علی‌اکبر دهخدا

[Alborz Rad]

علی‌اکبر دهخدا زادهٔ ۱۲۹۷ ه‍. ق (حدود ۱۲۵۹ شمسی) در تهران، درگذشتهٔ ۷ اسفند ۱۳۳۴ در تهران، نویسنده و پژوهشگر ایرانی و گردآورندهٔ لغت‌نامه دهخدا بود. او در ابن بابویه مدفون است.

زندگينامه

در حدود سال ۱۲۵۷ (۱۲۹۷ قمری) در تهران متولد شد. پدرش «خانباباخان» که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید.

تحصیلات قدیمی را نزد «شیخ غلامحسین بروجردی» آموخت. بعدها به مدرسه علوم سیاسی رفت.

پس از پایان تحصیل به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. در سال ۱۲۸۱ با «معاون‌الدوله غفاری» که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود به اروپا رفت و حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین اقامت داشت.

بازگشت دهخدا به ایران مقارن با آ‎غاز مشروطیت بود. در حدود سال ۱۲۸۵ (۱۳۲۵ (قمری)) با همکاری جهانگیرخان شیرازی و با سرمایهٔ قاسم خان تبریزی روزنامه صور اسرافیل را منتشر کرد. بخش «چرند و پرند» در این روزنامه را او با امضای «دخو» می‌نوشت که با استقبال زیاد خوانندگان روبرو شد. «دخو» (مخفف ده‌خدا) شخصیت خیالی ساده‌دل حکایت‌ها و مثل‌های مردم قزوین است. دهخدا بعدها نام خانوادگی خود را از همین نام گرفت. پس از به توپ بستن و تعطیل مجلس شورای ملی در دورهٔ محمد علی شاه، دهخدا، مانند بسیاری از آزادی‌خواهان، ناچار به استانبول و از آنجا به اروپا رفت.

در سوئیس سه شماره از «صوراسرافیل» را منتشر کرد. آنگاه دوباره به استانبول رفت و در سال ۱۳۲۷ (قمری) روزنامه‌ای به نام «سروش» را به زبان فارسی انتشار داد. پس از فتح تهران به دست مجاهدین و خلع محمد علی شاه، دهخدا از تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد.

دهخدا در دوران جنگ جهانی اول در چهارمحال و بختیاری گوشه‌نشین بود. پس از جنگ به تهران بازگشت و در دورهٔ رضا شاه از کارهای سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد. مدتی ریاست دفتر (کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید. چند روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ و خلع رضاشاه، معزول شد و پس از آن بیشتر به مطالعه و تحقیق و نگارش پرداخت.

دهخدا در جریان نهضت ملی شدن نفت پشتیبان جدی دکتر مصدق بود.

دهخدا به غیر از زبان فارسی به زبانهای عربی و فرانسه هم تسلط داشت و گاه برای تفنن شعر نیز می‌سرود.

او در ۷ اسفند ۱۳۳۴ در سن ۷۷ سالگی در تهران درگذشت و در گورستان ابن بابویه مدفون شد.

 

[Alborz Rad]

آثار

* لغت نامه دهخدا
* امثال و حکم
* مقالات روزنامه صور اسرافیل که مجموعه «چرند و پرند» آن بارها به چاپ رسیده است.
* ترجمه عظمت و انحطاط رومیان
* ترجمه روح القوانین
* فرهنگ فرانسه به زبان فارسی
* ابوریحان بیرونی
* تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو
* دیوان سید حسن غزنوی
* تصحیح دیوان حافظ
* تصحیح دیوان منوچهری
* تصحیح دیوان فرخی
* تصحیح دیوان مسعود سعد
* تصحیح دیوان سوزنی
* تصحیح لغت فرس اسدی
* تصحیح صحاح الفرس
* تصحیح دیوان ابن یمین
* تصحیح یوسف و زلیخا
* پندها و کلمات قصار
* دیوان شعر

 

[Alborz Rad]

لغت‌نامه بزرگ دهخدا که در ۱۶ جلد به چاپ رسیده‌است شامل شرح و معنی واژگان آثار ادبی و تاریخی زبان فارسی است. لغت‌نامه بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر دهخدا است و بیش از چهل سال از وقت دهخدا صرف آن شد. لغت‌نامه معانی و تفسیرات و شروح تاریخی بسیاری از واژه‌های عربی را نیز داراست

لغت‌نامه بزرگ دهخدا شامل بخش بزرگی از واژگان ادبی زبان فارسی با معنای دقیق و اشعار و اطلاعاتی درباره آنهاست. این لغتنامه ولی فاقد بخش اعظم واژگان علمی و صنعتی فارسی است که بیشتر در دهه‌های پس از تألیف این لغتنامه به حوزه زبان فارسی وارد شده‌است. «لغت‌نامه» دهخدا حاصل بیش از چهل سال کار او بر روی این اثر می‌باشد. این کتاب در بیست و شش هزار و چهار صد و هفتاد و پنج صفحه سه ستونی به قطع رحلی با تعداد شش هزار دوره، امروز در دسترس فارسی زبانان است.

حدود نیمی از کتاب را لغات با معنی و شاهد و نیم دیگر آن اعلام تاریخی و جغرافیایی است. این اثر حاوی کلیه لغات فرهنگهای خطی و چاپی فارسی و عربی است و در نقل آنها بسیاری از غلط‌های گذشتگان تصحیح شده‌است و بسیاری از لغات ترکی، مغولی، هندی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، روسی و دیگر زبان‌های متداول در زبان فارسی نیز در این فرهنگ آمده‌است. برای صحیح خوانده‌شدن لغات در جلوی هر کلمه حروف حرکت‌دار به کار رفته است. علاوه بر این مزایا، یک دوره مفصل دستور زبان فارسی نیز در لغت‌نامه آمده‌است.

چاپ لغت‌نامه نخست در سال ۱۳۱۹ در چاپخانه بانک ملی آغاز و یک جلد آن در ۴۸۶ صفحه به چاپ رسید و مدتی متوقف شد، سپس مجلس شورای ملی عهده دار چاپ لغت‌نامه بود و چون لغت‌نامه به دانشگاه تهران منتقل شد، چاپخانه دانشگاه به تنهایی عهده‌دار چاپ شد که هم اکنون هم ادامه دارد.

محل فعلی دفتر لغت نامه در شمیران جنب باغ فردوس مستقر است و این مؤسسه توانسته لغت نامه دهخدا را در ۲۲۲ جزوه شامل حدود بیست و هفت هزار صفحه چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار دهد.

 

[Alborz Rad]

روزنامه صور اسرافیل از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود. این روزنامه را در حدود سال 1325 هجری قمری (1285 هجری شمسی) جهانگیرخان شیرازی و قاسم‌خان تبریزی با همکاری میرزا علی اکبر خان قزوینی (دهخدا) منتشر می‌کردند. بعد از پيروزي مشروطه طلبان و تشكيل مجلس اول، ميرزاقاسم خان تبريزي معروف به صوراسرافيل، به فكر تأسيس يك روزنامه افتاد، و همراه دو جوان آزادي خواه، جهانگيرخان شيرازي و علي اكبر قزويني (كه بعدها شد دهخدا) كار را شروع كرد. گرچه روزنامه هواداران زيادي پيدا كرد و به تيراژ 24 هزار هم رسيد، اما چون دائم گرفتار توقيف مي شد، تا زمان به توپ بستن مجلس، تازه به شماره 32 رسيده بود. كارهاي راه اندازي روزنامه به عهده ميرزا جهانگيرخان بود، دهخدا سرمقاله‌ها را مي نوشت، و ميرزا قاسم خان هم به كارها نظارت مي كرد. جهانگيرخان به معناي واقعي در راه مشروطه از جان گذشته بود. يك وقتي به اين فكر افتاده بود كه شبانه به خانه اميربهادر ـ كه مردم مي گفتند دشمن درجه يك آزادي است ـ برود و خودش را بكشد تا ملت اميربهادر را قاتل او بدانند و محمدعلي شاه مجبور شود اميربهادر را از كار بردارد. بعد از سوء قصد به جان محمدعلي شاه، ديگر همه مي دانستند چه سرنوشتي در انتظار مشروطه است و خودشان را براي اتفاقات بعدي آماده كرده بودند. محمدعلي شاه، قبل از هر چيز، از مجلس خواست هشت نفر از سران مشروطه را تسليم كنند. يكي از اين هشت نفر، ميرزا جهانگيرخان بود. كميسيون اصلاح مجلس موافقت نكرد، اما ميرزا جهانگيرخان و ملك المتكلمين صلاح مي دانستند كه تسليم شوند تا جنگ درنگيرد. تا اين كه وزرا با دستخطي از طرف شاه به مجلس مي آيند كه از تقاضاي تسليم هشت نفر منصرف شديم. آخرين روزهاي قبل از به توپ بستن مجلس، ميرزا جهانگيرخان و هفت نفر ديگر، شب و روز در مجلس بوده‌اند تا در امان باشند. آن‌ها مقصران درجه اول به شمار مي رفتند و محمدعلي شاه حكم تيرشان را صادر كرده بود. روز حمله به مجلس، ميرزاجهانگيرخان و چند نفر ديگر به باغ امين الدوله پناه مي برند. بعدها يكي از مستخدمين امين الدوله تعريف كرد من نزديك تلفن بودم و به گوش خود شنيدم كه امين الدوله به محمدعلي شاه تلفن كرد كه ملك المتكلمين و چند نفر ديگر از مشروطه خواهان را در محل مناسبي نگاه داشته ام و منتظر امر مبارك هستم. همه شان همان روز دستگير مي شوند و اعدام مي شوند. بعد يك شب ميرزاجهانگيرخان به خواب دوستش دهخدا آمد و گفت: چرا نگفتي كه او جوان افتاده و دهخدا همان شبانه شعر معروفش را ساخت: ياد آر ز شمع مرده، ياد آر... جذابترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که به‌عنوان «چرند پرند» به قلم علی اکبر خان و با امضای «دخو» نوشته می‌‌شد. دهخدا مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی طی مقالات خود منتشر می‌‌کردو سبک نگارش آن در ادبیات فارسی بی سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد.