در آسمان زمستان، صورت فلکی شاخص بعد از صورت فلکی جبار، صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) است که یافتنش هم ساده است. در این قسمت سعی شده است تا کاربران عزیز هرچه بیشتر با این صورت فلکی و نحوه رصد آن آشنا شوند.
اگر نقشه هم نداشته باشید می توانید به راحتی صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) را پیدا کنید، چون این صورت فلکی صاحب نورانیترین ستاره آسمان یعنی، شعرای یمانی است که روی شانه آن قرار گرفته است. سگ بزرگ (کلب اکبر) یکی از دو سگ شکارچی (صورت فلکی جبار) است. سگ دیگر صورت فلکی سگ کوچک (کلب اصغر) است که در مقاله ای دیگر به توصیف آن می پردازم.
ستاره شعرای یمانی، تیشتر، شباهنگ، آلفا ( α )- کلب اکبر ( Sirius )
شعرای یمانی اسامی متعددی دارد، که نام انگلیسی آن Sirius است که برگرفته از نام یونانی این لغت است که در زبان یونانی به معنی "سوزاندن و مشتعل کردن" می باشد؛ به این لحاظ که در یونان باستان این ستاره را منبع حرارت می دانستند. اصطلاح "روزهای سگی" در گرمای تابستان به این خاطر رسم بوده است که زمان نزدیک شدن و تماس ظاهری این ستاره با خورشید در تابستان بوده است. "هزیود" یکی از شاعران یونانی گفته است: "شعرای یمانی از سر تا پای آدمی را آب نموده و می خشکاند".
از جمله نامهای دیگر این ستاره تیشتر و شباهنگ می باشد.
همانطور که اشاره شد این ستاره پرنور ترین ستاره آسمان می باشد که با قدر 44/1- در آسمان می درخشد. این ستاره به نسبت ستاره سهیل که به عنوان دومین ستاره درخشان آسمان شناخته شده، دو برابر درخشنده تر است و این به خاطر فاصله نزدیک این ستاره با مااست، این ستاره با فاصله ای معادل 6/8 سال نوری، پنجمین ستاره ی نزدیک به خورشید است.
گردش ظاهری سالانه این ستاره در آسمان به لحاظ درخشندگی فوق العاده اش برای بعضی از اقوام و مصریان و از 2000 سال قبل از میلاد حکم تقویم را داشته است.
شعرای یمانی با دمای سطحی 10000 درجه کلوین ستاره سفید رنگی است، اما به علت عبور لایه های متفاوت جو
زمین و شکست نور در آنها، در هوای سرد شب های زمستانی رنگ به رنگ دیده می شود. البته رنگ این ستاره از زمانهای قدیم تاکنون تغییر کرده است. بطلمیوس و دیگر ستاره شناسان دوران باستان این ستاره را سرخ گزارش کرده اند.
شعرای یمانی ستاره دوتایی است. همدم شعرای یمانی اولین کوتوله سفیدی بود که کشف شد. آلون کلارک در سال 1241/1862، هنگامی که تلسکوپ 5/18 اینچ خود را آزمایش می کرد آن را کشف کرد. این همدم خیال انگیز، شعرای یمانی B و توله سگ نیز نامیده می شود و با قدر 4/8 می درخشد. اما به دلیل درخشندگی زیاد شعرای یمانی A ، آن را با تلسکوپ های کوچک نمی توان مشاهده کرد. قطر این ستاره فقط 3 برابر زمین است.
مشخصات ستاره شعرای یمانی A و شعرای یمانی B :
| مشخصات | شعرای یمانی A | شعرای یمانی B |
| درخشندگی | 27 برابر خورشید | 001/0 شعرای یمانی A |
| قطر | 2 برابر خورشید | 3 برابر زمین |
| جرم | 5/1 برابر خورشید | 4/0 شعرای یمانی A = 250000 برابر زمین |
| قدر مطلق | 4/1+ | 4/11+ |
| حرکت خاص | 307 ثانیه قوس در هر قرن | |
| دوره تناوب گردش | | 48 سال |
| چگالی | 36000 برابر خورشید= 600000 برابر آب | |
| بعد | 6 ساعت و 43 دقیقه | 6 ساعت و 43 دقیقه |
| میل | 5/16- درجه | 5/16- درجه |
ستاره مرزم، جارچی، بتا ( β )- کلب اکبر ( Mirzam )
ستاره بتا ( β ) از صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) ستاره ای با قدر 5/2 است. که تقریبا" 2000 برابر خورشید درخشندگی دارد. فاصله آن از ما تقریبا" 501 سال نوری است.
نام عربی این ستاره مرزم به معنای "جارچی" است. این نام از این لحاظ است که طلوع آن نشانه از ظهور شعرای یمانی دارد. این ستاره همانند شعرای یمانی دوتایی است. هم دم آن از قدر 8/9 و فاصله زاویه ای آن از ستاره اصلی 185ثانیه قوس است.
ستاره نو ( ν )- کلب اکبر
ستاره ای سه تایی است. یکی از مولفه های آن از قدر 4 و دوتای دیگر از قدر 5 هستند. مشاهده این سه تایی زیبا با دوربین دو چشمی بسیار لذت بخش است.
ستاره های سیگما( σ ) و اپسیلون( ε )- کلب اکبر
ستاره هایی مناسب برای مقایسه رنگ ، سیگما( σ ) ستاره ای سرخ رنگ از قدر 5/3 که از ما 1230 سال نوری فاصه دارد. همسایه این ستاره ، اپسیلون( ε )- کلب اکبر است که رنگی کاملا" سفید دارد و از سیگما( σ )-کلب اکبر درخشان تر است.
اپسیلون( ε )- کلب اکبر ستاره ای دوتایی است، با همدم هایی از قدرهای 5/1 و 8 که با فاصله زاویه ای 5/7 ثانیه قوس از هم قرار گرفته اند.
ستاره اتا ( η )- کلب اکبر
این ستاره یک ابرستاره واقعی است که در این صورت فلکی به سادگی دیده می شود. اتای کلب اکبر با 100000 بار درخشندگی بیشتر از خورشید ما، در آسمان ستاره ای متوسط با قدر 4/2 و در فاصله 3261 سال نوری قرار دارد.
ستاره دلتا ( δ )- کلب اکبر
ستاره جالب توجه ای در این صورت فلکی قرار دارد که در عربی آن را وزن( Wezen ) می نامند. علت این نامگذاری روشن نیست ولی وزن تقریبی آن 10 برابر خورشید تخمین زده شده است.
شاید بهتر بود لقب "وزن" را به ستاره بسیار سنگین اتای کلب اکبر می دادند که از آن هم سنگین تر است.
ستاره دلتای کلب اکبر نیز یک ابرغول است 50000 برابر خورشید درخشندگی دارد. با اینکه 1812 سال نوری با ما فاصله دارد ولی قدرش 8/1 است. اگر شعرای یمانی ( با فاصله 8 سال نوری از ما) را می توانستیم به فاصله ای منتقل کنیم که دلتا یا اتای کلب اکبر قرار دارد، آنگاه قدر شعرای یمانی 10 یا 11 می رسید که در حد دید با چشم غیر مسلح نبود. برعکس اگر امکان داشت این دوستاره را به جای شعرای یمانی بنشانیم، درخشش آنها در حدود نصف درخشش ماه بود، در نتیجه شبهایی که در بالای افق می درخشیدند، زمین به تاریکی واقعی نمی رسید.
ستاره مو ( μ )- کلب اکبر
این ستاره یک دوتایی است از قدرهای 5/4 و 8 که 918 سال نوری با ما فاصله دارندو ستاره پرنورتر از رده طیفی G5 و دیگری از رده A2 است. جدایی زاویه ی آنها 3 ثانیه قوس است.
تاو ( τ ) – کلب اکبر
ستاره ای است سه تایی. همدم های آن از قدرهای 5/4، 10 و 11 هستند. که در حدود 3261 سال نوری با ما فاصله دارند. این ستاره 30000 برابر خورشید درخشندگی دارد.
خوشه های باز در صورت فلکی سگ بزرگ
صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) در جنوب شرق صورت فلکی جبار (شکارچی) واقع است. این صورت فلکی دارای دو خوشه باز بسیار زیبا است که با تلسکوپ های کوچک هم به خوبی دیده می شوند.
خوشه باز M41 یا NGC2287
برجسته ترین خوشه باز این صورت فلکی M41 یا NGC2287 است. M41 سطحی معادل قرص ماه (30 دقیه )را در آسمان می پوشاند و 4 درجه جنوب ستاره شعرای یمانی قرار دارد.
در شرایط خوب ستاره شناسی(خارج از شهر و بدور از آلودگی نوری) حتی با چشم غیر مسلح نیز آن را به صورت لکه ای مه آلود قابل مشاهده است. ارسطو دانشمند معروف یونانی در 325 سال قبل از میلاد نهیز به آن اشاره کرده است.
اگر به دور از نور شهر ها رصد کنید. مشاهده این خوشه با چشم غیر مسلح ملاک خوبی برای سنجش شفافیت آسمان و همچنین تیزبینی شماست.
امروزه می دانیم M41 ، شامل بیش از 50 ستاره غول از قدر 7 است که با رنگهای زرد، سفید یا آبی-سفید و نارنجی می درخشند. درخشان ترین ستاره M41 اندکی درخشان تر از قدر 7 است و 20 ستاره درخشانتر از قدر 10 هستند. قدر مجموع خوشه 5/4 است. به همین دلیل در دوربین دو چشمی 10x50 نیمی از ستاره های خوشه مشاهده می شوند و با تلسکوپهای کوچک ستاره های بیشتری از آن را مشاهده می کنید. اگر بخواهید سرتاسر خوشه را ببینید باید از بزرگنمایی کم استفاده کنید. دقت کنید که ستاره های چگونه به صورت زنجیر وار به صورت خوشه قرار گرفته اند. اگر کمی دقت کنید 4 ستاره درخشان M41 را به شکل ذوزنقه ی زیبایی می بینید.
قطر زاویه ای M41 ، 38 دقیقه قوس است .(بزرگتر از قرص کامل ماه) به همین دلیل بهتر است در رصد با تلسکوپ از بزرگنمای کم استفاده کنید تا کل خوشه را در میدان دید ببینید.
خوشه NGC 2362 خوشه باز دیگری متراکم تر از خوشه M41 ، با مرکزیت ابرغول آبی از قدر 4 به نام تاو ( τ ) از صورت فلکی کلب اکبر است. این خوشه به راستی جواهری در میان خوشه های باز صورت فلکی سگ بزرگ است. خوشه NGC 2362 شامل 60 ستاره با قدر بین 4 تا 11 قابل دید از درون تلسکوپ های کوچک است. این خوشه 5000 سال نوری از خورشید ما فاصله دارد.
در کنارخوشه NGC 2362 ، خوشه باز دیگری قرار دارد به نام NGC 2354 . ستاره قدر دوم دلتا ( δ ) کلب اکبر کمک خوبی برای یافتن این خوشه باز است. این خوشه تنها در 5/1 درجه شمال شرق ستاره دلتا کلب اکبر قرار دارد. این خوشه با پهنای 20 دقیقه، 100 ستاره ای از قدر 9 و حتی کم نورتر را شامل می شود. البته قدر مجموع آن 5/6 است. اگر از دوربین دو چشمی استفاده می کنید کافی است ستاره دلتا را در میدان دید داشته باشید. مسلما" خوشه را مانند لکه ای غبار آلود مشاهده می کنید. تلسکوپ 10 سانتی متری و بزرگتر، ستاره های درخشان خوشه را تفکیک می کند.
در حدود 8 درجه شرق ستاره شعرای یمانی خوشه باز NGC 2360 قرار دارد. این خوشه فشرده 80 ستاره دارد. قدر مجموع آن 2/7 و قطر زاویه ای آن 13 دقیقه است.
خوشه باز NGC 2243 نیز یک خوشه باز است که در شمال شرقی صورت فلکی سگ بزرگ در 3/1 درجه لاندا ( λ ) – سگ بزرگ قرار دارد. این خوشه قدر مجموع 10 دارد. با تلسکوپ های بالاتر از 12 اینچ ممکن است بیش از 100 ستاره آن تفکیک شود. اما با تلسکوپ های کوچک (10 سانتی متری) تنها یک یا دو ستاره آن در توده ای مه آلود مشاهده می شود.
کهکشان NGC 2217:
این کهکهکشان یک کهکشان مارپیچی کم نور است که در صورت فلکی سگ بزرگ قرار دارد. قطر ظاهری این کهکشان در حدود 3 دقیقه است. بازو های این کهکشان محل تشکیل ستاره های جدید است که با توجه به تصویر می توانید به سادگی آن را ببینید.
سحابی در صورت فلکی کلب اکبر
سحابی اردک NGC 2359 : این سحابی یکی از اجرام غیر ستاره ای قابل توجه در سگ بزرگ است. این سحابی در 4/3 درجه شمال شرقی ستاره گاما ( γ ) کلب اکبر قرار گرفته است. این سحابی بسیار کم نور اما با رشته های مارپیچش بسیار گسترده (8 دقیقه) می باشد. ستاره مرکزی آن ولف رایت ستاره ای از قدر 11 است.
ستاره های معروف صورت فلکی سگ بزرگ
| نام عمومی ستاره | بعد(hh mm ss.ss) | میل (deg mm ss) | قدر |
| SIRIUS – (شعرای یمانی،سیروس، شباهنگ، تیشتر) | 6.00:45.00:8.87 | -16.00:42.00:57.99 | -1.46 |
| ADHARA - (عذاری) | 6.00:58.00:37.54 | -28.00:58.00:19.50 | 1.50 |
| DEL CMA | 7.00:8.00:23.48 | -26.00:23.00:35.55 | 1.86 |
| MIRZAM (مرزم)- | 6.00:22.00:41.96 | -17.00:57.00:21.37 | 1.98 |
| ALUDRA (عذاری)- | 7.00:24.00:5.69 | -29.00:18.00:11.23 | 2.45 |
| FURUD | 6.00:20.00:18.79 | -30.00:3.00:48.26 | 3.02 |
| OMI2 CMA | 7.00:3.00:1.46 | -23.00:49.00:59.96 | 3.02 |
| SIG CMA | 7.00:1.00:43.14 | -27.00:56.00:5.45 | 3.47 |
| KAP CMA | 6.00:49.00:50.45 | -32.00:30.00:30.60 | 3.96 |
| THE CMA | 6.00:54.00:11.39 | -12.00:2.00:19.13 | 4.07 |
| GAM CMA | 7.00:3.00:45.48 | -15.00:37.00:59.74 | 4.11 |
| XI2 CMA | 6.00:35.00:3.37 | -22.00:57.00:53.36 | 4.54 |
اجرام غیر ستاره ای کمتر از قدر 10 در صورت فلکی سگ بزرگ
نام جرم غیر ستاره ای | بعد | میل | نوع جرم غیر ستاره ای | قدر |
M41 – NGC 2278 | 06 46.22 | -20 43 | خوشه باز | 04.5 |
NGC 2204 | 06 15.7 | -18 39 | خوشه باز | 08.6 |
NGC 2243 | 06 29.8 | -31 17 | خوشه باز | 09.4 |
NGC 2287 | 06 47.0 | -20 44 | خوشه باز | 04.5 |
Cr 121 | 06 54.2 | -24 38 | خوشه باز | 02.6 |
NGC 2345 | 07 08.3 | -13 10 | خوشه باز | 07.7 |
NGC 2354 | 07 14.3 | -25 44 | خوشه باز | 06.5 |
Cr 132 | 07 14.4 | -31 10 | خوشه باز | 03.6 |
Basel 11A | 07 17.1 | -13 58 | خوشه باز | 08.2 |
Basel 11 | 07 17.3 | -12 12 | خوشه باز | 08.2 |
NGC 2360 | 07 17.8 | -15 37 | خوشه باز | 07.2 |
NGC 2362 | 07 18.8 | -24 57 | خوشه باز | 04.1 |
Haffner 6 | 07 20.1 | -13 08 | خوشه باز | 09.2 |
NGC 2367 | 07 20.1 | -21 56 | خوشه باز | 07.9 |
Haffner 8 | 07 23.4 | -12 20 | خوشه باز | 09.1 |
Cr 140 | 07 23.9 | -32 12 | خوشه باز | 03.5 |
NGC 2374 | 07 24.0 | -13 16 | خوشه باز | 08 |
NGC 2383 | 07 24.8 | -20 56 | خوشه باز | 08.4 |
Ru 18 | 07 24.8 | -26 13 | خوشه باز | 09.4 |
NGC 2384 | 07 25.1 | -21 02 | خوشه باز | 07.4 |
Tr 6 | 07 26.1 | -24 18 | خوشه باز | 10.0 |
Ru 20 | 07 26.7 | -28 53 | خوشه باز | 09.5 |
ستاره های متغیر در صورت فلکی کلب اکبر بر اساس فهرست عمومی ستاره های متغییر General Catalog of Variable Stars :
شناسهGCVS | بعد (hh mm ss.ss) | میل (deg mm ss) | *نوع ستاره متغییر | حداقل قدر | حداکثر قدر |
R CMa | 7.00:17.00:12.30 | -16.00:18.00:0.00 | EA/SD | 6.34 | 5.70 |
W CMa | 7.00:5.00:43.20 | -11.00:50.00:35.00 | LB | 7.90 | 6.35 |
UW CMa | 7.00:16.00:35.40 | -24.00:27.00:59.00 | EB/KE: | 5.33 | 4.84 |
EW CMa | 7.00:12.00:12.80 | -26.00:15.00:54.00 | GCAS | 4.82 | 4.42 |
EY CMa | 6.00:51.00:23.10 | -20.00:9.00:40.00 | BCEP | 4.84 | 4.79 |
EZ CMa | 6.00:52.00:8.10 | -23.00:51.00:52.00 | WR | 6.95 | 6.71 |
FF CMa | 7.00:8.00:35.00 | -30.00:34.00:48.00 | EB/KE | 7.74 | 7.38 |
FM CMa | 7.00:3.00:22.90 | -12.00:44.00:4.00 | EB/DM | 7.50 | 7.28 |
FN CMa | 7.00:4.00:19.80 | -11.00:12.00:57.00 | BCEP | 5.42 | 5.38 |
FR CMa | 6.00:19.00:4.80 | -11.00:44.00:56.00 | GCAS | 5.64 | 5.46 |
FT CMa | 6.00:42.00:34.20 | -31.00:1.00:5.00 | GCAS | 5.44 | 5.13 |
FU CMa | 6.00:58.00:11.80 | -22.00:2.00:53.00 | GCAS | 6.60 | 6.48 |
FV CMa | 7.00:5.00:17.10 | -23.00:45.00:40.00 | GCAS | 5.94 | 5.64 |
FW CMa | 7.00:22.00:24.50 | -16.00:6.00:6.00 | GCAS | 5.50 | 5.00 |
FY CMa | 7.00:24.00:52.20 | -22.00:59.00:3.00 | GCAS | 5.69 | 5.54 |
GG CMa | 7.00:11.00:51.70 | -30.00:59.00:48.00 | ELL+BCEP: | 6.61 | 6.55 |
GH CMa | 7.00:20.00:12.70 | -20.00:24.00:36.00 | SRB | 7.19 | 6.82 |
GU CMa | 6.00:59.00:28.60 | -11.00:13.00:41.00 | GCAS | 6.72 | 6.49 |
GY CMa | 7.00:11.00:35.40 | -27.00:16.00:11.00 | BCEP: | 0.04 | 6.12 |
HH CMa | 6.00:55.00:7.40 | -22.00:8.00:8.00 | BCEP | 6.66 | 6.59 |
HI CMa | 7.00:10.00:29.00 | -15.00:24.00:48.00 | GCAS | 0.40 | 7.80 |
HK CMa | 6.00:44.00:52.90 | -20.00:57.00:36.00 | ACV | 6.09 | 6.06 |
HN CMa | 7.00:10.00:23.40 | -27.00:23.00:21.00 | DSCTC | 0.02 | 6.61 |
HP CMa | 6.00:43.00:36.80 | -30.00:53.00:43.00 | GCAS | 5.80 | 5.48 |
HQ CMa | 7.00:18.00:53.10 | -26.00:52.00:7.00 | EA | 6.27 | 6.01 |
HR CMa | 6.00:30.00:26.30 | -11.00:7.00:42.00 | EA/GS | 6.32 | 6.24 |
bet CMa | 6.00:20.00:29.80 | -17.00:55.00:47.00 | BCEP | 2.00 | 1.93 |
iot CMa | 6.00:53.00:54.40 | -16.00:59.00:17.00 | BCEP | 4.40 | 4.36 |
kap CMa | 6.00:47.00:58.30 | -32.00:26.00:59.00 | GCAS | 3.97 | 3.78 |
ksi 1 CMa | 6.00:29.00:46.30 | -23.00:22.00:52.00 | BCEP | 4.36 | 4.33 |
omi 1 CMa | 6.00:52.00:3.40 | -24.00:7.00:13.00 | LC | 3.99 | 3.78 |
sig CMa | 6.00:59.00:43.60 | -27.00:51.00:43.00 | LC | 3.51 | 3.43 |
ome CMa | 7.00:12.00:46.90 | -26.00:41.00:5.00 | GCAS | 4.18 | 3.60 |
* نوع ستاره متغییرACV Alpha2 Canum Venaticorum
BCEP Beta Cephei
BL BL Lacertae
BY BY Draconis
CEP cepheid
CST constant
CW W Virginis
DCEP Delta Cephei
DSCT Delta Scuti
E eclipsing
EA Algol (Beta Per)
EB Beta Lyrae
EW W Ursae Majoris
ELL ellipsoidal
GCAS Gamma Cassiopeiae
I irregular
IA white irregular
IN irregular in a nebula
INS rapid irregular in a nebula
INT irregular of the T Tauri type
IS rapid irregular
L slow
LB slow red
M Mira (Omicron Ceti) type
N nova
NL nova-like
QSO quasistellar object
RCB R Coronae Borealis
RR RR Lyrae
RRC RR Lyrae, C subtype
RV RV Tauri
S rapid
SDOR S Doradus
SR semiregular
SN supernova
UG U Geminorum
UV UV Ceti
UVN UV Ceti in a nebula
ZAND Z Andromedae
ZCAM Z Camelopardalis
ZZC ZZ Ceti
ستاره های دوتایی در صورت فلکی کلب اکبر:
نام ستاره | بعد | میل | قدر | جدایی زاویه ای |
S 516 | 06 19.3 | -24 58 | 7.2, 7.1 | 302.10 |
ZETA CMA | 06 20.3 | -30 03 | 3.1, 7.7 | 175.50 |
HJ 3869 | 06 32.6 | -32 01 | 5.7, 7.7 | 24.90 |
CPO 7 | 06 58.6 | -28 58 | 1.6, 7.5 | 7.50 |
HJ 3945 | 07 16.6 | -23 18 | 4.8, 6.8 | 26.80 |
HJ 3949 | 07 18.6 | -30 48 | 7.7, 8.0 | 2.90 |
LAL 53 | 07 19.4 | -22 03 | 7.5, 7.6 | 4.00 |
ETA CMA | 07 24.1 | -29 18 | 2.4, 6.9 | 178.70 |
DUN 47 | 07 24.7 | -31 48 | 5.5, 7.6 | 99.20
|
