چرا دیروز که بلندترین روز سال بود، گرم‌ترین روز سال نبود؟ / اینفوگرافیک
نجوم - امروز خورشید به بالاترین نقطه از مسیر آسمانی خود رسید و تابستان آغاز شد. به همین دلیل، امروز بلندترین روز سال برای ساکنان نیم‌کره شمالی زمین بود، اما این به معنی گرم‌ترین روز سال نبود.
ذوالفقار دانشی: در این روزها، ارتفاع خورشید در ایران و بسیاری دیگر از نقاط نیم‌کره شمالی به اوج خود رسیده و آفتاب برای بیشترین مدت بر این مناطق می‌درخسشد. مناطق قطبی که در عرض‌های بالاتر از 66.5 درجه شمالی قرار دارند، طی روزهای اخیر رنگ شب را به خود نمی‌بینند و قرص خورشید حتی در نیمه‌شب نیز بالاتر از افق بر آن‌ها می‌تابد. این پدیده که به خورشید نیمه‌شب مشهور است، به این دلیل اتفاق می‌افتد که خورشید در حرکت سالیانه خود به کمترین فاصله از قطب شمال آسمان رسیده و در گردش روزانه زمین، به زیر افق نمی‌رود. برای مشاهده عکس زیر در ابعاد بزرگ، اینجا را کلیک کنید.
علت این پدیده را باید در میلیاردها سال پیش جستجو کرد، دقیق‌تر بگوییم، 4.65 میلیارد سال پیش، زمانی‌که زمین هنوز کره‌ای از مواد گداخته بود و جسمی آسمانی (به بزرگی مریخ امروز) به زمین برخورد کرد و با کج کردن محور دوران وضعی آن تا حدود 23 درجه، هم توالی فصل‌ها را به وجود آورد و هم تنها قمر زمین را سطح سیاره مادری جدا کرد. اگر این اتفاق نمی‌افتاد، تابش خورشید بر تمام نقاط زمین در تمام طول سال، یکسان بود و هیچ تغییری در فصل‌ها ایجاد نمی‌شد. هر منطقه از زمین برای تمام سال وضعیت یکنواختی داشت و حتی تغییر فاصله زمین تا خورشید که بیش از 3درصد هم نیست، نمی‌توانست تغییری در انرژی دریافتی زمین از خورشید ایجاد کند.
اما وضعیت امروز متفاوت است. انحراف 23.5 درجه‌ای محور دوران وضعی زمین نسبت به دایره‌البروج (صفحه گردش مداری زمین به دور خورشید) سبب می‌شود در گردش زمین به دور خورشید، زاویه تابش پرتوهای نور ستاره منظومه شمسی به هر نقطه روی زمین تغییر کند و این‌چنین توالی فصول به وجود بیاید.
برخی به اشتباه فکر می‌کنند که این تغییر فاصله زمین تا خورشید است که فصل‌ها را پدید می‌آورد، اما جالب است بدانید که در تیر ماه، زمین در دورترین فاصله از خورشید قرار دارد و در اوایل زمستان به نزدیک‌ترین فاصله‌اش از خورشید می‌رسد. دقیق‌تر بخواهیم بگوییم، امسال خورشید در نیمه تیر به دورترین و در نیمه دی‌ماه به نزدیک‌ترین فاصله از خورشید می‌رسد. این تفاوت فاصله‌ها تاثیرش را در تراکم جنگل‌های استوایی نیم‌کره شمالی و جنوبی و هم‌چنین؛ رکورد کمترین دمای زمستانی در مناطق قطبی شمالی و جنوبی نشان می‌دهد.
اما این انحراف، تاثیر دیگری هم دارد، این‌که نیم‌کره شمالی و جنوبی زمین دو فصل با یکدیگر اختلاف دارند. وقتی مثل این روزها آفتاب به نیم‌کره شمالی عمودتر می‌تابد و گرمای تابستانی آغاز شده؛ در نیم‌کره جنوبی پرتوهای خورشید مایل به سطح می‌تابند و به همین دلیل، هوا سردتر است و زمستان حکم‌رانی می‌کند. روزهای طولانی نیم‌کره شمالی متناظر با شب‌های بلند و سرد نیم‌کره جنوبی هستند و شش ماه بعد، همین اتفاق‌ها برعکس می‌شود.
امروز هم ساعت 3:39 بامداد به وقت ایران (23:09 بیستم ژوئن به وقت جهانی)، خورشید از نقطه انقلاب تابستانی عبور کرد و رویداد نجومی متناظر با آغاز تابستان اتفاق افتاد. به همین دلیل هم امروز بلندترین روز سال و امشب کوتاه‌ترین شب سال است. البته اختلاف طول شب‌وروز نسبت به دیروز یا فردا بیش از 1 دقیقه نیست؛ اما به همین ترتیب، در نیم‌کره جنوبی هم کوتاه‌ترین روز سال و بلندترین شب سال اتفاق می‌افتد.
و اما یک نکته دیگر در مورد بلندترین روز سال. خیلی‌ها تصور می‌کنند اول تیرماه که انقلاب تابستانی و بلندترین روز سال است، گرم‌ترین روز سال نیز خواهد بود؛ در حالی‌که چنین نیست. در طول ماه‌های خرداد و تیر، هم طول روز بلند است و هم تابش خورشید به سطح زمین، عمودتر؛ بنابراین انرژی زیادی جذب زمین و اقیانوس‌ها می‌شود؛ اما چند هفته‌ای طول می‌کشد تا این انرژی بتواند دمای زمین، هوا و دریا را افزایش دهد؛ به همین دلیل است که معمولا در اوایل مردادماه دمای هوا، زمین و دریا به اوج خود می‌رسد و گرم‌ترین روزهای سال اتفاق می‌افتد. جدول مصرف برق کشور نیز با این موضوع هم‌خوانی دارد. بیشترین مصرف سالیانه برق در ظهر و بعدازظهر گرم‌ترین روز سال اتفاق می‌افتد، وقتی همه مردم کولرها را روشن کرده‌اند و این تاریخ همیشه در اواخر تیر یا اوایل مرداد اتفاق افتاده است.
به همین ترتیب، در نیم‌کره جنوبی نیز امشب سردترین شب سال نیست، در آذر و دی، تابش خورشید به ضعیف‌ترین حالت خود رسیده و دریافت انرژی زمین نیز به حداقل نزدیک می‌شود؛ اما باز چند هفته طول می‌کشد تا زمین، هوا و دریا دچار افت محسوس دما شوند و این، معمولا در هفته آخر دی روی می‌دهد. هرچند که تابش خورشید، فقط یکی از عوامل در تغییرات آب‌وهوای زمین است؛ درست مانند وضعیت چند روز اخیر در نیمه شمالی کشور که به خاطر شرایط جوی خاص، یکی از خنک‌ترین و دلپذیرترین روزهای اول تیر بود.
