بلوری
عضو جدید
زرشک
(Berberidaceae)
مقدمه زرشک از جمله درختچه هاي مقاومي است که قابليت رشد و توليد در زمينهاي کم بهره با آب شور را داراست و توجه بيشتر به آن، ضمن بالا بردن ظرفيت توليد محصولات کشاورزي، در حفاظت از خاک منطقه نيز مي تواند موثر باشد. مصرف زرشک به صورت تازه خوري به دليل مزه ترش آن معمول نيست، با تهيه فراورده هاي متنوع نظير مربا، مارمالاد، آبميوه، نوشابه، سس، ژله و... از زرشک ضمن جذب توليد مازاد بر مصرف و ايجاد ارزش افزوده، مي توان آنها را هم به نام ايران به بازارهاي بين المللي معرفي نمود.زرشک گياهي بومي ايران است و نوع بي دانه آن براي نواحي جنوب خراسان به خصوص قاين و بيرجند شهرتي ايجاد کرده است.در بعضي منابع در مورد پيشينه تاريخي زرشک و مبدا آن اين طور آمده است که اولين بار شخصي به نام جعفر، کشت و توليد زرشک بي دانه را در روستاي افين از بخش زيرکوه شهرستان قاين بنيان گذاشته است. گفته مي شود وي در زمان ترکمن تازي به اسارت ترکمنها درآمده، ولي ضمن فرار از اسارت، در مسير بازگشت درختچه هاي زرشک بي دانه را مشاهده نموده و پاجوش آن را به روستاي خود منتقل کرده و کشت نموده است. بدين ترتيب به نظر مي رسد، نخستين محل پرورش زرشک بي دانه روستاي افين باشد که داراي قدمت تاريخي است. احتمالا وي اين نوع زرشک را در منطقه شيروان در شمال خراسان مشاهده نموده است.(10) تيره زرشک Berberidaceaeبه صورت گياهان علفي، چندساله با برگهاي هميشه سبز و زود افت، اغلب خاردار و گاهي به صورت درختچه يا حتي درختهاي کوچک ديده مي شوند. معمولا انواع مختلفي از بنزيل ايزوکينولين در اين تيره موجود بوده و بافتهاي آن به علت داشتن بربرين (يک نوع ايزوکينولين) زرد رنگ است. عناصر چوبي داراي صفحات ساده سوراخداري هستند و گاهي اوقات اين بخش هاي سوراخدار به صورت آوندهاي نردباني در يک صفحه مشخص بوده و تعداد محدودي تيغه هاي افقي بين آنهاست. عناصر تراکئيد بدون مجرا همراه با منافذ ساده مي باشد. اشعه هاي مغزي پهن داراي سلولهاي مشابه يا به طور نسبي مشابه مي باشند.برگها متناوب، ساده يا مرکب (برگهاي زرشک ساده و داراي مفصلي در قاعده پهنک است) و به ندرت قاعده اي است. گاهي اوقات برگها به خار کاهش يافته است. دمبرگ داراي 3، تا تعداد زيادي دستجات آوندي است که تشکيل يک قوس و يا دو حلقه را مي دهند، استيپول وجود نداشته و يا تحليل رفته است.گلها منظم، کامل، منفرد يا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و يا شکل هايي از پانيکول يا گرزن است. دمگل ها اغلب به طرف قاعده تا شده است. نوع گلها پاييني بوده و گرده افشاني در آنها توسط حشرات انجام مي شود. قطعات گل معمولا دوتايي يا سه تايي بوده و در دو رديف قرار دارند. هر گل داراي 4 تا 6 کاسبرگ براکته مانند در دو رديف مي باشد. گلبرگهاي داخلي بيشتر پرچمهاي تحليل رفته گلبرگ مانند هستند که توليد نوش مي کنند. تعداد پرچمها 4 عدد يا بيشتر است ولي اغلب 6 عدد مي باشد و معمولا مقابل گلبرگهاي داراي نوش هستند. کيسه هاي گرده بساک معمولا 4 عدد است. مادگي يک برچه اي است ولي گاهي دو تا سه برچه اي به نظر مي رسد. تخمدان از نوع بالايي است و تخمک از نوع واژگون يا نيمه واژگون است و تعداد زيادي از آنها ممکن است در حاشيه تخمدان روي جفت ضخيمي قرار گيرند. خامه برجسته بوده و داراي 3 لوب مي باشد. ميوه بيشتر سته حبه اي است. اين تيره شامل 15 جنس و 650 گونه بوده و بيشتر در مناطق معتدله نيمکره شمالي پراکنده است. مهمترين جنس هاي تيره زرشک عبارتند از زرشک (500 گونه)، ماهونيا(100 گونه) و پودوفيلوم. اين هر سه جنس داراي مبناي کروموزومي 7 مي باشند.(6و12) جنس زرشک
زرشک بزرگترين جنس در اين تيره مي باشد . فسيل اين جنس از دوره پلئيستوسن شناخته شده است. رنگ و شکل پوست شاخه ها با افزايش سن درخت تغيير مي کند. رنگ پوست شاخه ها از زرد تا قهوه اي و خاکستري و ارغواني متغير است. شاخه هاي يکساله معمولا زرد رنگند و شاخه هاي بلند تيغهاي فراوان دارند. برگها متناوب، ساده، خزان کننده و گاهي هميشه سبز است و داراي دمبرگهايي است که بخشي از پهنک معمولا در طرفين آن قرار داشته و باريک مي شود. ساقه آن خاردار بوده و خارها ممکن است منفرد، سه شاخه و يا گاهي 5 شاخه باشد. اين خارها از تغيير شکل برگها حاصل شده اند.گلها منظم، دوجنسي، اغلب مجتمع از نوع خوشه کاذب يا گرزن يا گاهي پانيکول و به ندرت منفرد است. گلهاي مجتمع کم و بيش حالت آويخته دارد. گلها معمولا در ارديبهشت يا خرداد شکفته مي شوند، گلپوشها سه تايي و در دو رديف قرار دارند، يعني داراي 6 کاسبرگ و6 گلبرگ مي باشند. گلها از نوع پائيني و زودريز مي باشند، آرايش گلپوشها از نوع هم پوش Imbricate)) است. معمولا 1 تا 2 رديف غده هاي شهدزا روي گلبرگها بين جام گل و پرچمها قراردارد. پرچمها معمولا 6 عدد و در دو رديف هستند ولي بسته به گونه، ممکن است به تعداد 4 تا 18 عدد تغيير کنند. پرچمها داراي ميله اي کوتاه بوده و مفصلي در قاعده دارند. پرچمهاي بيرون اپي پتال بوده و مقابل گلبرگها قرار دارند. بساکها دو حجره اي و بازي فيکس مي باشند يعني از قاعده به ميله پرچم چسبيده اند. بساکها توسط دو دريچه از طرفين شکفته مي شوند.مادگي يک عدد بوده و تخمدان بالايي و يک خانه است که داراي 2 تا 3 برچه و به عقيده بعضي 1 برچه با تخمکهاي قاعده اي مي باشد. کلاله آن 1 عدد و ميوه آن سته حبه اي مانند و قرمز رنگ مي باشد که اغلب داراي 2 تا 3 دانه است. ميوه معمولا بيضوي بوده و طول آن گاهي ممکن است تا 13 ميلي متر هم برسد. روي ميوه برجستگي کوچکي مربوط به بقاياي کلاله و خامه ديده مي شود. جنين دانه، دولپه اي و کوچک است و آندوسپرم آن فراوان است.به نظر مي رسد زرشکهاي موجود در ايران اغلب بر اثر تلاقي هاي بين گونه اي ماهيت اوليه خود را تا حد زيادي از دست داده اند، به طوري که با شناسه هاي موجود مطابقت کامل ندارند.(3) گونه هاي زرشکتعدادي از گونه هاي زرشک در ايران به صورت زير مي باشدزرشک زالزالکيBerberis crataegina زرشک زرافشاني Berberis integerrima زرشک خراساني Berberis khorasanica زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys زرشک معمولي Berberis vulgaris زرشک ژاپنيvar.atropurpurea Berberis thunbergii در اينجا به شرح اين گونه ها مي پردازيم
زرشک زالزالکيBerberis crataegina DC.1810 ساقه چوبي، ارتفاع 1 متر گاهي تا 3 متر، رنگ شاخه ها قرمز تا قرمز مايل به قهوه اي، ساقه هاي مسن قهوه اي يا قهوه اي مايل به خاکستري وداراي عدسک است. شاخه ها نسبتا روشن، شياردار و خاردار است. خارها 5/1 تا 3 سانتي متر، سخت ودرقاعده حجيم تر، رنگ آن زرد و روشن تر از ساقه، ساده و يا گاهي سه انشعابي است.برگها کمي چرمي تا چرمي، کشيده، بيضوي تا واژ تخم مرغي يا واژسرنيزه اي به ابعاد 2-1*5-5/3 سانتي متر، قاعده برگ به تدريج به دمبرگ منتهي مي شود. نوک برگها تيز، به ندرت گرد، حاشيه برگها صاف يا داراي دندانه هاي سخت و اره اي منظم و دور ازهم است. طول برگ تقريبا سه برابر عرض آن است. پشت و روي برگها سبز روشن بوده و در سطح بالاي برگ روزنه ديده نمي شود.گل آذين به طول 2 تا 5 سانتي متر،خوشه ساده يا پانيکول، پايک گل آذين حدود 6 تا 10 ميلي متر، تعداد گلها بين 5 تا 20 عدد و گاهي ممکن است تا 40 عدد برسد. ميوه آن سته کشيده، بدون خامه، طول 11 ميلي متر و عرض 5 تا 9 ميلي متر، بيضوي، ابتدا قرمز ولي بعد سياه رنگ مي شود.بذرها سياه تا قهوه اي روشن و طول آنها حدود 10 ميلي متر است.پراکنش:نمونه تيپ اين گونه در آسياي صغير ذکر شده است. اين گونه در قسمتهاي مخلف ايران از جمله تهران، گچسر، البرز، کرج، راميان، کندلوس، شهرستانک، قزوين، طالقان، فيروزکوه، و احتمالا بيرجند در مناطق خنگ و سلم آباد ديده مي شود. در کشورهاي مجاور نيز در ترکيه، ارمنستان، جنوب ترکمنستان ديده مي شود.به نظر مي رسد اين گونه با زرشک زرافشاني، دورگ توليد مي کند. اين دورگه ها بيشتر در شاهرود، کردستان، تهران، کرج و اراک ديده مي شود. دورگه هايي که شباهت با تلاقي اين گونه با زرشک معمولي دارد نيز در مناطق شمالي ايران بويژه مازندران، گرگان، آزادشهر و استان تهران ديده مي شوند.(2و12) زرشک زرافشانيBerberis integerrima bunge,(1843)ساقه چوبي، ارتفاع 4 متر(براساس برخي گزارشات گاهي تا 9 متر)، رنگ آن زرد تا قهوه اي روشن يا تيره، داراي عدسک يا بدون آن و ساقه هاي مسن خاکستري است. شاخه هاي آن کم و بيش شياردار است. خارها معمولا ساده ولي در جستها و شاخه هاي نازا سه انشعابي است، طول خارها حدود 1 تا 4 سانتي متر، باريک، بلند، نوک تيز و زرد رنگ يا همرنگ ساقه ها است. برگها چرمي، بيضي يا واژ تخم مرغي، حاشيه برگها صاف، در جستها و شاخه هاي نازا داراي دندانه هاي تيز پراکنده است که در هر طرف تا 12 عدد مي رسد. قاعده برگها به طرف دمبرگ تدريجا باريک مي شود. ابعاد برگها 2 -5/3*5-5/3 سانتي متر و طول برگها 2 تا 3 برابر عرض آن مي باشد و گاهي طول برگها به 7، عرض برگها به 4، و طول دمبرگ به 3 سانتي متر مي رسد.نوک برگها گرد يا در انتها نوک تيز مي باشد. سطح پايين برگ سبز ولي کم رنگتر از سطح بالايي است. رگبرگها مشخص و در سطح روزنه پاييني برجسته بوده و سطح بالايي داراي روزنه است.گل آذين خوشه يا پانيکول، 2 تا 7 سانتي متر، داراي 6 تا 35 و کمتر از 50 گل مي باشد. ميوه آن سته حبه اي، 7 تا 8 ميلي متر، قرمز تا ارغواني، آردآلود، بدون اثر خامه يا داراي آن، بيضوي يا تا حدودي کروي و تعداد آنها در هر خوشه بين 14 تا 24 عدد است.بذرها در اين گونه ريز و سياه رنگ است.تغييرات موجود در اين گونه حائز اهميت زيادي است و واريته هاي مختلف را دارا مي باشد. اين گونه مترادفهاي گوناگون دارد. اين مترادفها تفاوت کمي دارند. کناره هاي برگ، وضع دندانه هاي آنها، وضعيت براکي بلاستوس يعني گل آذين حاصل از شاخه هاي کوتاه روي شاخه هاي بلند و خارهاي بزرگ تغييرات متنوعي دارند که به نظر مي رسد پيوستگي چنداني ندارند. يک شاخص ثابت، وضع حاشيه برگها در شاخه هاي زاياست، در حالي که در شاخه هاي کوچک نازا دندانه ها با فواصل نامساوي به يکديگر وصل مي شوند. شاخص ديگر توليد برگهاي ضخيم و چرمي است که اين برگها در بعضي حالات دائمي بوده و مي تواند سبب تشخيص اين گونه از ساير گونه ها بشود.پراکنش:اين گونه در منطقه ايرانيکا (آسياي صغير) پراکنش زيادي دارد. در شرق ترکيه، ايران، شرق عراق، افغانستان، قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمير و غرب چين زياد ديده مي شود. درايران در آذربايجان، لرستان، خوزستان، فارس، يزد، کرمان، سمنان، تهران، کرج، گچسر، توچال، دامغان، گرگان و در خراسان در بجنورد، اسفراين، درگز، سرخس، تربت جام، تربت حيدريه، فريمان، کلات، علم کوه، شيروان، کپه داغ، قوچان، رباط سفيد، مشهد، کاشمر وبيرجند وجود دارد.(2)اين گونه در شرق ترکيه و ايران با گونه هاي ديگر تداخل داشته و دو رگه هاي متنوعي بين اين گونه با زرشک بي دانه (آذربايجان، مازندران، گرگان، کردستان، همدان، قزوين و خراسان در قاين، پيرمردانشاه، سلم آباد، زشک و ريوش)، زالزالکي(شاهرود، تهران، کرج، اراک، کردستان)و زرشک راست خوشه(گرگان، مازندران، البرز) ديده مي شوند.امکان وجود هيبريدهاي سه جانبه نيز وجود دارد ولي قطعي نيست. اين دو رگه ها ممکن است در مناطق وسيعي حاصل شوند و درجه بندي آنها بسيار مشکل است. از جمله واريته هاي شاخص اين گونه مي توانB.integerrima=B.vulgaris var.densifloraو B.integerrima=B.vulgaris var.serratifolia را نام برد. واريته اولي در منطقه پير زنگوله و پير عمارلو و واريته دوم در آذربايجان، کهرود، نهاوند، شمشک و کرمانشاهان ديده مي شود.به نظر مي رسد برخي از اين زرشکها تلاقي هاي زير باشند. B.orthobotrys * B.integerrima B.vulgaris * B. integerrimaهمچنين نمونه هايي نيز تلاقي سه جانبه زير به نظر مي رسد.B.orientalis * B.turcomanica * B.integerrima برگهاي براکي بلاستوس در موارد اشاره شده صاف يا داراي دندانه هاي کمي بوده و خارهاي آن از زرشک معمولي قوي تر مي باشد. جوانه هاي دو سال قبل برگها نيز مثل زرشک معمولي سفيد نيست، بلکه مقداري به قهوه اي تمايل دارد و آن را به زرشک زرافشاني نزديک مي کند.گونه B.turcomanica يا واريته اي از زرشک زرافشاني به نظر مي رسد و يا گونه اي است که نسبت به آن خويشاوندي نزديک دارد و يا براساس نظريه جديدتر واريته integerrima زير مجموعه اي از B.turcomanica است. يعنيvar.integerrima B.turcomanica . نمونه تيپ زرشک زرافشاني که توسط متخصصان قديمي توصيف شده، برگهايش برخلاف زرشک زرافشاني چرمي و گوشتدار نبوده و مانند B.orientalis بيشتر باريک، نازک و دندانه دار است و دو رگ به نظر مي رسد.(12)