توضیح انواع قید در فارسی و کاربرد آن ها با مثال و تمرین
هر کدام از جمله‌های فارسی از اجزای مختلفی تشکیل می‌شوند. فاعل یا نهاد، مفعول، متمم و فعل، اجزای اصلی تشکیل‌دهنده جمله‌ها هستند. با این حال، در برخی مواقع، قیدها هم به جمله اضافه می‌شوند تا مفهوم و توضیح جدیدی را به آن بیفزایند.
قیدها آن بخش از جمله هستند که معنای جمله یا یکی از اجزای جمله را مقید می‌کنند و آن را بیشتر توضیح می‌دهند. در این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا قید و کاربرد آن را برای مخاطبان توضیح می‌دهیم و سپس انواع قید در فارسی را بررسی می‌کنیم. البته برای نشان دادن انواع قید فارسی، از مثالهای متعددی کمک می‌گیریم و کاربرد آنها را در جملات متنوع نشان می‌دهیم. در مرحله بعد، برخی از سؤال‌های متداول را در رابطه با قیدهای فارسی مطرح می‌کنیم و به آنها پاسخ می‌دهیم. در پایان، آزمونی را برای سنجش یادگیری مخاطبان ارائه می‌کنیم.
انواع قید در فارسی
قید بخشی از جمله است که مفهوم فعل، صفت، مسند، مصدر، تمیز، قیدهای دیگر و یا کل جمله را مقید می‌کند و مفهومی را به آنها اضافه می‌کند.
حضور قیدها در جمله اجباری نیست و می‌توان آنها را حذف کرد، بدون اینکه ساختار جمله دچار مشکل شود.
برای آشنایی بیشتر با قیدها و کاربرد آنها، به مثال زیر دقت کنید.
دیروز،
از خانه تا مدرسه دوچرخه‌سواری کردم.
در جمله بالا، «دیروز»، «از خانه» و «تا مدرسه» نقش قید را به عهده دارند. قید اول، زمان وقوع فعل را نشان می‌دهد، قید دوم مبدأ وقوع فعل را مشخص می‌کند و قید سوم مقصد آن را معین می‌کند. هر کدام از این قیدها، معنایی را به جمله یا فعل اضافه کرده‌اند. با این حال، می‌توان آنها را از جمله حذف کرد. با این نوع حذف، جمله بالا به صورت زیر درمی‌آید.
دوچرخه‌سواری کردم.
در این جمله، تنها از فعل و فاعل استفاده شده است و هیچ قیدی در آن دیده نمی‌شود. با این وجود، ساختار جمله کامل است و دچار مشکل نشده است.
در کتاب‌های دستور زبان، قیدهای فارسی را بر مبنای معیارهای مختلف، در دسته‌بندی‌های گوناگونی قرار داده‌اند. به طور مثال، برخی از دستورنویسان به ساختار قیدها توجه داشته‌اند اما برخی دیگر، معنای قیدها را ملاک قرار داده‌اند. در جدول زیر، به برخی از ملاک‌های دسته‌بندی قیدها و همچنین انواع قیدها براساس آن ملاک‌ها اشاره شده است.
| ملاک دسته‌بندی | انواع قید |
| مقوله و نقش دستوری | مختص و مشترک |
| ساختار قید | ساده، مرکب، عبارت قیدی و مؤول |
| نشانداری | نشاندار و بی‌نشانه |
| مفهوم قید | قیدهای زمان، کیفیت، مکان، نفی و... |
در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، انواع قید در فارسی را براساس معیارهای گوناگون معرفی کرده و توضیح می‌دهیم.
شناسایی قید در جمله
در بخش پیشین، به این نکته اشاره کردیم که قید بخشی از جمله است و وظیفه مقید کردن سایر اجزای جمله را به عهده دارد. بنابراین، شناخت سایر اجزای جمله، برای شناسایی بهتر قیدها ضروری است. به طور مثال، اگر بخواهید تشخیص بدهید که قید مورد نظرتان، گروه اسمی را مقید کرده است یا گروه فعلی را، لازم است ابتدا با اسم‌ها و فعل‌ها، همچنین کاربرد آنها کاملاً آشنا باشد. تهیه و مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، به شما کمک می‌کند در حین یادگیری انواع قید در فارسی، به شناختی کلی از سایر اجزای جمله برسید.
انواع قید از نظر مقوله دستوری
در این بخش، قصد داریم انواع قید در فارسی را از نظر نقش و مقوله آنها در جمله معرفی کنیم.
قیدها را از نظر مقوله و نقش دستوری آنها در جمله می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:
در ادامه، هر کدام از این دو دسته را به طور دقیق بررسی می‌کنیم.
قید مختص
قیدهای مختص، یکی از انواع قید در فارسی هستند که تنها نقش قید را در جمله دارند و مقوله دیگری را در جمله نمی‌پذیرند، مانند: خوشبختانه، احتمالاً، عن قریب، هرگز و... . قیدهای مختص خود به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- قیدهای تنوین‌دار، مانند «مستقیماً»، «حتماً»، «عجالتاً»
- ترکیب‌های عربی، مانند «علی‌الخصوص»، «یحتمل»، «حتی‌المقدور»
- قید با حروف اضافه، مانند «به زودی»، «به آرامی»
برای یادگیری بهتر قیدهای مختص، به نکته‌های زیر توجه کنید.
- قیدهای تنوین‌دار معمولاً کلمه‌های عربی هستند که در زبان فارسی نیز رواج دارند. البته برخی از قیدهای تنوین‌دار نیز با استفاده از کلمه‌های فارسی یا غیرفارسی ساخته شده‌اند که استفاده از آنها را توصیه نمی‌کنیم، مانند «گاهاً» و «تلفناً».
- در برخی از قیدهای تنوین‌دار، به مرور زمان، تنوین به «ا» تبدیل میشود، مانند «حالا» که در اصل، به صورت «حالاً» بوده است.
- شماری از قیدهای تنوین‌دار را می‌توان بدون تنوین و همراه با حرف اضافه به کار برد، مانند: به ظاهر (ظاهراً) و به تدریج (تدریجاً)
- در قیدهایی که با حرف اضافه ساخته شده‌اند، حرف اضافه به تدریج، به پیشوند بدل میشود و دیگر نمی‌توان آن را یکی از انواع حروف فارسی دانست.
قید مشترک
در برخی مواقع، گروه‌های اسمی، صفت‌ها، ضمیرها، حرف‌ها، فعل‌ها و شبه جمله‌ها نیز ممکن است در جمله نقش قیدی داشته باشند. به این دسته از قیدها، قید مشترک گفته میشود. در ادامه، فهرستی از قیدهای مشترک را همراه با مثال می‌بینید.
- قید مشترک با اسم، مانند «امروز به کتابخانه می‌روم.»
- قید مشترک با صفت، مانند «شما خوب به حرف‌های من گوش نمی‌دهید.»
- قید مشترک با فعل، مانند «گویی به دیار باقی شتافت» یا «گیرم شما راست گفته باشید.»
- قید مشترک با ضمیر، مانند «چمدانت را کجا می‌بری؟»
- قید مشترک با حرف، مانند «مگر نگفته بودم از خانه بیرون نروید؟»
- قید مشترک با شبه جمله یا صوت، مانند «دریغ که نتوانستم دوستم را برای آخرین بار ببینم.»
برای تشخیص بهتر انواع قیدهای مشترک، به نکته‌های زیر دقت کنید.
- قیدهای مشترک با اسم، معمولاً قیدهای زمان و مکان هستند که زمان یا مکان وقوع فعل را مشخص می‌کنند. این قیدها ممکن است با صفت مبهم به کار بروند، مانند «هر روز به کتابخانه می‌روم.». اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری نیز در رابطه با صفت مبهم پیدا کنید، می‌توانید مطلب زیر از مجله فرادرس را مطالعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- از صفتهای تفضیلی هم می‌توان به عنوان قید استفاده کرد، مانند «او بیشتر سکوت می‌کند و کمتر سخن می‌گوید.»
انواع قید از نظر ساختار
انواع قید در فارسی از نظر ساختار به چهار دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- قید ساده
- قید مرکب
- عبارت قیدی
- قید مُؤوَّل
هر کدام از این قیدها را در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس بیشتر توضیح می‌دهیم.
قید ساده
به قیدی که تنها از یک تکواژ ساخته شده باشد، «قید ساده» یا «قید مفرد» گفته میشود. قیدهای ساده را نمی‌توان به اجزای کوچک‌تر تقسیم کرد. در ادامه، مثال‌هایی از قید مفرد را در جمله‌های فارسی مشاهده می‌کنید.
شب، به خانه برمی‌گردند.
هنوز نمی‌دانم کدام لباس را بخرم.
قیدهای ساده خود ممکن است از نوع مختص یا مشترک باشد. به طور مثال، «هرگز» قید ساده مختص است اما «خوب» قید ساده مشترک به شمار میآید.
قید مرکب
قیدهایی را که از ترکیب چند تکواژ آزاد و واژه ساخته شده باشند، «قید مرکب» می‌نامند. در مثالهای زیر، کاربرد این مورد از انواع قید در فارسی به خوبی نشان داده شده است.
امشب، تلسکوپ‌هایتان را برای دیدن سیاره زهره آماده کنید.
هر شب، باید برای کودک خود لالایی بخوانید.
در مثال اول، قید مرکب «امشب» به کار رفته است. این قید از ترکیب «ام» و «شب» ساخته شده است. در جمله دوم، کاربرد قید مرکب «هر شب» را مشاهده می‌کنید. این قید از ترکیب صفت مبهم «هر» و اسم «شب» تشکیل شده است.
البته بعضی از قیدهای مرکب با تکرار یک تکواژ، واژه یا عبارت به دست می‌آیند. در جمله زیر، یک نوع از این قیدها را مشاهده می‌کنید.
لرزان‌لرزان خودم را به خانه رساندم.
در مثال بالا، قید «لرزان‌لرزان» از تکرار صفت «لرزان» به دست آمده است.
نکته: بسیاری از قیدهای مرکب، در واقع، همان صفتهای بیانی هستند که نقش قید را در جمله ایفا می‌کنند.
گروه قیدی
«گروه قیدی» یا «عبارت قیدی»، در واقع، متمم‌های قیدی هستند که با کنار هم قرار گرفتن یک حرف اضافه و گروه اسمی ساخته می‌شوند. مثال‌هایی از گروه‌های قیدی را در ادامه می‌بینید.
در پایان ترم، کارنامه‌ها را به والدین دانش‌آموزان می‌دهند.
برای زودتر رسیدن به خانه، از تاکسی استفاده کردم.
در جمله‌های بالا از گروه‌های قیدی «در پایان ترم» و «برای زودتر رسیدن به خانه» استفاده شده است. گروه قیدی اول از حرف اضافه «در» و گروه اسمی «پایان ترم» به دست آمده است اما گروه دوم، از حرف اضافه «برای» و گروه اسمی «زودتر رسیدن به خانه» تشکیل شده است.
توجه داشته باشید که با گذشت زمان، حرف اضافه برخی از این قیدها حذف میشود و گروه اسمی، به تنهایی نقش قید را در جمله به عهده می‌گیرد. این نوع از قیدها معمولاً بر زمان یا مکان وقوع فعل دلالت دارند. در جمله زیر، یک نمونه از این گروه‌های قیدی را مشاهده می‌کنید.
کنار باغچه، چند گل تازه روییده است.
«کنار باغچه» در واقع به صورت «در کنار باغچه» بوده که حرف اضافه «در» از ابتدای آن حذف شده است. این گروه قیدی، زمان وقوع فعل را نشان می‌دهد.
قید مؤوّل
از میان انواع قید در فارسی می‌توان به «قید مؤوّل» اشاره کرد.
اگر جمله‌ای معنای قیدی داشته باشد و بتوان آن را به قید تأویل کرد، به آن قید مؤوّل گفته میشود. معمولاً قیدهای مؤوّل را می‌توان با قیدهای ساده، مرکب یا گروه‌های قیدی جایگزین کرد. برای آشنایی بیشتر با قیدهای مؤوّل به جمله زیر توجه کنید.
قبل از اینکه شما را ببینم، هرگز با مفهوم دوستی آشنا نشده بودم.
در جمله بالا، از قید مؤوّل «قبل از اینکه شما را ببینم» استفاده شده است. این قید را می‌توان به صورت گروه قیدی «قبل از دیدن شما» تبدیل کرد و جمله را به صورت زیر درآورد.
قبل از دیدن شما، هرگز با مفهوم دوستی آشنا نشده بودم.
انواع قید از نظر نشانه
انواع قید در فارسی از نظر داشتن یا نداشتن نشانه، به دو گروه زیر تقسیم‌بندی می‌شوند.
هر کدام از این دو نوع قید، خود شامل انواع مختلفی هستند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم.
قیدهای نشاندار
قیدهای نشاندار شامل سه نوع‌اند. در فهرست زیر، انواع آنها را می‌بینید.
- قیدهای تنوین‌دار عربی، مانند «اصلاً»، «ابداً»، «حتماً»
- قیدهای ونددار (پیشوند + اسم)، مانند «به راحتی»، «به درستی»
- متمم‌های قیدی (حرف اضافه + اسم یا ضمیر)، مانند «در سال جاری»
نکته: وندهایی که در ساختار قیدهای ونددار دیده می‌شوند، در واقع حروف اضافه‌ای هستند که با گذشت زمان، به وند تبدیل شده‌اند.
قیدهای بی‌نشانه
قیدهای بی‌نشانه عبارتند از:
- اسم یا گروه اسمی مشترک با قید، مانند «شب»، «روز»، «هنگام بازی»
- صفت مشترک با قید، مانند «خوب»، «نابه‌سامان»، «پریشان»
- قیدهای مختص، مانند «هرگز»، «هنوز»
نکته: منظور از قیدهای بی‌نشانه مختص، آن دسته از قیدهایی است که تنوین نداشته و از نوع ترکیب‌های عربی نیز نباشند.
انواع قید از نظر مفهوم
در بخش‌های قبلی، ضمن معرفی انواع قید در فارسی، به این نکته اشاره کردیم که قیدها، معنایی بر معنای جمله یا یکی از اعضای جمله می‌افزایند. اکنون این نکته را هم اضافه می‌کنیم که قیدهای فارسی خود از نظر معنایی تنوع بالایی دارند. جدول زیر، انواع قیدهای فارسی را به لحاظ معنا و مفهوم نشان می‌دهد.
| انواع قید از نظر مفهوم | | |
| قید زمان | قید مکان | قید مقدار |
| قید کیفیّت | قید حالت | قید ترتیب |
| قید استثنا | قید نفی | قید تصدیق و تأکید |
| قید تردید | قید تشبیه | قید تکرار |
| قید تدریج | قید قصد | قید تعجّب |
| قید تأسّف | قید آرزو | قید تفسیر |
| قید علّت | قید پرسش | قید انحصار |
| قید تبرّی و ادب | قید اختصار | |
قید زمان
از قیدهای زمان برای نشان دادن زمان وقوع فعل استفاده میشود. کاربرد این قید در مثالهای زیر نشان داده شده است.
بعد از ظهر، احتمالاً سری به کتاب‌فروشی‌های این حوالی بزنم.
داشتم به خانه برمی‌گشتم که
ناگهان یک ماشین با سرعت از کنارم عبور کرد.
روزهای گرم تابستان، سعی می‌کرد بیشتر در خانه بماند.
گاهی برخی از قیدهای زمان، برای اینکه زمان را به طور دقیق‌تر نشان دهند، با قید زمان دیگری همراه می‌شوند. مانند قید «عصر» در جمله «
دیروز عصر، داشتند در کارگاه کار می‌کردند.» که برای توضیح بیشتر قید «دیروز» آمده است.
به قیدهایی که قید دیگری را مقید می‌کنند و آن را بیشتر توضیح می‌دهند، «قیدِ قید» گفته میشود.
نکته: به آن دسته از قیدهای زمان که استمرار و تداوم وقوع فعل را نشان می‌دهند، «قید زمان و استمرار» گفته میشود، مانند «دائماً».
قید مکان
هر قید یا گروه قیدی که مکان وقوع فعل را نشان بدهد، «قید مکان» نامیده میشود. برخی از قیدهای مکان رایج در فارسی، در جمله‌های زیر نشان داده شده‌اند.
اینجا و
آنجا، خبرهای جدیدی به گوش می‌رسد.
به نظر می‌رسد
حوالی خیابان اصلی، تصادفی رخ داده باشد.
قید مقدار
از قید مقدار یا کمیّت برای نشان دادن مقدار یک پدیده استفاده میشود. به طور مثال، در جمله‌های زیر از قید مقدار استفاده شده است.
باید برای رویارویی با مشکلات،
کمی شجاعت به خرج بدهید.
با تصمیم شما،
کاملاً موافقم.
قید کیفیّت
قید کیفیّت یکی از انواع قید در فارسی است که برای نشان دادن چگونگی وقوع فعل به کار می‌رود. این قید در جواب سؤال «چگونه» به دست میآید. یک مورد از قیدهای کیفیّت، در جمله زیر نشان داده شده است.
کودک
آهسته آهسته اولین قدم‌هایش را برمی‌داشت.
اگر بپرسیم «کودک اولین قدم‌هایش را
چگونه برمی‌داشت؟» جواب آن، قید کیفیّت «آهسته آهسته» خواهد بود.
قید حالت
«قیدهای حالت»، چگونگی فاعل، نهاد یا مفعول را در زمان وقوع فعل نشان می‌دهند. برخی از قیدهای حالت نیز برای نشان دادن چگونگی وقوع فعل به کار می‌روند. در این حالت، به آنها قید کیفیت گفته میشود. کاربرد برخی از قیدهای حالت را در جمله‌های زیر می‌بینید.
آرش کمانگیر
شجاعانه تیرش را به سوی مرزهای ایران روانه کرد.
مهمانان
پچ‌پچ‌کنان با یکدیگر صحبت می‌کردند.
قید ترتیب
«قیدهای ترتیب»، بیانگر ترتیب و توالی در وقوع فعل هستند. مثال‌هایی از قیدهای ترتیب در جمله‌های زیر نشان داده شده است.
سیب‌ها را
دوتا دوتا از شاخه می‌چیدند.
دانش‌آموزان
یک به یک در صف صبح‌گاهی قرار گرفتند.
قید استثنا
از «قیدهای استثنا» برای مستثنی کردن یکی از اجزای جمله استفاده میشود. به کاربرد قیدهای استثنا در مثالهای زیر دقت کنید.
کسی از اتفاق‌های اخیر حرفی نزده است،
مگر اینکه شما زده باشید.
هر روز، پنجره را می‌بستم. امروز،
استثنائاً آن را باز گذاشتم.
قید نفی
«قیدهای نفی» را برای منفی کردن معنای جمله به کار می‌برند. به عنوان مثال، در جمله‌های زیر از قیدهای نفی استفاده شده است.
هرگز کسی در این خانه متروک زندگی نکرده است.
به هیچ وجه، در این مورد نباید با کسی سخنی بگویید.
قید تصدیق و تأکید
برای تصدیق یک مفهوم و تأکید بر درستی آن از «قید تصدیق» یا «قید تأکید» استفاده میشود. در ادامه، مثال‌هایی از کاربرد قیدهای تصدیق و تأکید در جمله نشان داده شده است.
حتماً با فرا رسیدن بهار، پرندگان مهاجر هم برمی‌گردند.
به راستی، سعدی در میان سخنوران ایرانی همتا ندارد.
قید تردید
شک و تردید در وقوع فعل را با استفاده از «قیدهای تردید» نشان می‌دهند. در مورد کاربرد قیدهای تردید، به مثالهای زیر دقت کنید.
شاید سروصدای همسایه‌ها به خاطر جشن باشد.
گویا تاکنون چندین کتاب دستور زبان فارسی تألیف شده است.
قید تشبیه
برای تشبیه کردن یک پدیده به پدیده دیگر و نشان دادن مشابهت میان آنها، «قید تشبیه» را به کار می‌برند. کاربرد برخی از قیدهای تشبیه را در مثالهای زیر مشاهده می‌کنید.
دانه‌های برف
مثل شکوفه‌های سفید از آسمان فرود می‌آمدند.
جز برتری ندانی،
گویی که آتشی
جز راستی نجویی، مانا ترازوی
(رودکی)
قید تکرار
«قیدهای تکرار»، یکی دیگر از انواع قید در فارسی هستند که تکرار در وقوع فعل را نشان می‌دهند. کاربرد سه مورد از این قیدها، در جمله‌های زیر نشان داده شده است.
دوباره باید به اداره مراجعه کنید.
مجدداً او را به مراسم تودیع رئيس جدید دعوت کرده‌اند.
آن غریبه
هی از این طرف خیابان به آن طرف خیابان می‌رود.
قید تدریج
از «قیدهای تدریج» برای نشان دادن تدریجی و مرحله به مرحله بودن وقوع فعل استفاده میشود. نحوه استفاده از این قیدها را در مثالهای زیر مشاهده می‌کنید.
ثانیه به ثانیه، باران شدیدتر می‌شد.
کم‌کم روزهای گرم تابستان فرا می‌رسند.
قید قصد
برای نشان دادن نیت و قصد انجام کار، از «قیدهای قصد» استفاده میشود. با توجه به مثالهای زیر، کاربرد این نوع قید را بهتر می‌آموزید.
پیانو زدن را
از روی تفنن تمرین می‌کند.
این انگشتر را
تبرّکاً از سفر حج با خودم آورده‌ام.
همانطور که در مثالهای بالا هم قابل مشاهده است، قیدهای قصد ممکن است به زبان فارسی یا عربی باشند.
قید تعجّب
«قیدهای تعجّب» برای نشان دادن شگفتی گوینده و نویسنده از مفهوم جمله به کار می‌روند. دو مورد از این قیدها، در مثالهای زیر نشان داده شده است.
عجب! هنوز خبری از مهمان نشده است.
وه! که جدا نمی‌شود نقش تو از خیال من
تا چه شود به عاقبت در طلب تو حال من
(سعدی)
در بسیاری از موارد، همراه با این نوع قید، از علامت تعجّب (!) استفاده میشود.
قید تأسّف
«قیدهای تأسّف» کلمه‌هایی هستند که تأسّف گوینده را در مورد مفهوم جمله یا وقوع فعل نشان می‌دهند. برای یادگیری بهتر این نوع قید، به مثالهای زیر دقت کنید.
متأسّفانه، هنوز خبری از کوهنوردان گمشده به دستمان نرسیده است.
افسوس که هنوز قدر میراث فرهنگی خود را نمی‌دانند.
قید آرزو
«قیدهای آرزو و تمنا»، آرزوی وقوع یک فعل را از سوی گوینده یا نویسنده نشان می‌دهند. برخی از این قیدها فارسی هستند اما برخی دیگر ریشه در زبان عربی دارند. نمونه‌هایی از قیدهای آرزو در مثالهای زیر ارائه شده است.
کاش شما هم با ما به مهمانی می‌آمدید.
ان‌شاء‌الله، مشکل شما هم به زودی حل میشود.
لطفاً کمربندهای ایمنی خود را ببندید.
در مثال سوم، قید «لطفاً» معنای درخواست و طلب را نیز در خود دارد.
قید تفسیر
برای تفسیر مفهوم جمله یا یکی از اجزای آن، همچنین برای توضیح بیشتر در مورد موضوعی خاص، «قیدهای تفسیر» را به کار می‌برند. برای یادگیری بهتر قید تفسیر، به مثالهای زیر توجه کنید.
کتابدارها می‌خواهند کتابها را در قفسه‌ها بچینند،
یعنی هر کدام از کتابها را در جای خود قرار بدهند.
پرنده‌ها را نباید در قفس گذاشت.
به عبارت دیگر، باید آنها را در دل طبیعت رها کرد.
قید علّت
از «قیدهای علّت» برای نشان دادن علت وقوع فعل استفاده میشود. به قیدهای علّت در مثالهای زیر توجه کنید.
مدتی طولانی بیمار بودم،
از این جهت، نتوانستم به کارهایم رسیدگی کنم.
سروصدا نکن،
زیرا کودک خوابیده است.
قید پرسش
از «قیدهای پرسش» برای سؤالی کردن جمله استفاده میشود. قیدهای پرسش علاوه بر اینکه مفهوم پرسش را در جمله ایجاد می‌کنند، ممکن است معنای قید علت، مکان، زمان و... را نیز به جمله اضافه کنند.
چطور این مسیر طولانی را پیاده آمده‌اید؟
چرا میوه‌های نارس درخت‌ها را می‌چینند؟
نکته: اگر در جواب یک پرسش منفی، از کلمه «چرا» استفاده شود، به آن قید تصدیق می‌گویند. مانند «فردا به نمایشگاه نمی‌روی؟
چرا، می‌روم.» در این صورت، دیگر کلمه «چرا» قید پرسش نخواهد بود.
قید انحصار
برای نشان دادن مفهوم انحصاری بودن در جمله، «قید انحصار» را به کار می‌برند. در مورد کاربرد قید انحصار به مثالهای زیر دقت کنید.
امروز
فقط شما درس‌هایتان را خوانده‌اید.
واردات لوازم یدک خودرو،
انحصاراً به این شرکت اختصاص پیدا کرده است.
قید تبرّی و ادب
گاهی برای رعایت ادب در کلام، از «قیدهای تبرّی» استفاده میشود. برخی از این قیدها فارسی هستند اما برخی دیگر از زبان عربی به فارسی وارد شده‌اند.
نعوذ باللّه، آتش این فتنه، گریبان همه را می‌گیرد.
خدای نکرده، شاید اتفاق بدی افتاده باشد.
قید اختصار
هرگاه گوینده یا نویسنده بخواهد اختصار را در کلام خود نشان بدهد، از «قیدهای اختصار» استفاده می‌کند. مثالهای زیر کاربرد این نوع قید را نشان می‌دهند.
خلاصه، چمدان‌ها را بسته و آماده سفر شدیم.
القصّه پی شکست ما بسته صفی
مرگ از طرفی و زندگی از طرفی
(ابوسعید ابولخیر)
تشخیص قید در جمله
مهم‌ترین ویژگی انواع قید در فارسی این است که می‌توان آنها را به راحتی از جمله حذف کرد، بدون اینکه ساختار نحوی جمله به هم بریزد. البته توجه داشته باشید که قیدها به لحاظ مفهومی نقش مهمی در جمله دارند و توضیحی بر معنای جمله یا یکی از اجزای آن می‌افزایند اما چون ساختار نحوی جمله به آنها نیازی ندارد، می‌توان قیدها را حذف کرد. برای یادگیری بهتر این نکته، به مثال زیر دقت کنید.
هنوز کسی را به تیم بسکتبال مدرسه دعوت نکرده‌اند.
جمله بالا از این اجزا تشکیل شده است: قید «هنوز»، مفعول «کسی»، نقش نمای مفعولی «را»، متمم فعل «به تیم بسکتبال مدرسه» و فعل «دعوت نکرده‌اند». از میان این اجزا، تنها قید «هنوز» است که می‌تواند از جمله حذف شود. اگر سایر اجزای جمله را حذف کنیم، نه تنها مفهوم جمله دچار مشکل میشود، بلکه ساختار نحوی آن نیز به هم می‌ریزد.
ارتباط قید با سایر اجزای جمله
در بخش‌های قبلی، به این نکته اشاره کردیم که وظیفه قیدها، مقیّد کردن معنای جمله یا یکی از اعضای جمله است. به این صورت که توضیحی درباره آن ارائه می‌دهند و آن را برای مخاطب روشن‌تر می‌کنند. بر این اساس، هنگام تشخیص قید در جمله، لازم است با سایر اجزا و ارکان جمله نیز آشنا باشید تا بتوانید به راحتی تشخیص دهید که کدامیک از آنها با استفاده از قید، مقیّد شده است. به همین خاطر، توصیه می‌کنیم برای اینکه کاملاً با کاربرد انواع قید در فارسی آشنا شوید، به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. به کمک این فیلم‌های آموزشی، نه تنها ساختار قیدها را بهتر می‌آموزید، بلکه به شناختی کلی از سایر اجزای جمله نیز می‌رسید.
.
قید و گروه های قیدی
به طور کلی،
تمامی جمله‌ها از اجزای کوچک‌تری به نام «گروه» تشکیل می‌شوند. گروه‌ها نیز از کلمه‌های دیگری ساخته می‌شوند که آنها را «هسته» و «وابسته» می‌نامیم.
هسته، عنصر اصلی گروه است که نمی‌توان آن را حذف کرد اما وابسته‌ها از عناصر اختیاری گروه‌ها هستند که می‌توان آنها را حذف کرد.
هر گروه، تنها یک هسته دارد اما ممکن است چند وابسته داشته باشد. البته برخی از گروه‌های زبان فارسی تنها با استفاده از هسته ساخته می‌شوند و در آنها هیچ وابسته‌ای به کار نمی‌رود.
گروه‌های زبان فارسی به چهار دسته تقسیم می‌شوند. این گروه‌های چهارگانه عبارتند از:
- گروه‌های اسمی
- گروه‌های حرف اضافه‌ای
- گروه‌های فعلی
- گروه‌های قیدی
گروه‌های قیدی از رایج‌ترین گروه‌های زبان فارسی هستند. مشخصه اصلی گروه‌های قیدی این است که می‌توان آنها را از جمله حذف کرد، بدون اینکه ساختار نحوی جمله دچار مشکل شود. هسته گروه‌های قیدی معمولاً یک قید یا صفت است. وابسته‌های آن نیز از نوع صفت، مضاف‌الیه و بدل هستند.
در برخی مواقع، گروه‌های اسمی و حرف اضافه‌ای هم می‌توانند نقش قید را در جمله به عهده داشته باشند.
نکته: در بخش‌های قبلی، هنگام معرفی انواع قید در فارسی از نظر ساختار، به گروه قیدی اشاره کردیم و گفتیم این نوع قید، با استفاده از حرف اضافه و گروه اسمی ساخته میشود. با این وجود، توجه داشته باشید که منظور از گروه قیدی در این بخش با گروه قیدی در بخش‌های قبلی متفاوت است. در بخش‌های قبل، منظور از گروه قیدی، متممی است که نقش قید را در جمله به عهده دارد. در این بخش، منظورمان از گروه قیدی، گروه‌هایی هستند که در ساختار آنها از حرف اضافه استفاده نمی‌شود اما به عنوان قید در جمله به کار می‌روند.
سؤالات متداول
در این بخش، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد انواع قید در فارسی اشاره می‌کنیم و به آنها پاسخ می‌دهیم.
آیا قیدِ قید همیشه از نوع قید زمان است؟
خیر، گاهی از قیدِ قید برای نشان دادن شدّت و حدّت یک ویژگی استفاده میشود. به طور مثال، در جمله «او بسیار شاد، عازم مسافرت شد»، «شاد» قید است. شدّت این قید با استفاده از قیدِ قید «بسیار»، نشان داده شده است.
قید چه تفاوتی با صفت دارد؟
قیدها و صفت‌ها هر دو از این جهت که ویژگیهای اجزای جمله را مشخص می‌کنند و می‌توانند از جمله حذف شوند، یکسان‌اند اما تفاوت‌های قابل‌توجهی نیز با یکدیگر دارند. به عنوان مثال، صفت‌ها در گروه اسمی به کار می‌روند و هسته آن گروه را توصیف می‌کنند اما قیدها در گروه‌های قیدی کاربرد دارند و توضیحاتی را در مورد کل جمله یا یکی از اجزای آن ارائه می‌کنند.
آیا گروه قیدی همیشه دارای حرف اضافه است؟
خیر، گروه قیدی ممکن است بدون حرف اضافه هم ساخته شود، مانند «سال گذشته» در جمله «سال گذشته، سعی کردم مهارت جدیدی را بیاموزم.»
