از آجر چيني دوره اشكاني و ساساني - افقي و عمودي روي هم چيده شده اند . همچنين اين ستونها كاملا قابل مقايسه با ستون هايي است كه در تپه حصار دامغان ‚ از يك كاخ ساساني خاكبرداري شده است . قسمت پايين بعضي از ستون ها ( در كاخ ساساني ) كه از آجرهاي مربع (35*35*8 سانتي متر ) ساخته شده ‚ نشان مي دهد كه آجرها متناوبا عمودي و افقي به قطر 1/79 متر روي هم قرار گرفته اند و با دقت در ابعاد ‚ اندك تفاوتي بين اين دو بنا به نظر مي رسد ‚ از جمله اينكه قطر ستون هاي تاريخانه كه با اندود نازكي پوشيده شده ‚ 1/60 متر است ‚ كه اگر تزيين نسبتا ضخيم ستون هاي كاخ دامغان را در نظر بگيريم ‚ هر دو مساوي خواهد بود . در بخش غربي مسجد ‚ بناهاي وابسته اي وجود داشته كه امروزه كاملا از بين رفته اند . از جمله اين بقايا مي توان به يك مناره با مقطع چهار گوش اشاره كرد كه در كنار مسجد بوده و 6/5 متر مربع وسعت داشته است . در كنار اين مناره ‚ در دوره سلجوقي ‚ مناره دايره شكل ديگري ساخته شده كه داراي كتيبه اي به خط كوفي مشتمل بر آيات قرآني ‚ نام باني - بختيار ‚ فرزند محمد - و تاريخ 420 ه . ق است . ارتفاع كنوني اين مناره ‚ 26 متر است و 86 پله دارد . محبط آن در پايين ‚ 13 متر است كه به تدريج از آن كاسته مي شود و در بالا به 6/8 متر مي رسد . آجرهايي كه در ساختمان اين منار به كار رفته ‚ 4 تا 4/5 سانتي متر قطر و 22 سانتي متر طول و عرض دارند و آجرهايي كه در تزيينات خارجي مصرف شده ‚ به طول و عرض 17 يا 17/5 و ضخامت 3/5 سانتي متر است مسجد تاريخانه دامغان ‚ جز اولين مساجد ايران است كه در آن مناره ساخته شده است . ساخت اين مناره مي تواند به تاثير از مناره مساجد عراق باشد ‚ هر چند ممكن است آنها خود متاثر از معماري دوره ساساني باشند . صحن مركزي اين مسجد ‚ سنگ فرش يا آجر فرش نشده و تنها با ماده اي آهكي يا گچي پوشيده و كوبيده شده است . اين صحن با هيچ پله اي ‚ از صفه هاي طاقدار جانبي متمايز نمي شود و اين ‚ از ويژگي ها و سادگي اين مسجد است . در اين مسجد ‚ از خشت و اجر در كنار هم استفاده شده است . از آجر براي قوس ها و ستون ها ‚ و از خشت براي ساخت ديگر قسمت هاي مسجد استفاده شده و همچنين در قوس هاي مسجد ‚ چوب براي استحكام و اتصال ‚ و گچ براي اندود سطوح مختلف به كار رفته است در خصوص تاريخ گذاري اين مسجد ‚ توافق نظر وجود دارد و همگي آن را به اواسط قرن دوم هجري منتسب مي رسازند . آرتور پوپ ‚ ساخت اين مسجد را به سال هاي بين 130 تا 170 هجري ( 750-786 م ) منتسب مي كند ‚ محمد كريم پير نيا آن را به سال 160 هجري و ديگر محققان ‚ به اواسط قرن دوم هجري متعلق مي دانند
توضيحات بر گرفته از سايت سازمان ميراث فرهنگي
توضيحات بر گرفته از سايت سازمان ميراث فرهنگي