اخلاق
- شروع کننده موضوع eng shimi
- تاریخ شروع
تعريف زبان
زبان از نعمتهاى بزرگ خدا و لطائف عجيب خلقت و از احسانات باارزش اوست. چه اينكه اين عضو از نظر جسم كوچك و در مقام طاعت و عصيان بسى بزرگ است.
كفر و ايمان كه منتهى اليه طاعت و طغيان هستند جز با شهادت زبان معلوم نمىشوند هيچ موجود يا معدوم، خالق و مخلوق، موجود خيالى يا علمى، گمانى و موهومى نيست كه در دسترس زبان نبوده و زبان اثباتاً يا نفياً به حق يا باطل متعرض آن نشود.
اين خاصيت مشمول و فراگيرى، در هيچ يك از اعضاء ديگر انسان يافت نمىشود، مثلاً چشم جز بر رنگها و صورتها دست نمىيابد، گوش جز با اصوات و دست جز با اجسام تماسى ندارند. و همينطور سائر اعظاء هر كدام محدودهاى خاص دارند، ولى زبان داراى ميدانى گسترده است و در خير و شر مجالى وسيع دارد.
هركس آن را به حال خود گذاشته عنانش را رها نمايد به هلاك و خسران گرفتار مىشود، چه اينكه حركت دادنش زحمتى، و رها كردنش خرجى ندارد.
بنابراين سزاوار است كه اين عضو پيوسته تحت حكم عقل و شرع قرار گيرد. از آن جهت كه طبع انسان تمايل دارد زبان را آزاد گذاشته، عنان آن را رها نمايد، شرع مقدس به حفظ و كنترل آن ترغيب بسيار نموده است تا از برخورد اين دو، تعادل حاصل شود، درست به همان صورت كه در مورد گرسنگى گفته شد.
تحقيق در مورد زبان نياز به چند فصل بحث دارد.
فصل اول: خطر رهائى زبان و فضيلت خاموشى
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هر كه خاموشى گزيد نجات يافت[SUP](411)[/SUP].
و مىفرمايد: خاموشى حكمت است ولى فاعلش كم است[SUP](412)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس متعهد شود كه زبان و شهوتش را حفظ كند، من براى او بهشت را تعهد مىكنم[SUP](413)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس از شر شكم و شهوت و زبانش محفوظ بماند، محفوظ است[SUP](414)[/SUP].
به اين معنى كه ديگر هيچ خطرى متوجه او نيست.
و مىفرمايد: آيا جز فرآوردههاى زبان چيز ديگرى انسان را سرنگون مىكند[SUP](415)[/SUP]؟
و مىفرمايد: هركس به خدا و قيامت ايمان دارد يا نيكو سخن بگويد يا ساكت شود[SUP](416)[/SUP].
و مىفرمايد: زبان هر مؤمن بعد از قلبش قرار دارد بنابراين هر وقت بخواهد چيزى بگويد اول آن را باقلبش مىسنجد سپس با زبان بيانش مىكند، ولى زبان منافق قبل از قلبش قرار دارد، هنگامى كه ىخواهد چيزى بگويد قبل از آنكه قلبش را در آن تدبر كند، آن را به زبان مىراند[SUP](417)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس زياد سخن بگويد لغزشش زياد مىشود و كسى كه لغزشش زياد شد گناهش زياد مىشود، و كسى كه گناهش زياد شد به آتش سزاوارتر است[SUP](418)[/SUP].
و مىفرمايد: زبانت را حفظ كن زيرا سكوت صدقهاى است كه به خود مىدهى[SUP](419)[/SUP].
سپس فرمود: هيچ بندهاى پى به حقيقت ايمان نمىبرد مگر زبانش را حفظ كند[SUP](420)[/SUP].
و در حديث است: كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) در راه مردى را ديد كه سخنان بيهوده مىگفت، حضرت ايستاد و گفت: اى مرد! تو با اين سخن گفتنت نامهاى را به دو فرشته محافظت املاء مىكنى كه آن را به پروردگارت برسانند، پس آنچه را كه به كارت مىآيد بگو و آنچه را به كار نيايد رها كن[SUP](421)[/SUP].
امام سجاد (عليه السلام) مىفرمايد: هر روز صبح زبان آدمى به تمام جوارح سركشى مىكند و مىگويد: چگونه شب را به صبح رسانديد؟ آنها در جواب مىگويند: اگر تو ما را رها كنى به خوبى. و آنگاه او را سوگند مىدهند و مىگويند: در مورد ما از خدا بترس، كه ما فقط به وسيله توست كه عقاب مىشويم يا پاداش مىگيريم.
امام باقر (عليه السلام) مىفرمايد: شيعيان ما لالند[SUP](422)[/SUP].
و امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: خواب استراحت جسد، و حرف زدن استراحت روح، و سكوت استراحت عقل است[SUP](423)[/SUP].
و مىفرمايد: در حكمت آل داوود آمده است: بر عاقل لازم است كه عارف به زمانش، متوجه امورش و حافظ زبانش باشد[SUP](424)[/SUP].
و مىفرمايد: لقمان به پسرش فرمود: پسركم اگر فرض كنى كه سخن از نقره است سكوت از طلا است[SUP](425)[/SUP].
اميرالمؤمنين (عليه السلام) مىفرمايد: انسان در زير زبان خود نهان است، پس سخن خود را بسنج و آن را بر عقل و معرفت عرضه كن، اگر براى خدا و در راه او بود سخن بگو وگرنه سكوت از آن سخن بهتر است[SUP](426)[/SUP].
از امام سجاد (ليه السلام) سؤال شد: سكوت بهتر است يا سخن گفتن؟
حضرت فرمود: هر يك از اين دو آفاتى دارند، در صورتى كه هر دو عارى از آفت باشند سخن گفتن بهتر است.
گفتند: چگونه سخن گفتن بهتر است؟
فرمود: خداى عزوجل انبياء و اوصياء را مبعوث كرد تا سخن بگويند نه آنكه ساكت باشند و هيچ كسى با سكوت مستحق بهشت و مستوجب دوستى خدا نمىشود و كسى به وسيله سكوت از آتش و غضب خدا در امان و محفوظ نمىشود همه اينها فقط با سخن ميسر مىشوند. من نمىتوانم ما را با خورشيد مقايسه كنم، تو اگر بخواهى فضيلت سكوت را بيان كنى، از كلام استفاده مىكنى در حالى كه فضيلت كلام را نمىتوان با سكوت بيان كرد.
زبان از نعمتهاى بزرگ خدا و لطائف عجيب خلقت و از احسانات باارزش اوست. چه اينكه اين عضو از نظر جسم كوچك و در مقام طاعت و عصيان بسى بزرگ است.
كفر و ايمان كه منتهى اليه طاعت و طغيان هستند جز با شهادت زبان معلوم نمىشوند هيچ موجود يا معدوم، خالق و مخلوق، موجود خيالى يا علمى، گمانى و موهومى نيست كه در دسترس زبان نبوده و زبان اثباتاً يا نفياً به حق يا باطل متعرض آن نشود.
اين خاصيت مشمول و فراگيرى، در هيچ يك از اعضاء ديگر انسان يافت نمىشود، مثلاً چشم جز بر رنگها و صورتها دست نمىيابد، گوش جز با اصوات و دست جز با اجسام تماسى ندارند. و همينطور سائر اعظاء هر كدام محدودهاى خاص دارند، ولى زبان داراى ميدانى گسترده است و در خير و شر مجالى وسيع دارد.
هركس آن را به حال خود گذاشته عنانش را رها نمايد به هلاك و خسران گرفتار مىشود، چه اينكه حركت دادنش زحمتى، و رها كردنش خرجى ندارد.
بنابراين سزاوار است كه اين عضو پيوسته تحت حكم عقل و شرع قرار گيرد. از آن جهت كه طبع انسان تمايل دارد زبان را آزاد گذاشته، عنان آن را رها نمايد، شرع مقدس به حفظ و كنترل آن ترغيب بسيار نموده است تا از برخورد اين دو، تعادل حاصل شود، درست به همان صورت كه در مورد گرسنگى گفته شد.
تحقيق در مورد زبان نياز به چند فصل بحث دارد.
فصل اول: خطر رهائى زبان و فضيلت خاموشى
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هر كه خاموشى گزيد نجات يافت[SUP](411)[/SUP].
و مىفرمايد: خاموشى حكمت است ولى فاعلش كم است[SUP](412)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس متعهد شود كه زبان و شهوتش را حفظ كند، من براى او بهشت را تعهد مىكنم[SUP](413)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس از شر شكم و شهوت و زبانش محفوظ بماند، محفوظ است[SUP](414)[/SUP].
به اين معنى كه ديگر هيچ خطرى متوجه او نيست.
و مىفرمايد: آيا جز فرآوردههاى زبان چيز ديگرى انسان را سرنگون مىكند[SUP](415)[/SUP]؟
و مىفرمايد: هركس به خدا و قيامت ايمان دارد يا نيكو سخن بگويد يا ساكت شود[SUP](416)[/SUP].
و مىفرمايد: زبان هر مؤمن بعد از قلبش قرار دارد بنابراين هر وقت بخواهد چيزى بگويد اول آن را باقلبش مىسنجد سپس با زبان بيانش مىكند، ولى زبان منافق قبل از قلبش قرار دارد، هنگامى كه ىخواهد چيزى بگويد قبل از آنكه قلبش را در آن تدبر كند، آن را به زبان مىراند[SUP](417)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس زياد سخن بگويد لغزشش زياد مىشود و كسى كه لغزشش زياد شد گناهش زياد مىشود، و كسى كه گناهش زياد شد به آتش سزاوارتر است[SUP](418)[/SUP].
و مىفرمايد: زبانت را حفظ كن زيرا سكوت صدقهاى است كه به خود مىدهى[SUP](419)[/SUP].
سپس فرمود: هيچ بندهاى پى به حقيقت ايمان نمىبرد مگر زبانش را حفظ كند[SUP](420)[/SUP].
و در حديث است: كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) در راه مردى را ديد كه سخنان بيهوده مىگفت، حضرت ايستاد و گفت: اى مرد! تو با اين سخن گفتنت نامهاى را به دو فرشته محافظت املاء مىكنى كه آن را به پروردگارت برسانند، پس آنچه را كه به كارت مىآيد بگو و آنچه را به كار نيايد رها كن[SUP](421)[/SUP].
امام سجاد (عليه السلام) مىفرمايد: هر روز صبح زبان آدمى به تمام جوارح سركشى مىكند و مىگويد: چگونه شب را به صبح رسانديد؟ آنها در جواب مىگويند: اگر تو ما را رها كنى به خوبى. و آنگاه او را سوگند مىدهند و مىگويند: در مورد ما از خدا بترس، كه ما فقط به وسيله توست كه عقاب مىشويم يا پاداش مىگيريم.
امام باقر (عليه السلام) مىفرمايد: شيعيان ما لالند[SUP](422)[/SUP].
و امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: خواب استراحت جسد، و حرف زدن استراحت روح، و سكوت استراحت عقل است[SUP](423)[/SUP].
و مىفرمايد: در حكمت آل داوود آمده است: بر عاقل لازم است كه عارف به زمانش، متوجه امورش و حافظ زبانش باشد[SUP](424)[/SUP].
و مىفرمايد: لقمان به پسرش فرمود: پسركم اگر فرض كنى كه سخن از نقره است سكوت از طلا است[SUP](425)[/SUP].
اميرالمؤمنين (عليه السلام) مىفرمايد: انسان در زير زبان خود نهان است، پس سخن خود را بسنج و آن را بر عقل و معرفت عرضه كن، اگر براى خدا و در راه او بود سخن بگو وگرنه سكوت از آن سخن بهتر است[SUP](426)[/SUP].
از امام سجاد (ليه السلام) سؤال شد: سكوت بهتر است يا سخن گفتن؟
حضرت فرمود: هر يك از اين دو آفاتى دارند، در صورتى كه هر دو عارى از آفت باشند سخن گفتن بهتر است.
گفتند: چگونه سخن گفتن بهتر است؟
فرمود: خداى عزوجل انبياء و اوصياء را مبعوث كرد تا سخن بگويند نه آنكه ساكت باشند و هيچ كسى با سكوت مستحق بهشت و مستوجب دوستى خدا نمىشود و كسى به وسيله سكوت از آتش و غضب خدا در امان و محفوظ نمىشود همه اينها فقط با سخن ميسر مىشوند. من نمىتوانم ما را با خورشيد مقايسه كنم، تو اگر بخواهى فضيلت سكوت را بيان كنى، از كلام استفاده مىكنى در حالى كه فضيلت كلام را نمىتوان با سكوت بيان كرد.
آخرین ویرایش:
خیلی ممنون از تاپیک خوبت
مدتیه دارم سعی می کنم خیلی محتاط باشم که هر حرفی از دهنم بیرون نیاد
ولی باز می بینم یه جاهایی حرفای بیهوده زدم
دوستان اگه کسی تجربه موفق داشته هم بگه ممنون میشیم
یه داستانی بود درباره لقمان که گاهی ازش یاد می کنم و بهم کمک می کنه :
لقمان حکیم رضى الله عنه پسر را گفت:
امروز طعام مخور و روزه دار، و هر چه بر زبان راندى، بنویس.
شبانگاه همه آنچه را که نوشتى، بر من بخوان؛
آنگاه روزه ات را بگشا و طعام خور.
شبانگاه، پسر هر چه نوشته بود، خواند.
دیروقت شد و طعام نتوانست خورد.
روز دوم نیز چنین شد و پسر هیچ طعام نخورد.
روز سوم باز هر چه گفته بود، نوشت و تا نوشته را بر خواند،
آفتاب روز چهارم طلوع کرد و او هیچ طعام نخورد.
روز چهارم، هیچ نگفت.
شب، پدر از او خواست که کاغذها بیاورد ونوشتهها بخواند.
پسر گفت: امروز هیچ نگفتهام تا برخوانم.
لقمان گفت: پس بیا و از این نان که بر سفره است بخور و بدان که روز قیامت،
آنان که کم گفته اند، چنان حال خوشى دارند که اکنون تو دارى .
مدتیه دارم سعی می کنم خیلی محتاط باشم که هر حرفی از دهنم بیرون نیاد
ولی باز می بینم یه جاهایی حرفای بیهوده زدم
دوستان اگه کسی تجربه موفق داشته هم بگه ممنون میشیم
یه داستانی بود درباره لقمان که گاهی ازش یاد می کنم و بهم کمک می کنه :
لقمان حکیم رضى الله عنه پسر را گفت:
امروز طعام مخور و روزه دار، و هر چه بر زبان راندى، بنویس.
شبانگاه همه آنچه را که نوشتى، بر من بخوان؛
آنگاه روزه ات را بگشا و طعام خور.
شبانگاه، پسر هر چه نوشته بود، خواند.
دیروقت شد و طعام نتوانست خورد.
روز دوم نیز چنین شد و پسر هیچ طعام نخورد.
روز سوم باز هر چه گفته بود، نوشت و تا نوشته را بر خواند،
آفتاب روز چهارم طلوع کرد و او هیچ طعام نخورد.
روز چهارم، هیچ نگفت.
شب، پدر از او خواست که کاغذها بیاورد ونوشتهها بخواند.
پسر گفت: امروز هیچ نگفتهام تا برخوانم.
لقمان گفت: پس بیا و از این نان که بر سفره است بخور و بدان که روز قیامت،
آنان که کم گفته اند، چنان حال خوشى دارند که اکنون تو دارى .
خیلی ممنون از تاپیک خوبت
مدتیه دارم سعی می کنم خیلی محتاط باشم که هر حرفی از دهنم بیرون نیاد
ولی باز می بینم یه جاهایی حرفای بیهوده زدم
دوستان اگه کسی تجربه موفق داشته هم بگه ممنون میشیم
یه داستانی بود درباره لقمان که گاهی ازش یاد می کنم و بهم کمک می کنه :
لقمان حکیم رضى الله عنه پسر را گفت:
امروز طعام مخور و روزه دار، و هر چه بر زبان راندى، بنویس.
شبانگاه همه آنچه را که نوشتى، بر من بخوان؛
آنگاه روزه ات را بگشا و طعام خور.
شبانگاه، پسر هر چه نوشته بود، خواند.
دیروقت شد و طعام نتوانست خورد.
روز دوم نیز چنین شد و پسر هیچ طعام نخورد.
روز سوم باز هر چه گفته بود، نوشت و تا نوشته را بر خواند،
آفتاب روز چهارم طلوع کرد و او هیچ طعام نخورد.
روز چهارم، هیچ نگفت.
شب، پدر از او خواست که کاغذها بیاورد ونوشتهها بخواند.
پسر گفت: امروز هیچ نگفتهام تا برخوانم.
لقمان گفت: پس بیا و از این نان که بر سفره است بخور و بدان که روز قیامت،
آنان که کم گفته اند، چنان حال خوشى دارند که اکنون تو دارى .
خیلی داستان قشنگی بود ممنون
من که هیچ وقت تجربه های خوبم یادم نمیمونه فقط خرابکاریام یادم میمونه
که اونم خیلی زیاد بوده
راستی دوستان اینم از پی نوشت های پستم، برای کسانی که مایلن عربی این احادیث رو بدونن:
411 - من صمت نجا.
412 - الصمت حكمة و قليل فاعله.
413 - من يتكفل لى بين لحييه و رجليه اتكفل له بالحنة.
414 - من وقى شر قبقبه و ذبذبه و لقلقه فقدوقى.
415 - هل يكب الناس على مناخرهم الاحصائد السنتهم.
اين جمله را حضرت در جواب كسى فرمود كه از او پرسيد: آيا ما را به خاطر حرفهايمان مؤاخذه مىكنند؟
416 - من كان يؤمن بالله و اليوم الاخر فليقل خيراً اوليصمت.
417 - ان لسان المؤمن وراء قلبه فاذا اراد ان يتكلم بشىء تدبره بقلبه ثم امضاه بلسانه و ان لسان المنافق امام قلبه فاذاهم بشىء امضاه بلسانه و لم يتدبره بقلبه.
418 - من كثر كلامه كثر سقطه و من كثرت سقطه كثرت ذنوبه و من كثرت ذنوبه كانت النار اولى به.
419 - امسك لسانك فانها صدقة تتصدق بها على نفسك.
420 - و لا يعرف عبد حقيقة الايمان حتى يحزن لسانه.
421 - يا هذا انك تملى على حافظيك كتاباً الى ربك فتكلم بما يعنيك ودع مالا يعنيك.
422 - ان شيعتنا الخرس.
423 - النوم راحة للجسد و النطق راحة للروح و السكوت راحة للعقل.
424 - على العاقل ان يكون عارفاً بزمانه مقبلاً على شأنه حافظاً للسانه.
425 - يا بنى ان كنت زعمت ان الكلام من فضة فان السكوت من ذهب.
426 - المرء مخبوء تحت لسانه فزن كلامك و اعرضه على العقل و المعرفة فان كان لله و فى الله فتكلم و ان كان غير ذلك فالسكوت خير منه.
411 - من صمت نجا.
412 - الصمت حكمة و قليل فاعله.
413 - من يتكفل لى بين لحييه و رجليه اتكفل له بالحنة.
414 - من وقى شر قبقبه و ذبذبه و لقلقه فقدوقى.
415 - هل يكب الناس على مناخرهم الاحصائد السنتهم.
اين جمله را حضرت در جواب كسى فرمود كه از او پرسيد: آيا ما را به خاطر حرفهايمان مؤاخذه مىكنند؟
416 - من كان يؤمن بالله و اليوم الاخر فليقل خيراً اوليصمت.
417 - ان لسان المؤمن وراء قلبه فاذا اراد ان يتكلم بشىء تدبره بقلبه ثم امضاه بلسانه و ان لسان المنافق امام قلبه فاذاهم بشىء امضاه بلسانه و لم يتدبره بقلبه.
418 - من كثر كلامه كثر سقطه و من كثرت سقطه كثرت ذنوبه و من كثرت ذنوبه كانت النار اولى به.
419 - امسك لسانك فانها صدقة تتصدق بها على نفسك.
420 - و لا يعرف عبد حقيقة الايمان حتى يحزن لسانه.
421 - يا هذا انك تملى على حافظيك كتاباً الى ربك فتكلم بما يعنيك ودع مالا يعنيك.
422 - ان شيعتنا الخرس.
423 - النوم راحة للجسد و النطق راحة للروح و السكوت راحة للعقل.
424 - على العاقل ان يكون عارفاً بزمانه مقبلاً على شأنه حافظاً للسانه.
425 - يا بنى ان كنت زعمت ان الكلام من فضة فان السكوت من ذهب.
426 - المرء مخبوء تحت لسانه فزن كلامك و اعرضه على العقل و المعرفة فان كان لله و فى الله فتكلم و ان كان غير ذلك فالسكوت خير منه.
آخرین ویرایش:
حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند :
بهترین اعمال نزد خداوند حفظ زبان است . بیشترین گناهان فرزند آدم از زبان اوست . هرکه مردم از زبان او بترسند ، اهل جهنم است .
چهل گناه زبان:
1-خبری راندانسته گفتن
2-عیبجوئی از دیگران
3-مسخره کردن
4- تهمت زدن
5-فاش کردن اسرار مردم
6-رنجاندن مومن
7-سرزنش بیجا
8-دروغ گفتن
9-وعده دروغ
10- قسم دروغ
11- شهادت ناحق
12- تحریف مسائل دینی
13- حکم ناحق
14-لعنت کردن مردم
15-طعنه زدن
16-دل شکستن
17-امربه منکر
18- نهی از معروف
19-بد خلقی
20- تصدیق کفرو شرک
21-غیبت کردن
22 - شایعه پراکنی
23- بد زبانی در معاشرت
24- به نام بد صدا زدن
25- تملق و چاپلوسی
26- با مکر و حیله سخن گفتن
27- مزاح زیاد
28- زخم زبان زدن
29- آبروریزی
30- کبر در گفتار
31- ادای صدای کسی را در آوردن
32 - بدعت در دین
33- اظهار بخل و حسد
34- خشونت در گفتار
35- فحش و ناسزا گفتن
36- سخن چینی کردن
37- نا امید کردن
38- شوخی با نامحرم
39- ریا در گفتار
40- فریاد زدن بیجا
بهترین اعمال نزد خداوند حفظ زبان است . بیشترین گناهان فرزند آدم از زبان اوست . هرکه مردم از زبان او بترسند ، اهل جهنم است .
چهل گناه زبان:
1-خبری راندانسته گفتن
2-عیبجوئی از دیگران
3-مسخره کردن
4- تهمت زدن
5-فاش کردن اسرار مردم
6-رنجاندن مومن
7-سرزنش بیجا
8-دروغ گفتن
9-وعده دروغ
10- قسم دروغ
11- شهادت ناحق
12- تحریف مسائل دینی
13- حکم ناحق
14-لعنت کردن مردم
15-طعنه زدن
16-دل شکستن
17-امربه منکر
18- نهی از معروف
19-بد خلقی
20- تصدیق کفرو شرک
21-غیبت کردن
22 - شایعه پراکنی
23- بد زبانی در معاشرت
24- به نام بد صدا زدن
25- تملق و چاپلوسی
26- با مکر و حیله سخن گفتن
27- مزاح زیاد
28- زخم زبان زدن
29- آبروریزی
30- کبر در گفتار
31- ادای صدای کسی را در آوردن
32 - بدعت در دین
33- اظهار بخل و حسد
34- خشونت در گفتار
35- فحش و ناسزا گفتن
36- سخن چینی کردن
37- نا امید کردن
38- شوخی با نامحرم
39- ریا در گفتار
40- فریاد زدن بیجا
فصل دوم:
آفات زبان / آفاتى كه از ناحيه زبان متوجه انسان مىشود عبارتند از:
1 - سخن مباح
ساده و كم زيانترين آفت زبان سخن گفتن مباح است.
سخن گفتن بيهوده تضييع عمر شريف و تبديل متاع بهتر - عمر - به متاع پست و بىارزش چون سخن بىفايده گفتن است و انسان به اين خاطر مورد محاسبه قرار خواهد گرفت.
در روايت است كه لقمان حكيم (عليه السلام) بر داود نبى (عليه السلام) وارد شد، ديد مشغول ساختن زره است. لقمان كه قبلاً زره نديده بود تعجب كرد و تصميم گرفت راجع به آن سؤالى كند ولى حكمتش اجازه نداد. وقتى جناب داود زره را تمام كرد آن را پوشيد و گفت براى جنگ خوب زرهى است.
آنگاه لقمان فرمود: سكوت حكمت است ولى فاعلش كم است، يعنى آنچه را مىخواستم، بدون سؤال فهميدم.
گفتهاند: لقمان يك سال تمام براى فهميدن اين موضوع نزد داود مىرفت ولى چيزى نمىپرسيد.
علاج اين مرض آن است كه انسان بداند مرگ در پيش روى او قرار دارد و در مقابل هر كلمهاى مسؤول خواهد بود، بداند كه اين لحظاتى كه در هنگام سخن گفتن بيهوده از دست مىدهد سرمايه او هستند و اين زبان دامى است كه مىتوان بوسيله آن حورالعين شكار كرد پس اگر از آن استفاده نكند دچار خسارت شده است.
علاج سكوت در مقام عمل آن است كه بعضى از سخنان لازم را نگويد تا به ترك سخنان غير ضرورى عادت كند.
2 - غوطهور شدن در باطل
غوطهور شدن در باطل كه همان سخن گفتن درباره معاصى و گناهان است مثل حكايت حالات زنان، توصيف مجالس شراب، احوال فساق، تنعم ثروتمندان و تكبر پادشاهان.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: گاهى انسان سخنى مىگويد كه همنشينان او مىخندند ولى خودش بدينوسيله بيش از ثريا تا زمين سقوط مىكند[SUP](427)[/SUP].
و مىفرمايد: روز قيامت خطاى كسانى از همه بيشتر است كه بيش از همه در سخن باطل غوطهور مىشوند و آيه شريفه: كنا نخوض مع الخائضين[SUP](428)[/SUP] به همين معنى اشاره دارد.
سخن گفتن درباره بدعتها و مذاهب باطل نيز در همين باب مىگنجد.
3 - مجادله و لجاجت در كلام (مراء)
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: با برادرت لجاجت نورز و با او شوخى نكن و به او وعدهاى كه عملى نمىكنى نده[SUP](429)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس در حالى كه حق به جانب است از لجاجت صرفنظر كند خانهاى در قسمت بالاى بهشت براى او بناء مىشود، و هركس در حالى كه بر باطل است از لجاجت چشم بپوشد خانهاى در وسط بهشت براى او بناء مىشود[SUP](430)[/SUP].
و مىفرمايد: هيچ بندهاى به طور كامل حقيقت ايمان را دارا نمىشود مگر دست از مجادله و لجاجت بردارد اگرچه بر حق باشد[SUP](431)[/SUP].
و جناب لقمان به پسرش مىفرمايد: پسرم با علماء مجادله نكن زيرا مبغوض آنها مىشوى[SUP](432)[/SUP].
تعريف مراء و مجادله
مراء عبارت از آن است كه كسى فقط براى اظهار زيركى خويش و تحقير ديگرى به سخن كسى اشكال كند تا نقص و خلل آن را اظهار نمايد. و مجادله عبارت از مرايى است كه براى اظهار و تقرير عقيده باشد.
4- خصومت (منازعه)
خصومت عبارت از لجاجت در سخن گفتن است براى بدست آوردن مال يا حقى.
خصومت بر دو نوع است:
گاهى به صورت ابتدايى است يعنى خود انسان آن را آغاز مىكند.
و گاهى اعتراضى است يعنى قبلاً كلامى گفته شده و انسان در آن جدال مىكند و فرقش با مراء همين است كه مراء جز به صورت اعتراضى واقع نمىشود.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: مبغوضترين مردان نزد خدا انسان لجوج خصوم (منازعهگر) است[SUP](433)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس بدون علم و اطلاع در مسألهاى لجاجت ورزد تا زمانى كه در آن حال است مورد خشم و غضب الهى است[SUP](434)[/SUP].
5 - فحش و ناسزا و بد زبانى
منشأ اين صفت خباثت و پستى انسان است.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: از فحش بر حذر باشيد زيرا خداى تعالى ناسزا و بدگويى را دوست ندارد[SUP](435)[/SUP].
و مىفرمايد: مؤمن ديگران را طعن و لعن نمىكند و فحاشى و بد زبانى نمىنمايد[SUP](436)[/SUP].
و مىفرمايد: دخول بر بهشت بر فحاش حرام است[SUP](437)[/SUP].
و مىفرمايد: اى عايشه اگر فحش بصورت انسانى متمثل مىشد حتماً بد انسانى بود[SUP](438)[/SUP].
و فرمود: خدا بدگوى فحاش را كه صدايش را در كوچه و بازار بلند مىكند دوست ندارد[SUP](439)[/SUP].
و فرمود: بد گفتن به مسلمان فسق و جنگ با او كفر است[SUP](440)[/SUP].
6 - لعنت كردن[SUP](441)[/SUP]
لعنت فرستادن ناپسند است اگر چه به حيوان يا جمادى باشد.
پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: مؤمن خصلت لعن كردن ندارد[SUP](442)[/SUP].
و فرمود: لعنت و غضب خدا را براى هم نخواهيد[SUP](443)[/SUP].
اما اگر كسى به سبب بدعت گذارى در دين مستحق لعنت شد نه تنها لعنش جايز بلكه واجب مىشود.
خداى تعالى در اين باره مىفرمايد: اولئك عليهم لعنة الله و الملائكه و الناس اجمعين[SUP](444)[/SUP].
و مىفرمايد: اولئك يلعنهم الله ويلعنهم اللاعنون[SUP](445)[/SUP].
و پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) دروغگويان را چنين لعنت مىكند: خداوند لعنت كند دروغگو را اگر چه به شوخى دروغ بگويد[SUP](446)[/SUP].
و اميرالمؤمنان (عليه السلام) در قنوت بعضى از نوافل دو بت قريش را لعنت مىكرد.
7 - شعر و غناء
قرآن كريم دراينباره مىفرمايد: واجتنبوا الرجس من الاوثان واجتنبوا قول الزور[SUP](447)[/SUP].
امام صادق (عليه السلام) فرمود: منظور از گفتار باطل در اين آيه غناء است.
و فرمود: غناء لانه نفاق است[SUP](448)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) فرمود: غناء از جمله گناهانى است كه خداى تعالى در مقابل آنها وعده آتش داده است.
و آنگاه حضرت اين آيه را تلاوت فرمود: و من الناس من يشترى لهوالحديث ليضل عن سبيلالله[SUP](449)[/SUP].
معنى شعر
كلمه شعر در دو معنى استعمال مىشود:
1 - كلامى كه وزن و قافيه دارد، خواه سخن حق باشد يا باطل. بنابراين مىتوان گفت حديث معروف ان من الشعر لحكمة[SUP](450)[/SUP]. از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) و بقيه مواردى كه در مدح شعر وارد شده است درباره كلام مقفى و موزونى است كه مطلب حقى را در برداشته و تلبيس و دروغى در آن نباشد.
2 - كلامى كه بر تخيلات دروغين و تلبيسات مزخرفى كه هيچ اصل و حقيقتى در خارج ندارند مشتمل باشد. و آنچه در مذمت و نكوهش شعر وارد شده به همين معنى اشاره دارد. و هنگامى كه قريش قرآن را شعر و پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) را شاعر مىناميدند: منظورشان همين معنى بود و جوابى هم كه خداى تعالى به آنها مىدهد ناظر به همين معنى است.
مىفرمايد: و ما علمناه الشعر و ما ينبغى له ان هو الا ذكر و قرآن مبين[SUP](451)[/SUP].
وگرنه عبارات قرآن مانند شعر موزون نيست كه بتوان آن را شعر ناميد.
امام باقر (عليه السلام) در تفسير آيه شريفه: و الشعراء يتبعهم الغاوون[SUP](452)[/SUP]. مىفرمايد: آيا شاعرى را ديدهايد كه كسى از او پيروى كند؟ منظور از شعراء در اين آيه كسانى هستند كه براى غير خدا تحقيق كردهاند و لذا خود گمراه شده و ديگران را گمراه كردهاند.
8 - شوخى
اصل شوخى از نظر عقل نكوهيده و مذموم است و در شرع مقدس از آن نهى شده است. امام مقدار كمى كه به معصيت خدا منجر نشود اشكال ندارد.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: با برادرت جدال و شوخى نكن[SUP](453)[/SUP].
منظور حضرت در اين كلام اين است كه از افراط و زيادهروى در شوخى جلوگيرى شود زيرا در كلام ديگرى مىفرمايد: من شوخى مىكنم ولى جز حق نمىگويم[SUP](454)[/SUP].
نمونههايى از شوخيهاى حضرت رسول (صلىالله عليه و آله و سلم)
در روايت است كه پير زنى خدمت حضرت آمد.
حضرت به او فرمود: هيچ پير زنى وارد بهشت نمىشود.
پير زن با شنيدن اين جمله به گريه افتاد.
حضرت فرمود: درست است كه هيچ پير زنى وارد بهشت نمىشود، ولى تو در آن هنگام پير زن نيستى زيرا خداى تعالى مىفرمايد: انا انشأنا هن انشاء فجعلناهن ابكاراً عرباً اتراباً[SUP](455)[/SUP].
و در روايت است كه زنى به نام ام ايمن خدمت حضرت آمده عرض كرد:
شوهرم از شما مىخواهد كه نزد او برويد.
حضرت فرمود: شوهرت همان كسى نيست كه در چشمش لكه سفيدى دارد؟
عرض كرد: نه، به خدا در چشم او هيچ لكه سفيدى نيست.
حضرت فرمود: آيا كسى هست كه در چشمش سفيدى نباشد؟
و در روايت است كه زنى خدمت حضرت آمده عرض كرد:
به من شترى بده كه سوارش شوم.
حضرت فرمود: يك بچه شتر به تو مىدهم.
عرض كرد: بچه شتر به چه كار من مىآيد؟ نمىتوانم سوارش شوم.
فرمود: مگر شترى هست كه بچه شتر نباشد.
و در روايت است كه روزى حضرت با على (عليه السلام) مشغول خوردن خرما بود، حضرت خرما مىخورد و هستهاش را جلو على (عليه السلام) مىگذاشت، وقتى دست كشيدند تمام هستهها جلو حضرت على (عليه السلام) جمع شده بود.
حضرت فرمود: يا على! تو چقدر پرخورى!
حضرت على (عليه السلام) عرض كردند: يا رسولالله! پرخور كسى است كه خرما را با هسته مىخورد.
آفات زبان / آفاتى كه از ناحيه زبان متوجه انسان مىشود عبارتند از:
1 - سخن مباح
ساده و كم زيانترين آفت زبان سخن گفتن مباح است.
سخن گفتن بيهوده تضييع عمر شريف و تبديل متاع بهتر - عمر - به متاع پست و بىارزش چون سخن بىفايده گفتن است و انسان به اين خاطر مورد محاسبه قرار خواهد گرفت.
در روايت است كه لقمان حكيم (عليه السلام) بر داود نبى (عليه السلام) وارد شد، ديد مشغول ساختن زره است. لقمان كه قبلاً زره نديده بود تعجب كرد و تصميم گرفت راجع به آن سؤالى كند ولى حكمتش اجازه نداد. وقتى جناب داود زره را تمام كرد آن را پوشيد و گفت براى جنگ خوب زرهى است.
آنگاه لقمان فرمود: سكوت حكمت است ولى فاعلش كم است، يعنى آنچه را مىخواستم، بدون سؤال فهميدم.
گفتهاند: لقمان يك سال تمام براى فهميدن اين موضوع نزد داود مىرفت ولى چيزى نمىپرسيد.
علاج اين مرض آن است كه انسان بداند مرگ در پيش روى او قرار دارد و در مقابل هر كلمهاى مسؤول خواهد بود، بداند كه اين لحظاتى كه در هنگام سخن گفتن بيهوده از دست مىدهد سرمايه او هستند و اين زبان دامى است كه مىتوان بوسيله آن حورالعين شكار كرد پس اگر از آن استفاده نكند دچار خسارت شده است.
علاج سكوت در مقام عمل آن است كه بعضى از سخنان لازم را نگويد تا به ترك سخنان غير ضرورى عادت كند.
2 - غوطهور شدن در باطل
غوطهور شدن در باطل كه همان سخن گفتن درباره معاصى و گناهان است مثل حكايت حالات زنان، توصيف مجالس شراب، احوال فساق، تنعم ثروتمندان و تكبر پادشاهان.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: گاهى انسان سخنى مىگويد كه همنشينان او مىخندند ولى خودش بدينوسيله بيش از ثريا تا زمين سقوط مىكند[SUP](427)[/SUP].
و مىفرمايد: روز قيامت خطاى كسانى از همه بيشتر است كه بيش از همه در سخن باطل غوطهور مىشوند و آيه شريفه: كنا نخوض مع الخائضين[SUP](428)[/SUP] به همين معنى اشاره دارد.
سخن گفتن درباره بدعتها و مذاهب باطل نيز در همين باب مىگنجد.
3 - مجادله و لجاجت در كلام (مراء)
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: با برادرت لجاجت نورز و با او شوخى نكن و به او وعدهاى كه عملى نمىكنى نده[SUP](429)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس در حالى كه حق به جانب است از لجاجت صرفنظر كند خانهاى در قسمت بالاى بهشت براى او بناء مىشود، و هركس در حالى كه بر باطل است از لجاجت چشم بپوشد خانهاى در وسط بهشت براى او بناء مىشود[SUP](430)[/SUP].
و مىفرمايد: هيچ بندهاى به طور كامل حقيقت ايمان را دارا نمىشود مگر دست از مجادله و لجاجت بردارد اگرچه بر حق باشد[SUP](431)[/SUP].
و جناب لقمان به پسرش مىفرمايد: پسرم با علماء مجادله نكن زيرا مبغوض آنها مىشوى[SUP](432)[/SUP].
تعريف مراء و مجادله
مراء عبارت از آن است كه كسى فقط براى اظهار زيركى خويش و تحقير ديگرى به سخن كسى اشكال كند تا نقص و خلل آن را اظهار نمايد. و مجادله عبارت از مرايى است كه براى اظهار و تقرير عقيده باشد.
4- خصومت (منازعه)
خصومت عبارت از لجاجت در سخن گفتن است براى بدست آوردن مال يا حقى.
خصومت بر دو نوع است:
گاهى به صورت ابتدايى است يعنى خود انسان آن را آغاز مىكند.
و گاهى اعتراضى است يعنى قبلاً كلامى گفته شده و انسان در آن جدال مىكند و فرقش با مراء همين است كه مراء جز به صورت اعتراضى واقع نمىشود.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: مبغوضترين مردان نزد خدا انسان لجوج خصوم (منازعهگر) است[SUP](433)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس بدون علم و اطلاع در مسألهاى لجاجت ورزد تا زمانى كه در آن حال است مورد خشم و غضب الهى است[SUP](434)[/SUP].
5 - فحش و ناسزا و بد زبانى
منشأ اين صفت خباثت و پستى انسان است.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: از فحش بر حذر باشيد زيرا خداى تعالى ناسزا و بدگويى را دوست ندارد[SUP](435)[/SUP].
و مىفرمايد: مؤمن ديگران را طعن و لعن نمىكند و فحاشى و بد زبانى نمىنمايد[SUP](436)[/SUP].
و مىفرمايد: دخول بر بهشت بر فحاش حرام است[SUP](437)[/SUP].
و مىفرمايد: اى عايشه اگر فحش بصورت انسانى متمثل مىشد حتماً بد انسانى بود[SUP](438)[/SUP].
و فرمود: خدا بدگوى فحاش را كه صدايش را در كوچه و بازار بلند مىكند دوست ندارد[SUP](439)[/SUP].
و فرمود: بد گفتن به مسلمان فسق و جنگ با او كفر است[SUP](440)[/SUP].
6 - لعنت كردن[SUP](441)[/SUP]
لعنت فرستادن ناپسند است اگر چه به حيوان يا جمادى باشد.
پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: مؤمن خصلت لعن كردن ندارد[SUP](442)[/SUP].
و فرمود: لعنت و غضب خدا را براى هم نخواهيد[SUP](443)[/SUP].
اما اگر كسى به سبب بدعت گذارى در دين مستحق لعنت شد نه تنها لعنش جايز بلكه واجب مىشود.
خداى تعالى در اين باره مىفرمايد: اولئك عليهم لعنة الله و الملائكه و الناس اجمعين[SUP](444)[/SUP].
و مىفرمايد: اولئك يلعنهم الله ويلعنهم اللاعنون[SUP](445)[/SUP].
و پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) دروغگويان را چنين لعنت مىكند: خداوند لعنت كند دروغگو را اگر چه به شوخى دروغ بگويد[SUP](446)[/SUP].
و اميرالمؤمنان (عليه السلام) در قنوت بعضى از نوافل دو بت قريش را لعنت مىكرد.
7 - شعر و غناء
قرآن كريم دراينباره مىفرمايد: واجتنبوا الرجس من الاوثان واجتنبوا قول الزور[SUP](447)[/SUP].
امام صادق (عليه السلام) فرمود: منظور از گفتار باطل در اين آيه غناء است.
و فرمود: غناء لانه نفاق است[SUP](448)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) فرمود: غناء از جمله گناهانى است كه خداى تعالى در مقابل آنها وعده آتش داده است.
و آنگاه حضرت اين آيه را تلاوت فرمود: و من الناس من يشترى لهوالحديث ليضل عن سبيلالله[SUP](449)[/SUP].
معنى شعر
كلمه شعر در دو معنى استعمال مىشود:
1 - كلامى كه وزن و قافيه دارد، خواه سخن حق باشد يا باطل. بنابراين مىتوان گفت حديث معروف ان من الشعر لحكمة[SUP](450)[/SUP]. از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) و بقيه مواردى كه در مدح شعر وارد شده است درباره كلام مقفى و موزونى است كه مطلب حقى را در برداشته و تلبيس و دروغى در آن نباشد.
2 - كلامى كه بر تخيلات دروغين و تلبيسات مزخرفى كه هيچ اصل و حقيقتى در خارج ندارند مشتمل باشد. و آنچه در مذمت و نكوهش شعر وارد شده به همين معنى اشاره دارد. و هنگامى كه قريش قرآن را شعر و پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) را شاعر مىناميدند: منظورشان همين معنى بود و جوابى هم كه خداى تعالى به آنها مىدهد ناظر به همين معنى است.
مىفرمايد: و ما علمناه الشعر و ما ينبغى له ان هو الا ذكر و قرآن مبين[SUP](451)[/SUP].
وگرنه عبارات قرآن مانند شعر موزون نيست كه بتوان آن را شعر ناميد.
امام باقر (عليه السلام) در تفسير آيه شريفه: و الشعراء يتبعهم الغاوون[SUP](452)[/SUP]. مىفرمايد: آيا شاعرى را ديدهايد كه كسى از او پيروى كند؟ منظور از شعراء در اين آيه كسانى هستند كه براى غير خدا تحقيق كردهاند و لذا خود گمراه شده و ديگران را گمراه كردهاند.
8 - شوخى
اصل شوخى از نظر عقل نكوهيده و مذموم است و در شرع مقدس از آن نهى شده است. امام مقدار كمى كه به معصيت خدا منجر نشود اشكال ندارد.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: با برادرت جدال و شوخى نكن[SUP](453)[/SUP].
منظور حضرت در اين كلام اين است كه از افراط و زيادهروى در شوخى جلوگيرى شود زيرا در كلام ديگرى مىفرمايد: من شوخى مىكنم ولى جز حق نمىگويم[SUP](454)[/SUP].
نمونههايى از شوخيهاى حضرت رسول (صلىالله عليه و آله و سلم)
در روايت است كه پير زنى خدمت حضرت آمد.
حضرت به او فرمود: هيچ پير زنى وارد بهشت نمىشود.
پير زن با شنيدن اين جمله به گريه افتاد.
حضرت فرمود: درست است كه هيچ پير زنى وارد بهشت نمىشود، ولى تو در آن هنگام پير زن نيستى زيرا خداى تعالى مىفرمايد: انا انشأنا هن انشاء فجعلناهن ابكاراً عرباً اتراباً[SUP](455)[/SUP].
و در روايت است كه زنى به نام ام ايمن خدمت حضرت آمده عرض كرد:
شوهرم از شما مىخواهد كه نزد او برويد.
حضرت فرمود: شوهرت همان كسى نيست كه در چشمش لكه سفيدى دارد؟
عرض كرد: نه، به خدا در چشم او هيچ لكه سفيدى نيست.
حضرت فرمود: آيا كسى هست كه در چشمش سفيدى نباشد؟
و در روايت است كه زنى خدمت حضرت آمده عرض كرد:
به من شترى بده كه سوارش شوم.
حضرت فرمود: يك بچه شتر به تو مىدهم.
عرض كرد: بچه شتر به چه كار من مىآيد؟ نمىتوانم سوارش شوم.
فرمود: مگر شترى هست كه بچه شتر نباشد.
و در روايت است كه روزى حضرت با على (عليه السلام) مشغول خوردن خرما بود، حضرت خرما مىخورد و هستهاش را جلو على (عليه السلام) مىگذاشت، وقتى دست كشيدند تمام هستهها جلو حضرت على (عليه السلام) جمع شده بود.
حضرت فرمود: يا على! تو چقدر پرخورى!
حضرت على (عليه السلام) عرض كردند: يا رسولالله! پرخور كسى است كه خرما را با هسته مىخورد.
427 - ان الرجل ليتكلم بالكلمة يضحك بها جلساءه يهوى بها ابعد من الثريا.
428 - ما با اهل باطل به بطالت مىپرداختيم. (سوره مدثر، آيه 45).
429 - لاتمار اخاك و لا تمازحه و لا تعده موعداً فتخلفه.
430 - من ترك المراء و هو محق بنى له بيت فى اعلا الجنة و من ترك المراء و هو مبطل بنى له بيت فى ربض الجنة.
431 - لا يستكمل عبد حقيقة الايمان حتى يدع المراء و الجدال و ان كان محقاً.
432 - يا بنى لا تجادل العلماء فيمقتوك.
433 - ان ابغض الرجال الى الله الالد الخصم.
434 - من جادل فى خصومة بغير علم لم يزل فى سخط الله حتى ينزع.
435 - اياكم و الفحش فان الله لا يحب الفحش و لا التفحش.
436 - ليس المؤمن بالطعان و لا اللعان و لا الفحاش و لا البذى.
437 - الجنة حرام على كل فحاش ان يدخلها.
438 - يا عايشة لو كان الفحش رجلاً لكان رجل سوء.
439 - ان الله لايحب الفاحش المتفحش الصياح فى الاسواق.
440 - سباب المسلم فسوق و قتاله كفر.
441 - لعنت اگر به غير خدا نسبت داده شود مثل اينكه مىگوييم رسول خدا دروغگويان را لعنت كرد به معنى طلب لعنت الهى است و اگر به خدا نسبت داده شود مثل اينكه مىگوئيم خدا ظالمان را لعنت كند به معنى دور كردن از خير و رحمت است.
442 - المؤمن ليس بالعان.
443 - لاتلا عنوا بلعنة الله و لا بعضبه.
444 - آنها مورد لعنت خدا و همه فرشتگان و انسانها هستند. (سوره بقره: آيه 161).
445 - آنها را خدا لعنت مىكند و همه لعنت كنندگان (از انس و جن و فرشته) لعنت مىكند. (سوره بقره، آيه 159).
446 - لعن الله الكاذب ولو كان مازحاً.
447 - و از پليدى كه همان بتها هستند دورى گزينيد و از گفتار باطل بپرهيزيد. (سوره حج، آيه 30).
448 - الغناء عش النفاق.
449 - و پارهاى از مردم كسانى هستند كه سخنان لغو و باطل را مىخرند (تهيه مىكنند) تا به وسيله آن خلق را از راه خدا منحرف كنند. (سوره لقمان، آيه 6).
450 - بدرستى كه بعضى از اشعار حكمت هستند.
451 - و ما به او (پيامبر (صلىالله عليه و آله و سلم)) شعر نياموختيم و شاعرى براى او سزاوار نيست، اين كتاب چيزى نيست جز ذكر الهى و قرآن روشن و واضح. (سوره يس، آيه 69).
452 - از شعراء فقط گمراهان پيروى مىكنند. (سوره شعراء، آيه 224).
453 - لاتمار اخاك و لا تمازحه.
454 - انى لامزح و لا اقول الا حقاً.
455 - ما آنها را آفريدهايم و هميشه آنان را باكره گردانيدهايم و شوهر دوست و جوان و همسن هم. (سوره واقعه، آيات 37 - 35).
428 - ما با اهل باطل به بطالت مىپرداختيم. (سوره مدثر، آيه 45).
429 - لاتمار اخاك و لا تمازحه و لا تعده موعداً فتخلفه.
430 - من ترك المراء و هو محق بنى له بيت فى اعلا الجنة و من ترك المراء و هو مبطل بنى له بيت فى ربض الجنة.
431 - لا يستكمل عبد حقيقة الايمان حتى يدع المراء و الجدال و ان كان محقاً.
432 - يا بنى لا تجادل العلماء فيمقتوك.
433 - ان ابغض الرجال الى الله الالد الخصم.
434 - من جادل فى خصومة بغير علم لم يزل فى سخط الله حتى ينزع.
435 - اياكم و الفحش فان الله لا يحب الفحش و لا التفحش.
436 - ليس المؤمن بالطعان و لا اللعان و لا الفحاش و لا البذى.
437 - الجنة حرام على كل فحاش ان يدخلها.
438 - يا عايشة لو كان الفحش رجلاً لكان رجل سوء.
439 - ان الله لايحب الفاحش المتفحش الصياح فى الاسواق.
440 - سباب المسلم فسوق و قتاله كفر.
441 - لعنت اگر به غير خدا نسبت داده شود مثل اينكه مىگوييم رسول خدا دروغگويان را لعنت كرد به معنى طلب لعنت الهى است و اگر به خدا نسبت داده شود مثل اينكه مىگوئيم خدا ظالمان را لعنت كند به معنى دور كردن از خير و رحمت است.
442 - المؤمن ليس بالعان.
443 - لاتلا عنوا بلعنة الله و لا بعضبه.
444 - آنها مورد لعنت خدا و همه فرشتگان و انسانها هستند. (سوره بقره: آيه 161).
445 - آنها را خدا لعنت مىكند و همه لعنت كنندگان (از انس و جن و فرشته) لعنت مىكند. (سوره بقره، آيه 159).
446 - لعن الله الكاذب ولو كان مازحاً.
447 - و از پليدى كه همان بتها هستند دورى گزينيد و از گفتار باطل بپرهيزيد. (سوره حج، آيه 30).
448 - الغناء عش النفاق.
449 - و پارهاى از مردم كسانى هستند كه سخنان لغو و باطل را مىخرند (تهيه مىكنند) تا به وسيله آن خلق را از راه خدا منحرف كنند. (سوره لقمان، آيه 6).
450 - بدرستى كه بعضى از اشعار حكمت هستند.
451 - و ما به او (پيامبر (صلىالله عليه و آله و سلم)) شعر نياموختيم و شاعرى براى او سزاوار نيست، اين كتاب چيزى نيست جز ذكر الهى و قرآن روشن و واضح. (سوره يس، آيه 69).
452 - از شعراء فقط گمراهان پيروى مىكنند. (سوره شعراء، آيه 224).
453 - لاتمار اخاك و لا تمازحه.
454 - انى لامزح و لا اقول الا حقاً.
455 - ما آنها را آفريدهايم و هميشه آنان را باكره گردانيدهايم و شوهر دوست و جوان و همسن هم. (سوره واقعه، آيات 37 - 35).
9 - مسخره واستهزاء
استهزاء و مسخره در صورتى كه منجر به اذيت ديگران شوند حرام مىباشند.
قرآن مجيد دراينباره مىفرمايد: لا يسخر قوم من قوم عسى ان يكونوا خيراًمنهم[SUP](456)[/SUP].
معنى مسخره اين است كه كسى را تحقير و اهانت كنى و طورى ديگران را بر عيوبو نواقص او توجه دهى كه باعث خنده آنها شود.
اين عمل گاهى توسط تقليد از گفتار و كردار ديگران و گاهى به وسيله ايماء واشاره محقق مىشود.
حضرت رسول اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: كسانى كه مردم رامسخره مىكنند در مقابلشان درى از درهاى بهشت گشوده مىشود و به آنها گفته مىشودبشتابيد، بشتابيد. وقتى آنها با تمام غم و غصه خود را به در مىرسانند در بستهمىشود، سپس در ديگرى گشوده مىشود و صدا مىزنند بشتابيد، بشتابيد، و هنگامى باتمام غم و ناراحتى خود را به در مىرسانند در بسته مىشود، و پيوسته اين عمل تكرارمىشود تا جائى كه وقتى در به روى آنها گشوده مىشود و مىگويند بشتابيد، آنهاديگر از جاى خود تكان نمىخورند.
10 - افشاء سر
افشاء سر عملى است كه باعث آزار و سبك شدن ديگران مىشود، لذا در شرع مقدسنهى شده و حرام است.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هنگامى كه كسى به شماچيزى گفت و گذشت آن سخن امانت است[SUP](457)[/SUP].
و فرمود: سخنانى كه بين شما هست امانت است[SUP](458)[/SUP].
11 - وعده دروغ
رسول اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: وعده دينى است بر گردن وعدهدهنده[SUP](459)[/SUP].
و فرمود: سه خصلت است كه در هركس باشند او منافق است اگرچه روزه بگيرد ونماز بخواند و خيال كند كه مسلمان است، آن خصلتها عبارتند از اين كه در سخن دروغگويد هنگامى كه وعده دهد عمل نكند و چون مورد اطمينان قرار گيرد خيانت كند[SUP](460)[/SUP].
12 - سخن و سوگند دروغ
اين عمل از زشتترين گناهان و فاحشترين عيوب است.
حضرت رسول (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: چه خيانت بزرگى است كه بهبرادرت چيزى بگويى كه او تو را تصديق كند و تو به او دروغ گفته باشى[SUP](461)[/SUP].
و مىفرمايد: دروغ باعث كم شدن روزى مىشود[SUP](462)[/SUP].
و مىفرمايد: مؤمن هر خصلتى را دارا مىشود و ممكن است با همان خصلت بميردجز خيانت و دروغ كه در مؤمن راه ندارند[SUP](463)[/SUP].
على (عليه السلام) فرمود: بزرگترين خطايا نزد خدا زبان دروغ پرداز است[SUP](464)[/SUP].
و نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود سه گروهند كه فرداى قيامتخدا با آنها سخن نمىگويد و به آنها توجه نمىكند و آنها را از گناهانشان تزكيهنمىكند.
اول كسانى كه چون چيزى ببخشند منت مىگذارند.
دوم كسانى كه كالاى خود را با سوگند دروغ بفروش مىرسانند.
سوم انسانهاى متكبر[SUP](465)[/SUP].
و فرمود: هركس قسمى بخورد كه به اندازه بال پشهاى در آن دروغ باشد چونغبارى بر قلبش مىنشيند و تا قيامت باقى مىماند[SUP](466)[/SUP].
و فرمود: چه شده كه كه مىبينم شما در ورطه دروغ افتادهايد همچنان كهپروانگان در آتش سقوط مىكنند. در هر موردى دروغ بگوئيد به حساب شما نوشته مىشودمگر در مورد جنگ، زيرا اصل جنگ خدعه و مكر است و يا اينكه بين دو نفر كينه و دشمنىباشد و كسى بخواهد با دروغ بين آنها اصلاح كند و يا كسى با زنش سخنى دروغ گويد كهرضايت او را جلب كند.
13- غيبت
بخش اول: مذمت و نكوهش غيبت
قرآن عزيز مىفرمايد: و لا يغتب بعضكم بعضاً ايحب احدكم ان يأكل لحم اخيهميتاً فكر هتموه[SUP](467)[/SUP].
بنى گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: كسى كه قدم درراهى بردارد كه از برادر مسلمانش غيبت كند يا عيوب و اسرار او را فاش نمايد، اولينقدمى را كه برمىدارد در جهنم مىنهد و خدا عيوب و اسرار او را در بين خلائق فاشمىكند.
و كسى كه غيبت مىكند روزهاش باطل و وضويش نقض مىشود و اگر در آن حالبميرد در حالى مرده حرام خدا را حلال شمرده است[SUP](468)[/SUP].
امام صادق (عليه السلام) از نبى اكرم چنين روايت مىكند: غيبت در محو ديناز مرض خوره در شكم انسان سريعتر عمل مىكند[SUP](469)[/SUP].
حضرت صادق (عليه السلام) مىفرمايد: كسى كه درباره مؤمنى چيزى را بگويد كهچشمانش ديده و گوشهايش شنيده از جمله كسانى است كه خداى تعالى درباره آنانفرموده: ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشة فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم[SUP](470)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس بخواهد به وسيله چيزى كه درباره مؤمنى مىگويد ننگى رابه او نسبت دهد و بنيان جوانمرديش را ويران كند، تا از چشم مردم بيفتد، خدا او راتحت ولايت خود خارج و در ولايت شيطان داخل مىكند ولى شيطان هم او را نمىپذيرد[SUP](471)[/SUP].و مىفرمايد: غيبت بر هر مسلمانى حرام است و حسنات را مىخورد همچنان كه آتش هيزمرا[SUP](472)[/SUP].
بخش دوم: معنى و حدود غيبت
رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) به اصحابش فرمود: آيامىدانيد غيبت چيست؟
عرض كردند: خدا و رسولش بهتر مىدانند.
فرمود: غيبت اين است كه درباره برادرت چيزى بگويى كه او را خوش نيايد[SUP](473)[/SUP].
پرسيدند: اگر چيزى را كه مىگويى راست باشد باز هم غيبت است.
فرمود: اگر چيزى را كه مىگوئى در او باشد غيبتش را كردهاى وگرنه به اوتهمت زدهاى[SUP](474)[/SUP].
امام صادق (عليه السلام) فرمود: غيبت آن است كه در امر دين برادرت چيزىبگويى كه انجام نداده است و چيزى را كه خدا بر آن پرده پوشانده منتشر كنى[SUP](475)[/SUP].
و در روايت ديگرى است كه غيبت عبارت از بيان امورى است كه خدا بر برادرتپنهان كرده است، اما بيان امورى كه - مثل عصبانيت و عجله - ظاهر هستند غيبت محسوبنمىشود.
بايد توجه داشت كه تحقق غيبت فقط به واسطه زبان نيست بلكه غير از گفتاربوسيله نوشتن و ايماء و اشاره و حركت چشم و اعضاى ديگر و هر چيزى كه مقصود رابفهماند نيز محقق مىشود.
و به همين خاطر است كه گفتهاند: قلم، زبان دوم انسان است.
از عايشه روايت شده كه روزى زنى كوتاه قد نزد ما آمد، وقتى بر مىگشست منبا دست به كوتاهى قدش اشاره كردم.
حضرت رسول فرمود: غيبتش را كردى.
يكى از اقسام غيبت غيبت به تعريض است يعنى وقتى نام كسى ذكر مىشود، مثلاًبگويى: الحمدلله كه ما را به حب جاه و دنيا مبتلا نكرد.
اين عمل غير از غيبت مشتمل بر ريا نيز هست.
استهزاء و مسخره در صورتى كه منجر به اذيت ديگران شوند حرام مىباشند.
قرآن مجيد دراينباره مىفرمايد: لا يسخر قوم من قوم عسى ان يكونوا خيراًمنهم[SUP](456)[/SUP].
معنى مسخره اين است كه كسى را تحقير و اهانت كنى و طورى ديگران را بر عيوبو نواقص او توجه دهى كه باعث خنده آنها شود.
اين عمل گاهى توسط تقليد از گفتار و كردار ديگران و گاهى به وسيله ايماء واشاره محقق مىشود.
حضرت رسول اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: كسانى كه مردم رامسخره مىكنند در مقابلشان درى از درهاى بهشت گشوده مىشود و به آنها گفته مىشودبشتابيد، بشتابيد. وقتى آنها با تمام غم و غصه خود را به در مىرسانند در بستهمىشود، سپس در ديگرى گشوده مىشود و صدا مىزنند بشتابيد، بشتابيد، و هنگامى باتمام غم و ناراحتى خود را به در مىرسانند در بسته مىشود، و پيوسته اين عمل تكرارمىشود تا جائى كه وقتى در به روى آنها گشوده مىشود و مىگويند بشتابيد، آنهاديگر از جاى خود تكان نمىخورند.
10 - افشاء سر
افشاء سر عملى است كه باعث آزار و سبك شدن ديگران مىشود، لذا در شرع مقدسنهى شده و حرام است.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هنگامى كه كسى به شماچيزى گفت و گذشت آن سخن امانت است[SUP](457)[/SUP].
و فرمود: سخنانى كه بين شما هست امانت است[SUP](458)[/SUP].
11 - وعده دروغ
رسول اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: وعده دينى است بر گردن وعدهدهنده[SUP](459)[/SUP].
و فرمود: سه خصلت است كه در هركس باشند او منافق است اگرچه روزه بگيرد ونماز بخواند و خيال كند كه مسلمان است، آن خصلتها عبارتند از اين كه در سخن دروغگويد هنگامى كه وعده دهد عمل نكند و چون مورد اطمينان قرار گيرد خيانت كند[SUP](460)[/SUP].
12 - سخن و سوگند دروغ
اين عمل از زشتترين گناهان و فاحشترين عيوب است.
حضرت رسول (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: چه خيانت بزرگى است كه بهبرادرت چيزى بگويى كه او تو را تصديق كند و تو به او دروغ گفته باشى[SUP](461)[/SUP].
و مىفرمايد: دروغ باعث كم شدن روزى مىشود[SUP](462)[/SUP].
و مىفرمايد: مؤمن هر خصلتى را دارا مىشود و ممكن است با همان خصلت بميردجز خيانت و دروغ كه در مؤمن راه ندارند[SUP](463)[/SUP].
على (عليه السلام) فرمود: بزرگترين خطايا نزد خدا زبان دروغ پرداز است[SUP](464)[/SUP].
و نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود سه گروهند كه فرداى قيامتخدا با آنها سخن نمىگويد و به آنها توجه نمىكند و آنها را از گناهانشان تزكيهنمىكند.
اول كسانى كه چون چيزى ببخشند منت مىگذارند.
دوم كسانى كه كالاى خود را با سوگند دروغ بفروش مىرسانند.
سوم انسانهاى متكبر[SUP](465)[/SUP].
و فرمود: هركس قسمى بخورد كه به اندازه بال پشهاى در آن دروغ باشد چونغبارى بر قلبش مىنشيند و تا قيامت باقى مىماند[SUP](466)[/SUP].
و فرمود: چه شده كه كه مىبينم شما در ورطه دروغ افتادهايد همچنان كهپروانگان در آتش سقوط مىكنند. در هر موردى دروغ بگوئيد به حساب شما نوشته مىشودمگر در مورد جنگ، زيرا اصل جنگ خدعه و مكر است و يا اينكه بين دو نفر كينه و دشمنىباشد و كسى بخواهد با دروغ بين آنها اصلاح كند و يا كسى با زنش سخنى دروغ گويد كهرضايت او را جلب كند.
13- غيبت
بخش اول: مذمت و نكوهش غيبت
قرآن عزيز مىفرمايد: و لا يغتب بعضكم بعضاً ايحب احدكم ان يأكل لحم اخيهميتاً فكر هتموه[SUP](467)[/SUP].
بنى گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: كسى كه قدم درراهى بردارد كه از برادر مسلمانش غيبت كند يا عيوب و اسرار او را فاش نمايد، اولينقدمى را كه برمىدارد در جهنم مىنهد و خدا عيوب و اسرار او را در بين خلائق فاشمىكند.
و كسى كه غيبت مىكند روزهاش باطل و وضويش نقض مىشود و اگر در آن حالبميرد در حالى مرده حرام خدا را حلال شمرده است[SUP](468)[/SUP].
امام صادق (عليه السلام) از نبى اكرم چنين روايت مىكند: غيبت در محو ديناز مرض خوره در شكم انسان سريعتر عمل مىكند[SUP](469)[/SUP].
حضرت صادق (عليه السلام) مىفرمايد: كسى كه درباره مؤمنى چيزى را بگويد كهچشمانش ديده و گوشهايش شنيده از جمله كسانى است كه خداى تعالى درباره آنانفرموده: ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشة فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم[SUP](470)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس بخواهد به وسيله چيزى كه درباره مؤمنى مىگويد ننگى رابه او نسبت دهد و بنيان جوانمرديش را ويران كند، تا از چشم مردم بيفتد، خدا او راتحت ولايت خود خارج و در ولايت شيطان داخل مىكند ولى شيطان هم او را نمىپذيرد[SUP](471)[/SUP].و مىفرمايد: غيبت بر هر مسلمانى حرام است و حسنات را مىخورد همچنان كه آتش هيزمرا[SUP](472)[/SUP].
بخش دوم: معنى و حدود غيبت
رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) به اصحابش فرمود: آيامىدانيد غيبت چيست؟
عرض كردند: خدا و رسولش بهتر مىدانند.
فرمود: غيبت اين است كه درباره برادرت چيزى بگويى كه او را خوش نيايد[SUP](473)[/SUP].
پرسيدند: اگر چيزى را كه مىگويى راست باشد باز هم غيبت است.
فرمود: اگر چيزى را كه مىگوئى در او باشد غيبتش را كردهاى وگرنه به اوتهمت زدهاى[SUP](474)[/SUP].
امام صادق (عليه السلام) فرمود: غيبت آن است كه در امر دين برادرت چيزىبگويى كه انجام نداده است و چيزى را كه خدا بر آن پرده پوشانده منتشر كنى[SUP](475)[/SUP].
و در روايت ديگرى است كه غيبت عبارت از بيان امورى است كه خدا بر برادرتپنهان كرده است، اما بيان امورى كه - مثل عصبانيت و عجله - ظاهر هستند غيبت محسوبنمىشود.
بايد توجه داشت كه تحقق غيبت فقط به واسطه زبان نيست بلكه غير از گفتاربوسيله نوشتن و ايماء و اشاره و حركت چشم و اعضاى ديگر و هر چيزى كه مقصود رابفهماند نيز محقق مىشود.
و به همين خاطر است كه گفتهاند: قلم، زبان دوم انسان است.
از عايشه روايت شده كه روزى زنى كوتاه قد نزد ما آمد، وقتى بر مىگشست منبا دست به كوتاهى قدش اشاره كردم.
حضرت رسول فرمود: غيبتش را كردى.
يكى از اقسام غيبت غيبت به تعريض است يعنى وقتى نام كسى ذكر مىشود، مثلاًبگويى: الحمدلله كه ما را به حب جاه و دنيا مبتلا نكرد.
اين عمل غير از غيبت مشتمل بر ريا نيز هست.
بخش سوم: علل و اسباب غيبت
علل و اسباب غيبت چند چيز است:
1 - تشفى خاطر[SUP](476)[/SUP]،اين عكس العمل هميشه وقتى صورت مىگيرد كه انسان از كسى ناراحتى دارد و مىخواهدبا ذكر معايب او خود را راحت كند.
2 - همراهى و موافقت با دوستان:
گاهى انسان به خاطر اينكه بر دوستانش بارگران نباشد و موجب فرار آنها نشودبا آنها همراهى مىكند و آنها را در لذت بردن از غيبت ديگران يارى مىنمايد.
3 - شمارش يا مثل پيدا كردن:
اين در هنگامى هست كه انسان كار زشتى انجام داده و بخاطر اينكه مورد مذمتو نكوهش قرار نگيرد مىگويد اگر من مال حرام خوردهام فلانى و فلانى هم مىخورند واگر من اين كار را كردهام فلانى و فلانى هم انجام مىدهند.
4 - پيشگيرى:
به اين معنى كه چون انسان مىداند از شر زبان شخصى در امان نيست سعىمىكند او را در نظر ديگران بىارزش جلوه دهد تا سخنانش بىتأثير شود.
5 - تبرئه نفس:
اين در هنگامى است كه عملى را به انسان نسبت مىدهند و او براى تبرئه خودشفاعل اصلى را معرفى مىكند.
6 - اظهار برترى:
به اين معنى كه انسان معايب و نواقص ديگرى را ذكر مىكند تا برترى خود رااثبات كند، مثل اين كه مىگويد فلانى نادان و نفهم است و منظورش اين است كه خودشدانا و فهميده است.
7 - حسد:
اين مورد در هنگامى است كه انسان مىبيند شخصى مورد احترام مردم است ونسبت به او حسادت مىورزد و لذا تصميم مىگيرد با ذكر عيوبش او را در نظر مردمكوچك مىكند.
8 - شوخى و بذلهگويى:
به اين معنى كه انسان براى به خنده آوردن ديگران شخصى را مورد غيبت قرارمىدهد.
9 - مسخره و استهزا به منظور تحقير
استهزاى ديگران همانطور كه در حضور شخص ممكن است در غياب او هم ممكن است وغيبت محسوب مىشود.
10 - تعجب از فحشاء و منكر:
به اين معنى كه انسان كسانى را مىبيند كه مرتكب منكرات مىشوند و دچارتعجب مىشود و از فرط تعجب براى ديگران بازگو مىكند.
11 - رحمت و شفقت:
اين در موردى است كه انسان كسى را گرفتار و مبتلا ديده، غمگين مىشود و ازاين رو مطلب را بازگو مىكند.
12 - غضب به خاطر خدا:
و اين در هنگامى است كه انسان كسى را مىبيند كه مرتكب حرام شده و از ديدنآن غضبناك مىشود و لذا در غيابش آنچه را ديده بازگو مىكند[SUP](477)[/SUP].
در مورد علل سهگانه اخير سزاوار است كه اگر انسان مخلص است نام شخص راذكر نكند.
بخش چهارم: درمان مرض غيبت
براى درمان غيبت دو راه وجود دارد:
1 - راه اجمالى و خلاصه
2 - راه تفصيلى
راه اجمالى آن است كه غيبت كننده بداند در معرض خشم خداى تعالى است و بهوسيله اين عمل حسنات خود را محو و ضايع مىكند و بدين وسيله مستحق آتش و عذاب الهىمىشود. و چه مانع و رادعى از اين بهتر.
در حكايت است كه مردى به ديگرى گفت: شنيدهام از من غيبت مىكنى آن مرد درجوابش گفت: ارزش تو براى من آن قدر نيست كه حسنات خود را در اختيار تو بگذارم.
راه تفصيلى
در اين راه مبنا اين است كه انسان سبب غيبت را بشناسد و با ضدش آن رامعالجه كند مثلاً اگر سبب غيبت غضب است و براى تشفى غيبت مىكند، غضبش را معالجهكند و بداند كه اگر غضبش را درباره او روا بدارد، ممكن است خدا نيز غضبش را بر اوروا بدارد.
از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مروى است كه جهنم درى دارد مخصوصكسانى كه غيظ و غضب خود را با معصيت خدا آرام مىكنند[SUP](478)[/SUP].
و اگر علتش موافقت و همراهى با رفقاست بداند كه با اين عمل براى رضاىمخلوق خشم خدا را بر مىانگيزد.
و اگر براى تنزيه و تبرئه نفس خويش غيبت مىكند بداند كه خشم خدا شديدتراز خشم مردم است در حالى كه اگر غيبت كند خشم خدا حتمى است و معلوم نيست بتواندمردم را راضى كند. و اگر براى مثل پيدا كردن است بداند كه عذرى بس جاهلانه مىآوردزيرا از كسى پيروى كرده كه پيرويش جايز نيست و در اين عمل به كسى مىماند كه بهپيروى از ديگرى خود را از بلندى پرتاب كند. و اگر براى مباهات و اظهار فضل غيبتمىكند، بداند كه با اين عمل فضل خود را در نزد خدا از بين برده در حالى كه از دستمردم هم در امان نيست، و اگر مردم با خبر شوند كه اين شخص با غيبت قصد اظهار فضلدارد از او روى گردان خواهند شد و دچار خسران دنيا و آخرت مىشود.
و اگر از روى حسد غيبت مىكند بداند كه عذاب دنيا و آخرت را بر خود رواداشته است، زيرا همانطور كه در محل خود ذكر مىشود حسود هميشه در عذاب است.
و اگر براى استهزاى ديگران غيبت مىكند و قصد رسوا كردن آنها را داردبداند كه در محضر خداى تعالى و فرشتگان و انبياء و اوصياء خود را رسوا كرده است ولذا خودش به مسخره و استهزا سزاوارتر است.
و اگر به خاطر ترحم غيبت مىكند بداند كه اگر چه ترحم به خودى خود نيكواست ولى او مورد حسد شيطان قرار گرفته و حسناتش را به ديگران منتقل مىكند.
و اگر از گناه ديگران تعجب كرده است بداند كه اگر تعجب او را به غيبتوادارد بهتر است از خودش تعجب كند كه به خاطر دين يا دنياى ديگرى دين خود را ازبين برده در حالى كه از عقوبت دنيوى در امان نيست.
زيرا ممكن است همانطور كه به بهانه تعجب پرده ستر ديگرى را پاره كرده، خداپرده از كارهايش بردارد و او را رسوا كند.
بنابراين روشن شد كه علاج اين مرض مهلك فقط معرفت و شناخت است و اين ايمانقوى است كه مىتواند زبان انسان را از غيبت باز دارد.
علل و اسباب غيبت چند چيز است:
1 - تشفى خاطر[SUP](476)[/SUP]،اين عكس العمل هميشه وقتى صورت مىگيرد كه انسان از كسى ناراحتى دارد و مىخواهدبا ذكر معايب او خود را راحت كند.
2 - همراهى و موافقت با دوستان:
گاهى انسان به خاطر اينكه بر دوستانش بارگران نباشد و موجب فرار آنها نشودبا آنها همراهى مىكند و آنها را در لذت بردن از غيبت ديگران يارى مىنمايد.
3 - شمارش يا مثل پيدا كردن:
اين در هنگامى هست كه انسان كار زشتى انجام داده و بخاطر اينكه مورد مذمتو نكوهش قرار نگيرد مىگويد اگر من مال حرام خوردهام فلانى و فلانى هم مىخورند واگر من اين كار را كردهام فلانى و فلانى هم انجام مىدهند.
4 - پيشگيرى:
به اين معنى كه چون انسان مىداند از شر زبان شخصى در امان نيست سعىمىكند او را در نظر ديگران بىارزش جلوه دهد تا سخنانش بىتأثير شود.
5 - تبرئه نفس:
اين در هنگامى است كه عملى را به انسان نسبت مىدهند و او براى تبرئه خودشفاعل اصلى را معرفى مىكند.
6 - اظهار برترى:
به اين معنى كه انسان معايب و نواقص ديگرى را ذكر مىكند تا برترى خود رااثبات كند، مثل اين كه مىگويد فلانى نادان و نفهم است و منظورش اين است كه خودشدانا و فهميده است.
7 - حسد:
اين مورد در هنگامى است كه انسان مىبيند شخصى مورد احترام مردم است ونسبت به او حسادت مىورزد و لذا تصميم مىگيرد با ذكر عيوبش او را در نظر مردمكوچك مىكند.
8 - شوخى و بذلهگويى:
به اين معنى كه انسان براى به خنده آوردن ديگران شخصى را مورد غيبت قرارمىدهد.
9 - مسخره و استهزا به منظور تحقير
استهزاى ديگران همانطور كه در حضور شخص ممكن است در غياب او هم ممكن است وغيبت محسوب مىشود.
10 - تعجب از فحشاء و منكر:
به اين معنى كه انسان كسانى را مىبيند كه مرتكب منكرات مىشوند و دچارتعجب مىشود و از فرط تعجب براى ديگران بازگو مىكند.
11 - رحمت و شفقت:
اين در موردى است كه انسان كسى را گرفتار و مبتلا ديده، غمگين مىشود و ازاين رو مطلب را بازگو مىكند.
12 - غضب به خاطر خدا:
و اين در هنگامى است كه انسان كسى را مىبيند كه مرتكب حرام شده و از ديدنآن غضبناك مىشود و لذا در غيابش آنچه را ديده بازگو مىكند[SUP](477)[/SUP].
در مورد علل سهگانه اخير سزاوار است كه اگر انسان مخلص است نام شخص راذكر نكند.
بخش چهارم: درمان مرض غيبت
براى درمان غيبت دو راه وجود دارد:
1 - راه اجمالى و خلاصه
2 - راه تفصيلى
راه اجمالى آن است كه غيبت كننده بداند در معرض خشم خداى تعالى است و بهوسيله اين عمل حسنات خود را محو و ضايع مىكند و بدين وسيله مستحق آتش و عذاب الهىمىشود. و چه مانع و رادعى از اين بهتر.
در حكايت است كه مردى به ديگرى گفت: شنيدهام از من غيبت مىكنى آن مرد درجوابش گفت: ارزش تو براى من آن قدر نيست كه حسنات خود را در اختيار تو بگذارم.
راه تفصيلى
در اين راه مبنا اين است كه انسان سبب غيبت را بشناسد و با ضدش آن رامعالجه كند مثلاً اگر سبب غيبت غضب است و براى تشفى غيبت مىكند، غضبش را معالجهكند و بداند كه اگر غضبش را درباره او روا بدارد، ممكن است خدا نيز غضبش را بر اوروا بدارد.
از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مروى است كه جهنم درى دارد مخصوصكسانى كه غيظ و غضب خود را با معصيت خدا آرام مىكنند[SUP](478)[/SUP].
و اگر علتش موافقت و همراهى با رفقاست بداند كه با اين عمل براى رضاىمخلوق خشم خدا را بر مىانگيزد.
و اگر براى تنزيه و تبرئه نفس خويش غيبت مىكند بداند كه خشم خدا شديدتراز خشم مردم است در حالى كه اگر غيبت كند خشم خدا حتمى است و معلوم نيست بتواندمردم را راضى كند. و اگر براى مثل پيدا كردن است بداند كه عذرى بس جاهلانه مىآوردزيرا از كسى پيروى كرده كه پيرويش جايز نيست و در اين عمل به كسى مىماند كه بهپيروى از ديگرى خود را از بلندى پرتاب كند. و اگر براى مباهات و اظهار فضل غيبتمىكند، بداند كه با اين عمل فضل خود را در نزد خدا از بين برده در حالى كه از دستمردم هم در امان نيست، و اگر مردم با خبر شوند كه اين شخص با غيبت قصد اظهار فضلدارد از او روى گردان خواهند شد و دچار خسران دنيا و آخرت مىشود.
و اگر از روى حسد غيبت مىكند بداند كه عذاب دنيا و آخرت را بر خود رواداشته است، زيرا همانطور كه در محل خود ذكر مىشود حسود هميشه در عذاب است.
و اگر براى استهزاى ديگران غيبت مىكند و قصد رسوا كردن آنها را داردبداند كه در محضر خداى تعالى و فرشتگان و انبياء و اوصياء خود را رسوا كرده است ولذا خودش به مسخره و استهزا سزاوارتر است.
و اگر به خاطر ترحم غيبت مىكند بداند كه اگر چه ترحم به خودى خود نيكواست ولى او مورد حسد شيطان قرار گرفته و حسناتش را به ديگران منتقل مىكند.
و اگر از گناه ديگران تعجب كرده است بداند كه اگر تعجب او را به غيبتوادارد بهتر است از خودش تعجب كند كه به خاطر دين يا دنياى ديگرى دين خود را ازبين برده در حالى كه از عقوبت دنيوى در امان نيست.
زيرا ممكن است همانطور كه به بهانه تعجب پرده ستر ديگرى را پاره كرده، خداپرده از كارهايش بردارد و او را رسوا كند.
بنابراين روشن شد كه علاج اين مرض مهلك فقط معرفت و شناخت است و اين ايمانقوى است كه مىتواند زبان انسان را از غيبت باز دارد.
بخش پنجم: عذرهائى كه موجب تجويز غيبت مىشوند
1 - دادخواهى:
اگر انسان براى دادخواهى در نزد كسى كه مىتواند حق او را بگيرد از ديگرىكه بر او ظلم نموده بگونهاى تظلم و دادخواهى كند كه مستلزم ذكر نام او باشد اشكالندارد.
خداوند تعالى مىفرمايد: لا يحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم[SUP](479)[/SUP].
و رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: صاحب حق، حقسخن ندارد[SUP](480)[/SUP].
و مىفرمايد: امروز و فردا كردن غنى ظلم است[SUP](481)[/SUP].
و مىفرمايد: كسى كه قادر است دينش را اداء كند و نمىكند عرضش حلال وعقوبتش جايز است[SUP](482)[/SUP].
2 - استفتاء: يعنى سؤال از مجتهد مفتى براى به دست آوردن فتواى او:
مثل اينكه كسى از مجتهدى سؤال كند پدرم يا برادرم به من ظلم كرده راهخلاصى من از دست او چيست؟ ولى بهتر است در اين صورت هم با كنايه سخن بگويد و نامآن شخص را ذكر نكند.
3 - بر حذر داشتن مؤمنين از خطر و نصيحت مشورت كننده:
هنگامى كه انسان مىبيند شخصى بىلياقت ادعاى فقاهت مىكند و متصدى امورىمىشود كه اهليت و صلاحيت آنها را ندارد، مىتواند مردم را به نواقص او توجه دهد.
همينطور اگر كسى براى خريد مملوكى يا ازدواج با زنى با انسان مشورت كند وانسان در آن زن يا مملوك عيبى سراغ دارد بايد تذكر بدهد.
زيرا كسى كه ادعاى فقاهت مىكند بدعت گذار است و غيبت او جايز است. و كسىكه طرف مشورت قرار گرفته مورد اطمينان است.
4 - جرح شاهد يا راوى[SUP](483)[/SUP]:
هنگامى كه انسان ببيند فاسقى در دادگاه بر امرى شهادت مىدهد يا روايتىنقل مىكند براى حفظ حقوق مسلمين و احكام شرع بايد هر چه درباره او مىداند بيانكند.
5 - اگر آنچه را كه انسان پشت سر كسى مىگويد به گونهاى در آن شخص ظاهرباشد كه ديگران از او آگاه باشند اشكال ندارد، مثلاً فاسقى كه تظاهر به فسق مىكندذكر فسقش جايز است.
امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: اگر فاسقى فسقش را اظهار كند، نهاحترام دارد نه غيبت[SUP](484)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) مىفرمايد: سه گروهند كه احترامى ندارند:
كسانى كه به متابعت هواى نفس در دين بدعت مىنهند، پيشوا و رهبر ظالم،فاسقى كه فسقش را اظهار مىكند[SUP](485)[/SUP].
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: كسى كه پوشش حياء را ازصورت خود برداشت غيبت ندارد[SUP](486)[/SUP].
و مىفرمايد: فاسق غيبت ندارد[SUP](487)[/SUP].
از ظاهر اين روايات شريف استفاده مىشود كه غيبت فاسق در هر صورت جايز استحتى اگر خودش از شنيدن آن ناراحت شود[SUP](488)[/SUP].
6 - اگر كسى به اسم يا لقبىمعروف باشد كه حاكى از عيب اوست و براى شناساندن او راه ديگرى نباشد گفتن آن اسميا لقب اشكال ندارد مثل اعرج، اعمش، اشتر.
در حديثى از امام صادق (عليه السلام) است كه ايشان فرمود: زينت عطارهحولاء نزد زنان نبى (صلىالله عليه و آله و سلم) اكرم آمد[SUP](489)[/SUP]...
7 - هنگامى كه دو نفر يا گروهى معصيتى را از ديگرى خبر دارند اگر آن رابراى هم نقل كنند اشكال ندارد زيرا شنيدن آن چيزى بر علم سامع نمىافزايد البتهجواز اين قسم به وضوح ثابت نيست[SUP](490)[/SUP].
بخش ششم: كفاره غيبت[SUP](491)[/SUP]
غيبت از جمله گناهانى است كه مشتمل بر دو حق، يعنى حق الله و حق الناس،مىباشد. يعنى غيبت كننده از دو جهت مديون است اول نسبت به خداى تعالى كه مخالفتشرا مرتكب شده، دوم نسبت به كسى كه آبرويش به وسيله غيبت مورد حمله قرار گرفته است.لذا كسى كه مىخواهد از اين گناه توبه كند بايد از هر دو جهت تسويه حساب نمايد.
براى اداى حق الله طبق قاعده عمومى توبه بر غيبت كننده واجب است پشيمانشده از كردار خويش متأسف باشد به اين اميد كه بدين وسيله از حق خدا پاك شود. امابراى اداى حق الناس قاعده اين است كه از صاحب حق كه غيبتش را كرده است طلب حليتكند.
غير از اين قاعده بعضى از احاديث نيز بر اين حكم دلالت دارند.
ولى از بعضى اخبار چنين استفاده مىشود كه براى خروج از حق الناس استغفاربراى كسى كه غيبتش را كرده است كافى است.
به تبع اين اخبار به ظاهر متعارض در بين علما دو قول متعارض پيدا شده است،گروهى قائل به وجوب استحلال و گروه ديگرى قائل به كفايت استغفار شدهاند.
امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله وسلم) سؤال شد: كفاره غيبت چيست؟
فرمود: اين است كه هرگاه كسى را كه غيبتش را كردهاى به ياد آورى براى اوطلب مغفرت كنى[SUP](492)[/SUP].
در كتاب علل الشرايع از حضرت رسول (صلىالله عليه و آله و سلم) روايت شدهكه فرمود: غيبت از زنا سختتر است.
سؤال شد: علتش چيست يا رسول الله (صلىالله عليه و آله و سلم)؟
فرمود: زيرا زناكار توبه مىكند و خدا توبهاش را مىپذيرد، ولى غيبتكننده توبه مىكند اما خدا توبهاش را نمىپذيرد تا طرف مقابلش او را حلال كند[SUP](493)[/SUP].
هر يك از اين دو روايت دليلى بر يكى از دو قول هستند
ولى روايتى از امام صادق (عليه السلام) رسيده است كه مىتواند جامع بين دوقول باشد حضرت فرمود: اگر غيبت كسى را كردى و او باخبر شد بايد از او طلب حليت كنىولى اگر مطلع نشد برايش طلب مغفرت كن[SUP](494)[/SUP].
دليل اين حكم اين است كه اگر شخص غيبت شده اطلاع نداشته باشد طلب حليت ازاو به منزله خبر دادن و موجب برانگيختن فتنه و بر افروختن آتش كينه است.
اگر شخص غيبت شده به سبب مرگ يا مسافرت از دسترس خارج شده باشد مثل كسی است كه از غيبت خبر ندارد و استغفار كفايت مىكند.
1 - دادخواهى:
اگر انسان براى دادخواهى در نزد كسى كه مىتواند حق او را بگيرد از ديگرىكه بر او ظلم نموده بگونهاى تظلم و دادخواهى كند كه مستلزم ذكر نام او باشد اشكالندارد.
خداوند تعالى مىفرمايد: لا يحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم[SUP](479)[/SUP].
و رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: صاحب حق، حقسخن ندارد[SUP](480)[/SUP].
و مىفرمايد: امروز و فردا كردن غنى ظلم است[SUP](481)[/SUP].
و مىفرمايد: كسى كه قادر است دينش را اداء كند و نمىكند عرضش حلال وعقوبتش جايز است[SUP](482)[/SUP].
2 - استفتاء: يعنى سؤال از مجتهد مفتى براى به دست آوردن فتواى او:
مثل اينكه كسى از مجتهدى سؤال كند پدرم يا برادرم به من ظلم كرده راهخلاصى من از دست او چيست؟ ولى بهتر است در اين صورت هم با كنايه سخن بگويد و نامآن شخص را ذكر نكند.
3 - بر حذر داشتن مؤمنين از خطر و نصيحت مشورت كننده:
هنگامى كه انسان مىبيند شخصى بىلياقت ادعاى فقاهت مىكند و متصدى امورىمىشود كه اهليت و صلاحيت آنها را ندارد، مىتواند مردم را به نواقص او توجه دهد.
همينطور اگر كسى براى خريد مملوكى يا ازدواج با زنى با انسان مشورت كند وانسان در آن زن يا مملوك عيبى سراغ دارد بايد تذكر بدهد.
زيرا كسى كه ادعاى فقاهت مىكند بدعت گذار است و غيبت او جايز است. و كسىكه طرف مشورت قرار گرفته مورد اطمينان است.
4 - جرح شاهد يا راوى[SUP](483)[/SUP]:
هنگامى كه انسان ببيند فاسقى در دادگاه بر امرى شهادت مىدهد يا روايتىنقل مىكند براى حفظ حقوق مسلمين و احكام شرع بايد هر چه درباره او مىداند بيانكند.
5 - اگر آنچه را كه انسان پشت سر كسى مىگويد به گونهاى در آن شخص ظاهرباشد كه ديگران از او آگاه باشند اشكال ندارد، مثلاً فاسقى كه تظاهر به فسق مىكندذكر فسقش جايز است.
امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: اگر فاسقى فسقش را اظهار كند، نهاحترام دارد نه غيبت[SUP](484)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) مىفرمايد: سه گروهند كه احترامى ندارند:
كسانى كه به متابعت هواى نفس در دين بدعت مىنهند، پيشوا و رهبر ظالم،فاسقى كه فسقش را اظهار مىكند[SUP](485)[/SUP].
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: كسى كه پوشش حياء را ازصورت خود برداشت غيبت ندارد[SUP](486)[/SUP].
و مىفرمايد: فاسق غيبت ندارد[SUP](487)[/SUP].
از ظاهر اين روايات شريف استفاده مىشود كه غيبت فاسق در هر صورت جايز استحتى اگر خودش از شنيدن آن ناراحت شود[SUP](488)[/SUP].
6 - اگر كسى به اسم يا لقبىمعروف باشد كه حاكى از عيب اوست و براى شناساندن او راه ديگرى نباشد گفتن آن اسميا لقب اشكال ندارد مثل اعرج، اعمش، اشتر.
در حديثى از امام صادق (عليه السلام) است كه ايشان فرمود: زينت عطارهحولاء نزد زنان نبى (صلىالله عليه و آله و سلم) اكرم آمد[SUP](489)[/SUP]...
7 - هنگامى كه دو نفر يا گروهى معصيتى را از ديگرى خبر دارند اگر آن رابراى هم نقل كنند اشكال ندارد زيرا شنيدن آن چيزى بر علم سامع نمىافزايد البتهجواز اين قسم به وضوح ثابت نيست[SUP](490)[/SUP].
بخش ششم: كفاره غيبت[SUP](491)[/SUP]
غيبت از جمله گناهانى است كه مشتمل بر دو حق، يعنى حق الله و حق الناس،مىباشد. يعنى غيبت كننده از دو جهت مديون است اول نسبت به خداى تعالى كه مخالفتشرا مرتكب شده، دوم نسبت به كسى كه آبرويش به وسيله غيبت مورد حمله قرار گرفته است.لذا كسى كه مىخواهد از اين گناه توبه كند بايد از هر دو جهت تسويه حساب نمايد.
براى اداى حق الله طبق قاعده عمومى توبه بر غيبت كننده واجب است پشيمانشده از كردار خويش متأسف باشد به اين اميد كه بدين وسيله از حق خدا پاك شود. امابراى اداى حق الناس قاعده اين است كه از صاحب حق كه غيبتش را كرده است طلب حليتكند.
غير از اين قاعده بعضى از احاديث نيز بر اين حكم دلالت دارند.
ولى از بعضى اخبار چنين استفاده مىشود كه براى خروج از حق الناس استغفاربراى كسى كه غيبتش را كرده است كافى است.
به تبع اين اخبار به ظاهر متعارض در بين علما دو قول متعارض پيدا شده است،گروهى قائل به وجوب استحلال و گروه ديگرى قائل به كفايت استغفار شدهاند.
امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله وسلم) سؤال شد: كفاره غيبت چيست؟
فرمود: اين است كه هرگاه كسى را كه غيبتش را كردهاى به ياد آورى براى اوطلب مغفرت كنى[SUP](492)[/SUP].
در كتاب علل الشرايع از حضرت رسول (صلىالله عليه و آله و سلم) روايت شدهكه فرمود: غيبت از زنا سختتر است.
سؤال شد: علتش چيست يا رسول الله (صلىالله عليه و آله و سلم)؟
فرمود: زيرا زناكار توبه مىكند و خدا توبهاش را مىپذيرد، ولى غيبتكننده توبه مىكند اما خدا توبهاش را نمىپذيرد تا طرف مقابلش او را حلال كند[SUP](493)[/SUP].
هر يك از اين دو روايت دليلى بر يكى از دو قول هستند
ولى روايتى از امام صادق (عليه السلام) رسيده است كه مىتواند جامع بين دوقول باشد حضرت فرمود: اگر غيبت كسى را كردى و او باخبر شد بايد از او طلب حليت كنىولى اگر مطلع نشد برايش طلب مغفرت كن[SUP](494)[/SUP].
دليل اين حكم اين است كه اگر شخص غيبت شده اطلاع نداشته باشد طلب حليت ازاو به منزله خبر دادن و موجب برانگيختن فتنه و بر افروختن آتش كينه است.
اگر شخص غيبت شده به سبب مرگ يا مسافرت از دسترس خارج شده باشد مثل كسی است كه از غيبت خبر ندارد و استغفار كفايت مىكند.
456- اى مؤمنين گروهى از شما گروه ديگر را مسخره نكنند چهبسا كه آنها بهتر از ايشان باشند. (سوره حجرات، آيه 11).
457- اذا حدث الرجل الحديث ثم التفت فهى امانة.
458- الحديث بينكم امانة.
459- العدة دين.
460- ثلاث من كن فيه فهو منافق و ان صام و صلى وزعم انه مسلماذا حدث كذب واذا وعد اخلف واذا ائتمن خان.
461- كبر خيانة ان تحدث اخاك حديثاً هو لك مصدق و انت له فيهكاذب.
462- الكذب ينقص الرزق.
463- على كل خصلة يطبع او يطوى عليها المؤمن الا الخيانة والكذب.
464- اعظم الخطايا عندالله اللسان الكذوب.
465- ثلاث نفر لايكلمهم الله يوم القيامة و لا ينظر اليهم ولا يزكيهم، المنان بالعطية و المنفق سلعتة بالحلف الفاجر و المسبل ازاره.
466- ما حلف حالف بالله فادخل فيها مثل جناح بعوضة الا كانتنكتة فى قلبه الى يوم القيامة.
467- از يكديگر غيبت نكنيد آيا دوست داريد كه گوشت براد مردهبرادر خود را بخوريد؟ البته از آن نفرت و كراهت داريد. (سوره حجرات، آيه 12).
468- من مشى فى غيبة اخيه و كشف عورته كانت اول خطوة خطاهاوضعها فى جهنم و كشف الله عورتة على رؤوس الخلائق و من اغتاب مسلماً بطل صومه ونقض وضوؤه فان مات و هو كذلك مات و هو مستحل لما حرم الله.
469- الغيبة اسرع فى دين الرجل المسلم من الاكلة فى بطنه.
470- كسانى كه دوست دارند فحشاء در بين مؤمنين شايع شود برايشان عذابى دردناك خواهد بود. (سوره نور، آيه 19).
471- من روى على مؤمن رواية يريد بها شينه و هدم مروته ليسقطعن اعين الناس اخرجه الله من ولايته الى ولاية الشيطان فلا يقبله الشيطان.
472- الغيبة حرام على كل مسلم وانها لتأكل الحسنات كما تأكلالنار الحطب.
473- ذكرك اخاك بما يكره.
474- ان كان فيه ما تقول فقد اغتبته فان لم يكن فيه ما تقولفقد بهته.
475- هو ان تقول لاخيك فى دينه ما لم يفعل و تبث عليه امراًقد ستره الله عليه.
476- تشفى خاطر در عرف محاوره، دل خنك كردن است.
477- علل سه گانه اخير اولاً مربوط به خواص هستند به اينمعنى كه هركس با ديدن منكرات غمگين يا غضبناك نمىشود و گرفتاريهاى ديگران او راافسرده و ناراحت نمىكند. ثانياً: بايد توجه داشت كه اگر تعجب و غضب از منكرات وهم و غم بخاطر گرفتاريهاى ديگران حقيقت داشته باشند، منشأ خيرات خواهند بود، يعنىاين، براى بنده درجه بلندى است كه درد ديگران را در خود احساس كند و انجام منكراتاو را خشمگين سازد. و حتماً خداوند متعال، در مقابل آنها ثواب و پاداش مىدهد. و لذاشيطان براى اينكه دست بنده را از اين همه خيرات خالى كند سعى مىكند كه آن نيتخالص را خدشه دار كند و با ذكر نام و غيبت ديگران اجر و ثوابش را ضايع سازد.
بنابرايناگر كسى واقعاً داراى چنين حالاتى شد بر او لازم است كه به حملات شيطان توجه كاملداشته باشد و از ذكر نام ديگران خوددارى كند.
478- ان لجهنم باباً لا يدخله الا من شفى غيظه بمعصية الله.
479- خدا دوست نمىدارد كه سخن زشت آشكار شود، مگر در موردكسى كه ظلمى ديده. (سوره نساء، آيه 148).
480- لصاحب الحق مقال.
481- مطل الغنى ظلم.
482- لى الواجد ظلم يحل عرضه و عقوبته. دو حديث شماره 3 و 4در صدد اثبات اين هستند كه اينگونه برخوردها ظلم هستند و بيان آنها در نزد قاضى ياكسى كه مىتواند حق او را بگيرد جايز است.
483- جرح در اصطلاح فقه عبارت است از ذكر دلائل فسق.
484- اذا جاهر الفاسق بفسقه فلا حرمة له و لا غيبتة له.
485- ثلاثة ليس لهم حرمة صاحب هوى مبتدع و الامام الجائر والفاسق المعلن بالفسق.
486- من القى جلباب الحياء عن وجهه فلا غيبة له.
487- غيبت فاسق در مورد فسق و فجورش يقيناً جايز است ولى درغير مورد فسق محل اشكال است زيرا از طرفى ادله جواز از غيبت فاسق نفى حرمت مىكنندو از طرفى ممكن است ادعا شود كه در غير مورد فسق عنوان فاسق بر او صادق نيست و قدرمتيقن از دليل استثناء مورد فسق است.
488- ليس لفاسق غيبة. اعرج: كسى است كه به علت نقص پا درهنگام راه رفتن به چپ و راست متمايل مىشود.
اعمش: كسىكه چشمش ضعيف است و غالباً اشك مىكند.
اشتر: كسىكه لب پائينش شكافته است، كسى كه پلك چشمش برگشته يا شكافته شده يا به پائينآويزان است.
489- جاءت زينب العطارة الحولاء الى نساء النبى (صلىاللهعليه و آله و سلم).... حولاء: زنى كه چشمش لوچ (چپ) است. از اينكه امام (عليهالسلام) زينب عطاره را با اين لقب ياد كرده است استفاده مىشود كه ذكر اينگونهالقاب حرام نيست.
490- زيرا جواز غيبت در ادله استثنا منوط به فايده يا عدماحترام غيبت شونده شده است و در اين مورد هيچ يك از اين دو مناط وجود ندارد. ازطرفى در بعضى از ادله حرمت، غيبت به افشاء امر مستور معنى شد و اين عنوان در اينجاصادق نيست.
491- نظر به اينكه مرحوم مؤلف اين بخش را خيلى مختصر و تاحدى فنى مطرح كرده بود در ترجمه ناچار شديم مقصود ايشان را با كمى توضيح بيان كنيمو لذا عين عبارات از آن مرحوم نيست.
492- سئل النبى (صلىالله عليه و آله و سلم): ما كفارةالاغتياب؟ قال: تستغفر الله لمن اغتبته كلما ذكرته.
493- قال: الغيبة اشد من الزنا. فقيل: يا رسول الله و لمذلك؟ قال: اما صاحب الزنا يتوب فيتوب الله عليه و اما صاحب الغيبة يتوب فلا يتوبالله عليه حتى يكون صاحبه الذى يحله.
494- ان اغتبت فبلغ المغتاب فاستحل منه و ان لم يلحقهفاستغفر الله.
457- اذا حدث الرجل الحديث ثم التفت فهى امانة.
458- الحديث بينكم امانة.
459- العدة دين.
460- ثلاث من كن فيه فهو منافق و ان صام و صلى وزعم انه مسلماذا حدث كذب واذا وعد اخلف واذا ائتمن خان.
461- كبر خيانة ان تحدث اخاك حديثاً هو لك مصدق و انت له فيهكاذب.
462- الكذب ينقص الرزق.
463- على كل خصلة يطبع او يطوى عليها المؤمن الا الخيانة والكذب.
464- اعظم الخطايا عندالله اللسان الكذوب.
465- ثلاث نفر لايكلمهم الله يوم القيامة و لا ينظر اليهم ولا يزكيهم، المنان بالعطية و المنفق سلعتة بالحلف الفاجر و المسبل ازاره.
466- ما حلف حالف بالله فادخل فيها مثل جناح بعوضة الا كانتنكتة فى قلبه الى يوم القيامة.
467- از يكديگر غيبت نكنيد آيا دوست داريد كه گوشت براد مردهبرادر خود را بخوريد؟ البته از آن نفرت و كراهت داريد. (سوره حجرات، آيه 12).
468- من مشى فى غيبة اخيه و كشف عورته كانت اول خطوة خطاهاوضعها فى جهنم و كشف الله عورتة على رؤوس الخلائق و من اغتاب مسلماً بطل صومه ونقض وضوؤه فان مات و هو كذلك مات و هو مستحل لما حرم الله.
469- الغيبة اسرع فى دين الرجل المسلم من الاكلة فى بطنه.
470- كسانى كه دوست دارند فحشاء در بين مؤمنين شايع شود برايشان عذابى دردناك خواهد بود. (سوره نور، آيه 19).
471- من روى على مؤمن رواية يريد بها شينه و هدم مروته ليسقطعن اعين الناس اخرجه الله من ولايته الى ولاية الشيطان فلا يقبله الشيطان.
472- الغيبة حرام على كل مسلم وانها لتأكل الحسنات كما تأكلالنار الحطب.
473- ذكرك اخاك بما يكره.
474- ان كان فيه ما تقول فقد اغتبته فان لم يكن فيه ما تقولفقد بهته.
475- هو ان تقول لاخيك فى دينه ما لم يفعل و تبث عليه امراًقد ستره الله عليه.
476- تشفى خاطر در عرف محاوره، دل خنك كردن است.
477- علل سه گانه اخير اولاً مربوط به خواص هستند به اينمعنى كه هركس با ديدن منكرات غمگين يا غضبناك نمىشود و گرفتاريهاى ديگران او راافسرده و ناراحت نمىكند. ثانياً: بايد توجه داشت كه اگر تعجب و غضب از منكرات وهم و غم بخاطر گرفتاريهاى ديگران حقيقت داشته باشند، منشأ خيرات خواهند بود، يعنىاين، براى بنده درجه بلندى است كه درد ديگران را در خود احساس كند و انجام منكراتاو را خشمگين سازد. و حتماً خداوند متعال، در مقابل آنها ثواب و پاداش مىدهد. و لذاشيطان براى اينكه دست بنده را از اين همه خيرات خالى كند سعى مىكند كه آن نيتخالص را خدشه دار كند و با ذكر نام و غيبت ديگران اجر و ثوابش را ضايع سازد.
بنابرايناگر كسى واقعاً داراى چنين حالاتى شد بر او لازم است كه به حملات شيطان توجه كاملداشته باشد و از ذكر نام ديگران خوددارى كند.
478- ان لجهنم باباً لا يدخله الا من شفى غيظه بمعصية الله.
479- خدا دوست نمىدارد كه سخن زشت آشكار شود، مگر در موردكسى كه ظلمى ديده. (سوره نساء، آيه 148).
480- لصاحب الحق مقال.
481- مطل الغنى ظلم.
482- لى الواجد ظلم يحل عرضه و عقوبته. دو حديث شماره 3 و 4در صدد اثبات اين هستند كه اينگونه برخوردها ظلم هستند و بيان آنها در نزد قاضى ياكسى كه مىتواند حق او را بگيرد جايز است.
483- جرح در اصطلاح فقه عبارت است از ذكر دلائل فسق.
484- اذا جاهر الفاسق بفسقه فلا حرمة له و لا غيبتة له.
485- ثلاثة ليس لهم حرمة صاحب هوى مبتدع و الامام الجائر والفاسق المعلن بالفسق.
486- من القى جلباب الحياء عن وجهه فلا غيبة له.
487- غيبت فاسق در مورد فسق و فجورش يقيناً جايز است ولى درغير مورد فسق محل اشكال است زيرا از طرفى ادله جواز از غيبت فاسق نفى حرمت مىكنندو از طرفى ممكن است ادعا شود كه در غير مورد فسق عنوان فاسق بر او صادق نيست و قدرمتيقن از دليل استثناء مورد فسق است.
488- ليس لفاسق غيبة. اعرج: كسى است كه به علت نقص پا درهنگام راه رفتن به چپ و راست متمايل مىشود.
اعمش: كسىكه چشمش ضعيف است و غالباً اشك مىكند.
اشتر: كسىكه لب پائينش شكافته است، كسى كه پلك چشمش برگشته يا شكافته شده يا به پائينآويزان است.
489- جاءت زينب العطارة الحولاء الى نساء النبى (صلىاللهعليه و آله و سلم).... حولاء: زنى كه چشمش لوچ (چپ) است. از اينكه امام (عليهالسلام) زينب عطاره را با اين لقب ياد كرده است استفاده مىشود كه ذكر اينگونهالقاب حرام نيست.
490- زيرا جواز غيبت در ادله استثنا منوط به فايده يا عدماحترام غيبت شونده شده است و در اين مورد هيچ يك از اين دو مناط وجود ندارد. ازطرفى در بعضى از ادله حرمت، غيبت به افشاء امر مستور معنى شد و اين عنوان در اينجاصادق نيست.
491- نظر به اينكه مرحوم مؤلف اين بخش را خيلى مختصر و تاحدى فنى مطرح كرده بود در ترجمه ناچار شديم مقصود ايشان را با كمى توضيح بيان كنيمو لذا عين عبارات از آن مرحوم نيست.
492- سئل النبى (صلىالله عليه و آله و سلم): ما كفارةالاغتياب؟ قال: تستغفر الله لمن اغتبته كلما ذكرته.
493- قال: الغيبة اشد من الزنا. فقيل: يا رسول الله و لمذلك؟ قال: اما صاحب الزنا يتوب فيتوب الله عليه و اما صاحب الغيبة يتوب فلا يتوبالله عليه حتى يكون صاحبه الذى يحله.
494- ان اغتبت فبلغ المغتاب فاستحل منه و ان لم يلحقهفاستغفر الله.
14 - سخن چينى
يكى از آفاتى كه از جانب زبان متوجه انسان است و باعث هلاكت او مىشود سخن چينى است.
خداوند متعال درباره كسانى كه به اين مرض كشنده مبتلا هستند مىفرمايد:
هماز مشاء بنميم مناع للخير معتد اثيم عتل بعد ذلك زنيم[SUP](495)[/SUP].
و مىفرمايد: ويل لكل همزة لمزة[SUP](496)[/SUP].
در تفسير اين آيه شريفه گفتهاند منظور از همزه سخن چين و منظور از لمزه غيبت كننده است.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هيچ سخن چينى داخل بهشت نمىشود[SUP](497)[/SUP].
و اميرالمؤمنين (عليه السلام) مىفرمايد: بدترين شما كسانى هستند كه سخن چينى مىكنند و بدين وسيله بين دوستان جدائى مىاندازند. و براى انسانهاى بىگناهدر جستجوى عيبند[SUP](498)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) فرمود: بهشت بر غيبت كنندگان و سخن چينان حرام است[SUP](499)[/SUP].
سخن چين كيست؟
سخن چين كسى است كه حرف ديگرى را به كسى كه سخن دربارهاش گفته شدهمىرساند، و آنچه را كه گوينده يا شنونده يا شخص ديگرى خوش ندارد آشكار شود، آشكارمىكند. اعم از اينكه مطلب را به وسيله سخن گفتن برساند يا به وسيله چيز ديگرى مثلنوشتن، رمز و اشاره. و فرقى نمىكند كه آنچه نقل مىكند عملى باشد يا گفتارى وفرقى نمىكند آنچه را نقل مىكند عيب و نقص گوينده باشد يا نه.
بنابراين حقيقت سخن چينى همان افشاء سر و پردهدرى است.
وظيفه انسان در مقابل سخن چين
كسى كه سخن چين، مطلبى را برايش نقل مىكند در مقابل او شش وظيفه دارد:
1 - اينكه او را تصديق نكند. چه اينكه، او فاسق است و قرآن مىفرمايد: انجاءكم فاسق بنبأ فتبينوا[SUP](500)[/SUP].
2 - اينكه او را از اين كار منع كند. چه اينكه خداى تعالى مىفرمايد: وأمر بالمعروف و انه عن المنكر[SUP](501)[/SUP].
و سخن چينى از منكرات است و نهى از آن واجب.
3 - اينكه او را مبغوض دارد، زيرا او مبغوض خداست.
4 - اينكه به شخصى كه مطلب از او نقل شده گمان بد نبرد زيرا خداى تعالىمىفرمايد: و اجتنبوا كثيراً من الظن ان بعض الظن اثم[SUP](502)[/SUP].
5 - اينكه سخن چينى او را به تحقيق و تجسس وادار نكند كه خداى تعالىمىفرمايد: و لا تجسسوا[SUP](503)[/SUP].
6 - اينكه خودش مرتكب كارى كه ديگران را از او نهى مىكند نشود، يعنى سخنچينى او را براى كسى كه سخن از جانب او نقل شده، نقل نكند.
در روايت است كه مردى نزد اميرالمؤمنين (عليه السلام) آمده و درباره ديگرىبدگوئى كرد حضرت فرمود: اى مرد ما در آنچه گفتى تحقيق مىكنيم اگر راست گفته باشىبر تو خشم مىگيريم و اگر دروغ گفته باشى عقابت مىكنيم و اگر بخواهى از تو دست برداريم و درباره آنچه گفتى تحقيق نكنيم رهايت مىكنيم، عرض كرد: يا اميرالمؤمنين دست از من بردار[SUP](504)[/SUP].
يكى از آفاتى كه از جانب زبان متوجه انسان است و باعث هلاكت او مىشود سخن چينى است.
خداوند متعال درباره كسانى كه به اين مرض كشنده مبتلا هستند مىفرمايد:
هماز مشاء بنميم مناع للخير معتد اثيم عتل بعد ذلك زنيم[SUP](495)[/SUP].
و مىفرمايد: ويل لكل همزة لمزة[SUP](496)[/SUP].
در تفسير اين آيه شريفه گفتهاند منظور از همزه سخن چين و منظور از لمزه غيبت كننده است.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هيچ سخن چينى داخل بهشت نمىشود[SUP](497)[/SUP].
و اميرالمؤمنين (عليه السلام) مىفرمايد: بدترين شما كسانى هستند كه سخن چينى مىكنند و بدين وسيله بين دوستان جدائى مىاندازند. و براى انسانهاى بىگناهدر جستجوى عيبند[SUP](498)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) فرمود: بهشت بر غيبت كنندگان و سخن چينان حرام است[SUP](499)[/SUP].
سخن چين كيست؟
سخن چين كسى است كه حرف ديگرى را به كسى كه سخن دربارهاش گفته شدهمىرساند، و آنچه را كه گوينده يا شنونده يا شخص ديگرى خوش ندارد آشكار شود، آشكارمىكند. اعم از اينكه مطلب را به وسيله سخن گفتن برساند يا به وسيله چيز ديگرى مثلنوشتن، رمز و اشاره. و فرقى نمىكند كه آنچه نقل مىكند عملى باشد يا گفتارى وفرقى نمىكند آنچه را نقل مىكند عيب و نقص گوينده باشد يا نه.
بنابراين حقيقت سخن چينى همان افشاء سر و پردهدرى است.
وظيفه انسان در مقابل سخن چين
كسى كه سخن چين، مطلبى را برايش نقل مىكند در مقابل او شش وظيفه دارد:
1 - اينكه او را تصديق نكند. چه اينكه، او فاسق است و قرآن مىفرمايد: انجاءكم فاسق بنبأ فتبينوا[SUP](500)[/SUP].
2 - اينكه او را از اين كار منع كند. چه اينكه خداى تعالى مىفرمايد: وأمر بالمعروف و انه عن المنكر[SUP](501)[/SUP].
و سخن چينى از منكرات است و نهى از آن واجب.
3 - اينكه او را مبغوض دارد، زيرا او مبغوض خداست.
4 - اينكه به شخصى كه مطلب از او نقل شده گمان بد نبرد زيرا خداى تعالىمىفرمايد: و اجتنبوا كثيراً من الظن ان بعض الظن اثم[SUP](502)[/SUP].
5 - اينكه سخن چينى او را به تحقيق و تجسس وادار نكند كه خداى تعالىمىفرمايد: و لا تجسسوا[SUP](503)[/SUP].
6 - اينكه خودش مرتكب كارى كه ديگران را از او نهى مىكند نشود، يعنى سخنچينى او را براى كسى كه سخن از جانب او نقل شده، نقل نكند.
در روايت است كه مردى نزد اميرالمؤمنين (عليه السلام) آمده و درباره ديگرىبدگوئى كرد حضرت فرمود: اى مرد ما در آنچه گفتى تحقيق مىكنيم اگر راست گفته باشىبر تو خشم مىگيريم و اگر دروغ گفته باشى عقابت مىكنيم و اگر بخواهى از تو دست برداريم و درباره آنچه گفتى تحقيق نكنيم رهايت مىكنيم، عرض كرد: يا اميرالمؤمنين دست از من بردار[SUP](504)[/SUP].
آخرین ویرایش:
495- و دائم عيبجوئى و سخن چينى مىكنند و هرچه بتوانند خلقرا از خير و سعادت باز مىدارند و به ظلم و بدكارى مىكوشند و با اين همه متكبرندو خشن با آنكه حرامزاده و بىاصل و نسبند. (سوره قلم، آيات 13 - 11).
496- واى بر هر عيبجوى هرزه زبان. (سوره همزه، آيه 15).
497- لا يدخل الجنة نمام.
498- شراركم المشاؤون بالنميمة المفرقون بين الاحبة، المبتغونللبراء المعايب.
499- الجنة محرمة على المغتابين و المشائين بالنميمة.
500- اگر فاسقى براى شما خبرى آورد درباره خبرش تحقيق كنيد.(سوره حجرات، آيه 6).
501- امر به معروف كن و از منكر بازدار. (سوره لقمان، آيه17).
502- از بسيارى از گمانها اجتناب كنيد كه بعضى از گمانهاگناه است و تجسس نكنيد. (سوره حجرات، آيه 12).
503- از بسيارى از گمانها اجتناب كنيد كه بعضى از گمان ها گناه است و تجسس نكنيد. (سوره حجرات، آيه 12).
504- به نظر مىرسد كه منظور حضرت از اينكه فرمود: دربارهگفتهات تحقيق مىكنيم، اين بود شخص سخن چين را به زشتى عملش متوجه سازد وگرنه همانطور كه گذشت وظيفه انسان اين است كه درباره گفته سخن چين تحقيق نكند.
496- واى بر هر عيبجوى هرزه زبان. (سوره همزه، آيه 15).
497- لا يدخل الجنة نمام.
498- شراركم المشاؤون بالنميمة المفرقون بين الاحبة، المبتغونللبراء المعايب.
499- الجنة محرمة على المغتابين و المشائين بالنميمة.
500- اگر فاسقى براى شما خبرى آورد درباره خبرش تحقيق كنيد.(سوره حجرات، آيه 6).
501- امر به معروف كن و از منكر بازدار. (سوره لقمان، آيه17).
502- از بسيارى از گمانها اجتناب كنيد كه بعضى از گمانهاگناه است و تجسس نكنيد. (سوره حجرات، آيه 12).
503- از بسيارى از گمانها اجتناب كنيد كه بعضى از گمان ها گناه است و تجسس نكنيد. (سوره حجرات، آيه 12).
504- به نظر مىرسد كه منظور حضرت از اينكه فرمود: دربارهگفتهات تحقيق مىكنيم، اين بود شخص سخن چين را به زشتى عملش متوجه سازد وگرنه همانطور كه گذشت وظيفه انسان اين است كه درباره گفته سخن چين تحقيق نكند.
15 - دو زبانى
دو زبانى عبارت از اين است كه وقتى انسان بين دو نفر مخالف قرار مىگيردبا هر دو موافق باشد و با هر كدام موافق ميلش صحبت كند. اين عمل عين نفاق است[SUP](505)[/SUP].
رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: در روز قيامتآدم دو زبان در حالى محشور مىشود كه يك زبان از جلو و يك زبان از پشت سرش بيرونآمده و از هر دو زبانش آتش شعله مىكشد تا گونههايش را مىسوزاند. سپس گفتهمىشود اين همان كسى است كه در دنيا دو چهره بود، و دو زبان داشت و به اين صفت درقيامت معروف مىشود.
امامباقر (عليه السلام) مىفرمايد: چه بد بندهاى است بنده دو چهره دو زبان كه در پيشروى برادرش او را بسيار مدح و ثناء مىگويد و پشت سر، غيبتش را مىكند اگر خداچيزى به برادرش عطا كند به او حسد مىورزد و اگر گرفتارى پيدا كند، خوارش مىكند.
دو زبانى عبارت از اين است كه وقتى انسان بين دو نفر مخالف قرار مىگيردبا هر دو موافق باشد و با هر كدام موافق ميلش صحبت كند. اين عمل عين نفاق است[SUP](505)[/SUP].
رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: در روز قيامتآدم دو زبان در حالى محشور مىشود كه يك زبان از جلو و يك زبان از پشت سرش بيرونآمده و از هر دو زبانش آتش شعله مىكشد تا گونههايش را مىسوزاند. سپس گفتهمىشود اين همان كسى است كه در دنيا دو چهره بود، و دو زبان داشت و به اين صفت درقيامت معروف مىشود.
505 - در مقابل اين حالت، قسم ديگرى از دو زبانى هست كه يكى از صفات پسنديده به شمار مىرود. توضيح: اينكه انسان هنگامى كه بين دو نفر مخالف قرار مىگيرد موظف است با هر كدام از آنها به گونهاى صحبت كند كه كينهاش از طرف مقابل زائل شده قلبش با او مهربان گردد، البته اين صفت را در اصطلاح دو زبانى نمىنامند.
16 - مدح
در هر مدحى كه صورت مىگيرد شش آفت نهفته است كه چهار آفت متوجه مادح و دو تاى ديگر متوجه ممدوح است.
آفات مادح
1 - گاهى مادح در مدح افراط مىكند و افراط منجر به دروغ مىشود.
2 - گاهى مادح دچار رياء مىشود، زيرا قاعده اصلى در مدح آن است كه مدح وسيلهاى براى اظهار حب ممدوح باشد، ولى گاه مىشود كه خود مادح به آنچه مىگويد معتقد نيست و حتى در دل ندارد، و لذا گرفتار ريا و نفاق مىشود.
3 - بسيار اتفاق مىافتد كه مادح بدون تحقيق در حق ممدوح چيزهائى مىگويد كه نه از آنها اطلاع دارد و نه براى اطلاع يافتن راهى پيش رو دارد[SUP](506)[/SUP].
4 - گاهى ممدوح فاسق يا ظالم است و مادح باعث خوشحالى و سرور او مىشود و خوشحال كردن فاسق حرام است.
رسول خدا (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هنگامى كه فاسق مدح شود خداى تعالى به غضب مىآيد[SUP](507)[/SUP].
آفات ممدوح
1 - در بيشتر از موارد مدح باعث ايجاد كبر و خود پسندى در ممدوح مىشود و اين دو از مهلكات هستند.
2 - در بعضى موارد اگر كسى را به نيكى مدح و ثناء گويند خوشحال و مسرور مىشود و از خود راضى شده در راه خير ست مىشود[SUP](508)[/SUP].
اگر مدح از اين آفات سالم بماند اشكالى ندارد.
در حديث است كه نبى مكرم اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: بر صورت مداحان خاك بپاشيد[SUP](509)[/SUP].
هنگامى كه شخصى على (عليه السلام) را مدح كرد، حضرت عرض كرد: خدايا بر من ببخش آنچه را كه اينها نمىدانند و مرا به گفتار اينان مؤاخذه نكن و مرا بهتر از آنچه گمان مىكنند قرار بده.
506- يعنى مطلب از مقولهاى نيست كه بتوان از آن مطلع شد.
507- ان الله ليغضب اذا مدح الفاسق.
508- قابل ذكر است كه مدح ائمه و معصومين هيچ يك از اين آفات را ندارد و مداح معصومين از ثواب فراوانى برخوردار مىباشد.
509- احثوا التراب فى وجوه المداحين.
در هر مدحى كه صورت مىگيرد شش آفت نهفته است كه چهار آفت متوجه مادح و دو تاى ديگر متوجه ممدوح است.
آفات مادح
1 - گاهى مادح در مدح افراط مىكند و افراط منجر به دروغ مىشود.
2 - گاهى مادح دچار رياء مىشود، زيرا قاعده اصلى در مدح آن است كه مدح وسيلهاى براى اظهار حب ممدوح باشد، ولى گاه مىشود كه خود مادح به آنچه مىگويد معتقد نيست و حتى در دل ندارد، و لذا گرفتار ريا و نفاق مىشود.
3 - بسيار اتفاق مىافتد كه مادح بدون تحقيق در حق ممدوح چيزهائى مىگويد كه نه از آنها اطلاع دارد و نه براى اطلاع يافتن راهى پيش رو دارد[SUP](506)[/SUP].
4 - گاهى ممدوح فاسق يا ظالم است و مادح باعث خوشحالى و سرور او مىشود و خوشحال كردن فاسق حرام است.
رسول خدا (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هنگامى كه فاسق مدح شود خداى تعالى به غضب مىآيد[SUP](507)[/SUP].
آفات ممدوح
1 - در بيشتر از موارد مدح باعث ايجاد كبر و خود پسندى در ممدوح مىشود و اين دو از مهلكات هستند.
2 - در بعضى موارد اگر كسى را به نيكى مدح و ثناء گويند خوشحال و مسرور مىشود و از خود راضى شده در راه خير ست مىشود[SUP](508)[/SUP].
اگر مدح از اين آفات سالم بماند اشكالى ندارد.
در حديث است كه نبى مكرم اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: بر صورت مداحان خاك بپاشيد[SUP](509)[/SUP].
هنگامى كه شخصى على (عليه السلام) را مدح كرد، حضرت عرض كرد: خدايا بر من ببخش آنچه را كه اينها نمىدانند و مرا به گفتار اينان مؤاخذه نكن و مرا بهتر از آنچه گمان مىكنند قرار بده.
506- يعنى مطلب از مقولهاى نيست كه بتوان از آن مطلع شد.
507- ان الله ليغضب اذا مدح الفاسق.
508- قابل ذكر است كه مدح ائمه و معصومين هيچ يك از اين آفات را ندارد و مداح معصومين از ثواب فراوانى برخوردار مىباشد.
509- احثوا التراب فى وجوه المداحين.
باب چهارم: غضب
غضب شعلهاى است كه از آتش برافروخته جهنم اقتباس شده است تنها با اين فرقكه اين آتش فقط بر دلها افروخته مىشود و چون آتش زير خاكستر در درون دل جا گرفتهو كبر مدفون در وجود، آن را از قلوب ستمگران لجوج ظاهر مىكند همان گونه كه سنگآتش را از آهن خارج مىكند ولى غضب مؤمنين جز با تعصب دينى بروز نمىكند.
سبب غضب، هيجان و اشتعال آتشى است كه در وجود انسان به وديعت نهاده شده،اشتعال اين آتش خون قلب را به غليان مىآورد و آن را در رگها پراكنده مىكند وهمانطور كه آتش به طرف بالا زبانه مىكشد و آب جوشان در ديگ به طرف بالا مىآيد،اين خون جوشان به طرف قسمتهاى بالاى بدن مىرود و با شدت به رگهاى صورت واردمىشود و پوست صورت به خاطر شفافيتى كه دارد چون شيشهاى كه رنگ محتويات خود رانشان مىدهد رنگ خونى را كه در رگهاى صورت دويده نشان مىدهد و لذا مىبينيم كهچشم و پوست صورت كاملاً سرخ مىشود.
البته ظهور كامل اين حالت موقعى است كه انسان بر زير دست غضب كند، و بداندكه بر او مستولى است.
ولى در صورتى كه بر بالاتر از خود غضب كند و از انتقام هم مأيوس باشد، خونمنقبض مىشود و از اطراف بدن به داخل بر مىگردد و به حزن تبديل مىشود و لذا رنگصورت به زردى مىگرايد.
و اگر بر كسى كه هم شأن خود اوست غضب كند و در قدرت خويش بر انتقام شكداشته باشد خونش گاهى منقبض مىشود و گاهى منبسط و به همين جهت رنگش گاه به زردىمىگرايد و گاه به سرخى و دچار اضطراب مىشود.
پس معلوم شد كه غضب همان غليان و جوشش خون براى انتقال است و محل اين قوهقلب است.
كار قوه غضب اين است كه قبل از وقوع آنچه به حال انسان موذى و مضر به دفعآنها اقدام مىكند و در صورتى كه واقع شوند غضب متوجه تشفى و انتقام مىشود.
غذاى قوه غضب انتقام است و ميلش به انتقام، غضب از انتقام لذت مىبرد و جزبا آن آرام نمىگيرد.
مردم از نظر چگونگى اين قوه به سه دسته تقسيم مىشوند:
1 - حالت تفريط.
2 - حالت افراط.
3 - حالت اعتدال.
تفريط قوه غضب به آن است كه كسى بطور كلى از اين قوه بىبهره باشد يا غضبشبه حدى ضعيف باشد كه در موارد ضرورى و لازم هم بروز نكند.
اين حال ناپسند و مذموم بوده و از آن به بى تعصبى تعبير مىشود و از جملهثمراتش بىغيرتى در مقابل حرام و تحمل خوارى و پستى و ضعف و انكسار و سكوت درمقابل فعل منكرات است.
و لذا خداوند متعال نيكان صحابه را به شدت و تعصب توصيف كرده و مىفرمايد:اشداء على الكفار[SUP](510)[/SUP].
و به نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) دستور شدت و غلظت داده ومىفرمايد: يا ايها النبى جاهد الكفار و المنافقين واغلظ عليهم[SUP](511)[/SUP].
مىدانيم كه شدت كه در آيه اول آمده و غلظت كه در آيه دوم آمده هر دو ازآثار قوه غضب هستند.
510 - (پيروان پيامبر اسلام) بر كافران سخت و شديدند. (سوره فتح، آيه 29).
511 - اى پيامبر با كفار و منافقين مبارزه كن و بر آنها سخت بگير. (سوره توبه، آيه 73).
غضب شعلهاى است كه از آتش برافروخته جهنم اقتباس شده است تنها با اين فرقكه اين آتش فقط بر دلها افروخته مىشود و چون آتش زير خاكستر در درون دل جا گرفتهو كبر مدفون در وجود، آن را از قلوب ستمگران لجوج ظاهر مىكند همان گونه كه سنگآتش را از آهن خارج مىكند ولى غضب مؤمنين جز با تعصب دينى بروز نمىكند.
سبب غضب، هيجان و اشتعال آتشى است كه در وجود انسان به وديعت نهاده شده،اشتعال اين آتش خون قلب را به غليان مىآورد و آن را در رگها پراكنده مىكند وهمانطور كه آتش به طرف بالا زبانه مىكشد و آب جوشان در ديگ به طرف بالا مىآيد،اين خون جوشان به طرف قسمتهاى بالاى بدن مىرود و با شدت به رگهاى صورت واردمىشود و پوست صورت به خاطر شفافيتى كه دارد چون شيشهاى كه رنگ محتويات خود رانشان مىدهد رنگ خونى را كه در رگهاى صورت دويده نشان مىدهد و لذا مىبينيم كهچشم و پوست صورت كاملاً سرخ مىشود.
البته ظهور كامل اين حالت موقعى است كه انسان بر زير دست غضب كند، و بداندكه بر او مستولى است.
ولى در صورتى كه بر بالاتر از خود غضب كند و از انتقام هم مأيوس باشد، خونمنقبض مىشود و از اطراف بدن به داخل بر مىگردد و به حزن تبديل مىشود و لذا رنگصورت به زردى مىگرايد.
و اگر بر كسى كه هم شأن خود اوست غضب كند و در قدرت خويش بر انتقام شكداشته باشد خونش گاهى منقبض مىشود و گاهى منبسط و به همين جهت رنگش گاه به زردىمىگرايد و گاه به سرخى و دچار اضطراب مىشود.
پس معلوم شد كه غضب همان غليان و جوشش خون براى انتقال است و محل اين قوهقلب است.
كار قوه غضب اين است كه قبل از وقوع آنچه به حال انسان موذى و مضر به دفعآنها اقدام مىكند و در صورتى كه واقع شوند غضب متوجه تشفى و انتقام مىشود.
غذاى قوه غضب انتقام است و ميلش به انتقام، غضب از انتقام لذت مىبرد و جزبا آن آرام نمىگيرد.
مردم از نظر چگونگى اين قوه به سه دسته تقسيم مىشوند:
1 - حالت تفريط.
2 - حالت افراط.
3 - حالت اعتدال.
تفريط قوه غضب به آن است كه كسى بطور كلى از اين قوه بىبهره باشد يا غضبشبه حدى ضعيف باشد كه در موارد ضرورى و لازم هم بروز نكند.
اين حال ناپسند و مذموم بوده و از آن به بى تعصبى تعبير مىشود و از جملهثمراتش بىغيرتى در مقابل حرام و تحمل خوارى و پستى و ضعف و انكسار و سكوت درمقابل فعل منكرات است.
و لذا خداوند متعال نيكان صحابه را به شدت و تعصب توصيف كرده و مىفرمايد:اشداء على الكفار[SUP](510)[/SUP].
و به نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) دستور شدت و غلظت داده ومىفرمايد: يا ايها النبى جاهد الكفار و المنافقين واغلظ عليهم[SUP](511)[/SUP].
مىدانيم كه شدت كه در آيه اول آمده و غلظت كه در آيه دوم آمده هر دو ازآثار قوه غضب هستند.
510 - (پيروان پيامبر اسلام) بر كافران سخت و شديدند. (سوره فتح، آيه 29).
511 - اى پيامبر با كفار و منافقين مبارزه كن و بر آنها سخت بگير. (سوره توبه، آيه 73).
افراط در غضب
افراط در غضب آن است كه قوه غضب چنان بر صاحبش مسلط شود كه از اختيار عقل و شرع خارج گردد، در اين صورت بصيرت از انسان سلب شده و قدرت تفكر را از دست مىدهد، اختيار نفس از كف او خارج مىگردد و از ديدن عبرتها كور و از شنيدن مواعظ كر مىشود.
از جمله آثار ظاهرى اين حالت، تغيير رنگ، لرزش اعضاء، خروج افعال از ترتيب و نظام، اضطراب در حركات و سخنان، باز شدن زبان به فحش و ناسزا و سخنان ناهموار و كتك كارى و حمله به ديگران مىباشد. ولذا از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) روايت شده كه: غضب ايمان را فاسد مىكند همانطور كه سركه عسل را[SUP](512)[/SUP].
از ميسر روايت شده كه نزد امام باقر (عليه السلام) نام غضب به ميان آمد، حضرت فرمود: انسان گاهى غضب مىكند و به هيچ چيز راضى نمىشود تا خود را مستحق آتش و عذاب كند، پس هركس در حال ايستاده غضبناك شود فوراً بنشيند كه اين كار پليدى شيطان را از او دور مىكند و هركس بر خويشاوند خود غضبناك شد با او تماس بدنى برقرار كند چه اينكه رحم وقتى تماس پيدا كند ساكت مىشود.
ابوحمزه ثمالى از آن حضرت روايت مىكند: غضب شعلهاى از شيطان است كه در درون آدمى افروخته مىشود، وقتى يك از شما غضب مىكند چشمانش سرخ مىشود، رگهاى گردنش ورم مىكند و شيطان خود را در آن رگها جاى مىدهد، پس هر كدام از شما از تسلط شيطان خوف دارد به هنگام غضب فورى بنشيند كه نشستن پليدى شيطان را از او دور مىكند.
امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: غضب كليد هر بدى است[SUP](513)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس غضبش را نگهدارد خدا عيبهايش را مىپوشاند[SUP](514)[/SUP].
و مىفرمايد: در تورات نوشته شده: اى پسر آدم به هنگام غضبت مرا ياد كن تا به هنگام غضبم تو را ياد كنم و با كسانى كه هلاك مىشوند هلاكت نكنم و هنگامى كه مورد ظلم واقع شدى به يارى من راضى باش كه يارى من از يارى خودت بهتر است.
و مىفرمايد: هركس مالك غضبش نباشد مالك عقلش نيست[SUP](515)[/SUP].
و مىفرمايد: از جمله مناجاتهاى خداى تعالى با موسى اين است: اى موسى بر كسانى كه تو را مالك آنها كردم اعمال غضب نكن تا بر تو اعمال غضب نكنم[SUP](516)[/SUP].
512 - الغضب يفسد الايمان كما يفسد الخل العسل.
513 - الغضب مفتاح كل شر.
514 - من كف غضبه ستر الله عورته.
515 - من لم يملك غضبه لم يملك عقله.
516 - يا موسى امسك غضبك عمن ملكتك عليه اكف عنك غضبى.
افراط در غضب آن است كه قوه غضب چنان بر صاحبش مسلط شود كه از اختيار عقل و شرع خارج گردد، در اين صورت بصيرت از انسان سلب شده و قدرت تفكر را از دست مىدهد، اختيار نفس از كف او خارج مىگردد و از ديدن عبرتها كور و از شنيدن مواعظ كر مىشود.
از جمله آثار ظاهرى اين حالت، تغيير رنگ، لرزش اعضاء، خروج افعال از ترتيب و نظام، اضطراب در حركات و سخنان، باز شدن زبان به فحش و ناسزا و سخنان ناهموار و كتك كارى و حمله به ديگران مىباشد. ولذا از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) روايت شده كه: غضب ايمان را فاسد مىكند همانطور كه سركه عسل را[SUP](512)[/SUP].
از ميسر روايت شده كه نزد امام باقر (عليه السلام) نام غضب به ميان آمد، حضرت فرمود: انسان گاهى غضب مىكند و به هيچ چيز راضى نمىشود تا خود را مستحق آتش و عذاب كند، پس هركس در حال ايستاده غضبناك شود فوراً بنشيند كه اين كار پليدى شيطان را از او دور مىكند و هركس بر خويشاوند خود غضبناك شد با او تماس بدنى برقرار كند چه اينكه رحم وقتى تماس پيدا كند ساكت مىشود.
ابوحمزه ثمالى از آن حضرت روايت مىكند: غضب شعلهاى از شيطان است كه در درون آدمى افروخته مىشود، وقتى يك از شما غضب مىكند چشمانش سرخ مىشود، رگهاى گردنش ورم مىكند و شيطان خود را در آن رگها جاى مىدهد، پس هر كدام از شما از تسلط شيطان خوف دارد به هنگام غضب فورى بنشيند كه نشستن پليدى شيطان را از او دور مىكند.
امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: غضب كليد هر بدى است[SUP](513)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس غضبش را نگهدارد خدا عيبهايش را مىپوشاند[SUP](514)[/SUP].
و مىفرمايد: در تورات نوشته شده: اى پسر آدم به هنگام غضبت مرا ياد كن تا به هنگام غضبم تو را ياد كنم و با كسانى كه هلاك مىشوند هلاكت نكنم و هنگامى كه مورد ظلم واقع شدى به يارى من راضى باش كه يارى من از يارى خودت بهتر است.
و مىفرمايد: هركس مالك غضبش نباشد مالك عقلش نيست[SUP](515)[/SUP].
و مىفرمايد: از جمله مناجاتهاى خداى تعالى با موسى اين است: اى موسى بر كسانى كه تو را مالك آنها كردم اعمال غضب نكن تا بر تو اعمال غضب نكنم[SUP](516)[/SUP].
512 - الغضب يفسد الايمان كما يفسد الخل العسل.
513 - الغضب مفتاح كل شر.
514 - من كف غضبه ستر الله عورته.
515 - من لم يملك غضبه لم يملك عقله.
516 - يا موسى امسك غضبك عمن ملكتك عليه اكف عنك غضبى.
اعتدال غضب
ريشهكن كردن اصل غضب از وجود انسان كارى است غير ممكن و ما هم مكلف به آننيستيم بلكه آنچه ما تكليف داريم و ممكن هم هست اين است كه صولت و قدرتش را بشكنيمو بطورى آن را تضعيف كنيم كه در درون شديد نشود و آثارش در صورت هويدا نگردد، و درمرتبه لايق خود يعنى تحت اشارت عقل و شرع بماند و در جايى كه غضب لازم است، بروزكند و در جايى كه حلم لازم است انسان بتواند حليم باشد و طورى نباشد كه انسان رااز حال اختيار خارج كند.
بالاتر از اين ما هيچ تكليفى نداريم و آنچه مورد رضاى خداست همين است كهغضب در اختيار انسان باشد و لذا خداى تعالى مىفرمايد:
و الكاظمين الغيظ[SUP](517)[/SUP].در حالى كه اگر نداشتن غضب پسنديده بود بايستى بفرمايد: و الفاقدين الغيظ يعنى:آنهايى كه هيچ غضبى ندارند.
علل و اسباب و غضب
عواملى كه باعث تهييج غضب مىشوند عبارتند از:
1 - تكبر 2 - عجب 3 - شوخى 4 - استهزا 5 - ذل 6 - عيبجويى 7 - لجاج ومجادله 8 - مخالفت 9 - مكر و حيله 10 - شدت حرص بر مال و جاه و زياد از حد لازم.
كه همگى از اخلاق پست و نكوهيده به حساب مىآيند.
تا وقتى كه يكى از اين عوامل در وجود انسان باقى است رهايى از غضب امرىغير ممكن است، پس كسى كه درصدد دفع غضب است چارهاى جز ازاله و رفع اين عوامل بهوسيله اضداد آنها ندارد. بنابراين سزاوار است كه كبر خود را با تواضع، عجب را باشناخت نفس، فخر را با علم به اينكه فخر از جمله رذايل است و افتخار هركس تنها بهفضايل اوست، شوخى و بيهودگى را با جديت در كسب فضايل و اخلاق حسنه؛ استهزا را بهوسيله گراميداشت نفس از آزار مردم، و حفظ آن از مسخره شدن؛ عيبجوئى را با دورى ازگفتار زشت و حفظ نفس از جوابهاى نامناسب؛ حرص را با قناعت بر حدى كه براى كسب عزتاستغناء و رهايى از ذلت نياز ضرورى است، معالجه كند.
و رفع هر يك از اين اخلاق ناپسند نياز به رياضت و تحمل مشقتها دارد. اصلدر علاج اين رذايل به شناخت آشوب و غائلههاى حاصل از آنها بر مىگردد و با اينآگاهى است كه نفس انسانى از آنها روى گردان شده و از زشتيهايشان متنفر مىشود. وچون حال تنفر و فرار حاصل شد بايد تا مدت زيادى خود را ملزم كند كه اضداد اين صفاترا بر خود تحميل كند يعنى آنقدر خود را به صفات پسنديدهاى كه ذكر شد ملتزم كند تابرايش به صورت عادت درآيند و بطورى نفسش با آنها آشنا شود كه انجامشان بر او سنگيننباشد.
وقتى اين زذايل در وجود انسان محو و نابود شود نفس تزكيه شده و از اينرذايل پاك گرديده، از غضبى كه مولود آنهاست خلاصى مىيابد.
517 - و آنان كه خشم خود را فرو مىبرند. (سوره آل عمران، آيه 134).
ريشهكن كردن اصل غضب از وجود انسان كارى است غير ممكن و ما هم مكلف به آننيستيم بلكه آنچه ما تكليف داريم و ممكن هم هست اين است كه صولت و قدرتش را بشكنيمو بطورى آن را تضعيف كنيم كه در درون شديد نشود و آثارش در صورت هويدا نگردد، و درمرتبه لايق خود يعنى تحت اشارت عقل و شرع بماند و در جايى كه غضب لازم است، بروزكند و در جايى كه حلم لازم است انسان بتواند حليم باشد و طورى نباشد كه انسان رااز حال اختيار خارج كند.
بالاتر از اين ما هيچ تكليفى نداريم و آنچه مورد رضاى خداست همين است كهغضب در اختيار انسان باشد و لذا خداى تعالى مىفرمايد:
و الكاظمين الغيظ[SUP](517)[/SUP].در حالى كه اگر نداشتن غضب پسنديده بود بايستى بفرمايد: و الفاقدين الغيظ يعنى:آنهايى كه هيچ غضبى ندارند.
علل و اسباب و غضب
عواملى كه باعث تهييج غضب مىشوند عبارتند از:
1 - تكبر 2 - عجب 3 - شوخى 4 - استهزا 5 - ذل 6 - عيبجويى 7 - لجاج ومجادله 8 - مخالفت 9 - مكر و حيله 10 - شدت حرص بر مال و جاه و زياد از حد لازم.
كه همگى از اخلاق پست و نكوهيده به حساب مىآيند.
تا وقتى كه يكى از اين عوامل در وجود انسان باقى است رهايى از غضب امرىغير ممكن است، پس كسى كه درصدد دفع غضب است چارهاى جز ازاله و رفع اين عوامل بهوسيله اضداد آنها ندارد. بنابراين سزاوار است كه كبر خود را با تواضع، عجب را باشناخت نفس، فخر را با علم به اينكه فخر از جمله رذايل است و افتخار هركس تنها بهفضايل اوست، شوخى و بيهودگى را با جديت در كسب فضايل و اخلاق حسنه؛ استهزا را بهوسيله گراميداشت نفس از آزار مردم، و حفظ آن از مسخره شدن؛ عيبجوئى را با دورى ازگفتار زشت و حفظ نفس از جوابهاى نامناسب؛ حرص را با قناعت بر حدى كه براى كسب عزتاستغناء و رهايى از ذلت نياز ضرورى است، معالجه كند.
و رفع هر يك از اين اخلاق ناپسند نياز به رياضت و تحمل مشقتها دارد. اصلدر علاج اين رذايل به شناخت آشوب و غائلههاى حاصل از آنها بر مىگردد و با اينآگاهى است كه نفس انسانى از آنها روى گردان شده و از زشتيهايشان متنفر مىشود. وچون حال تنفر و فرار حاصل شد بايد تا مدت زيادى خود را ملزم كند كه اضداد اين صفاترا بر خود تحميل كند يعنى آنقدر خود را به صفات پسنديدهاى كه ذكر شد ملتزم كند تابرايش به صورت عادت درآيند و بطورى نفسش با آنها آشنا شود كه انجامشان بر او سنگيننباشد.
وقتى اين زذايل در وجود انسان محو و نابود شود نفس تزكيه شده و از اينرذايل پاك گرديده، از غضبى كه مولود آنهاست خلاصى مىيابد.
517 - و آنان كه خشم خود را فرو مىبرند. (سوره آل عمران، آيه 134).
معالجه غضب بعد از هيجان
آنچه تاكنون ذكر شد براى معالجه غضب بطور كلى و پيشگيرى از وقوع آن درتمام حالات بود و به عبارت ديگر روش رسيدن به يك ملكه دائمى نفسانى بود و اكنونراه معالجه غضب بعد از وقوع و هيجان را ذكر مىكنيم، به عبارت ديگر آنچه گفتيمجواب اين سؤال بود: چه كنيم كه اصلاً غضب نكنيم؟ و حالا به پاسخ اين سؤالمىپردازيم: اگر غضب كرديم براى رهايى از اين حالت چه كنيم.
به عبارت واضحتر آنچه مىگوييم فقط براى خاموش كردن غضب در حال اشتعال وهيجان است، و فقط يك نوبت غضب را معالجه مىكند.
البته تسلط بر غضب در دراز مدت باعث مىشود كه انسان اين قوه را به طوركلى مهار كند.
براى معالجه غضب بعد از هيجان، قبل از هر چيز بايد متوجه باشد كه شيطان براو مسلط شده است، لذا از اين ملعون رانده شده به خدا پناه ببرد و اگر ايستاده استبنشيند و اگر نشسته است بخوابد و با آب سرد غسل يا وضو انجام دهد.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هنگامى كه يكى از شماغضب مىكند وضو بگيرد و غسل كند. زيرا غضب از آتش است[SUP](518)[/SUP].
و در حديث است كه حضرت براى دفع غضب دستور به استعاذه فرمود.
راه ديگر، تفكر در احاديثى است كه در مدح كظم غيظ و عفو و بردبارى و تحملوارد شده است.
خداوند تعالى در مقام مدح مىفرمايد: و الكاظمين الغيط و نبى گرامى اسلام(صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هركس غضبش را نگه دارد، خدا او را ازعذابش حفظ مىكند. و هركس از خدا معذرت بخواهد، خدا عذرش را مىپذيرد و هركس زبانشرا حفظ كند خدا عيبهايش را مىپوشاند[SUP](519)[/SUP].
و مىفرمايد: سختترين شما كسى است كه هنگام غضب مالك نفسش باشد وبردبارترين شما كسى است كه هنگام قدرت ببخشد[SUP](520)[/SUP].
و فرمود: از محبوبترين چيزها نزد خدا دو جرعه است، جرعه خشمى كه بابردبارى نوشيده شود و جرعه مصيبتى كه با صبر نوشيده شود[SUP](521)[/SUP].
امام سجاد (عليه السلام) فرمود: دوست ندارم كه شتران نجيب را به قيمتخوارى خود دارا شوم و هيچ چيز گواراتر از غضبى كه آن را تلافى نكنم از گلويم پاييننرفته است[SUP](522)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) مىفرمايد: كسى كه غضب خود را فرو نشاند در حالىكه مىتواند انتقام بگيرد خداى تعالى در قيامت قلبش را پر از امن و امان مىكند[SUP](523)[/SUP].
و امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: غضب جرعه خوبى است براى كسى كهبتواند بر آن صبر كند، زيرا اجر بزرگ براى كسى است كه گرفتارى بزرگ ببيند و خداىتعالى هر قومى را دوست داشته باشد آنها رامبتلا مىكند[SUP](524)[/SUP].
مىفرمايد: هر بندهاى غضب خود را فرو نشاند خداى تعالى به او عزتى دردنيا و عزتى در آخرت مىدهد[SUP](525)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس در حالى كه قدرت بر انتقام دارد غضب خود را فرو نشاندخداى تعالى در روز قيامت قلب او را از رضاى خود پر مىسازد[SUP](526)[/SUP].
و فرمود: رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: هيچ گاهخدا كسى را به خاطر جهل و نادانى عزت نبخشيده است و كسى را به خاطر حلم و بردبارىذليل نكرده است[SUP](527)[/SUP].
و حفص نقل مىكند: امام صادق (عليه السلام) غلامى را به دنبال كارىفرستاد، مدتى گذشت غلام برنگشت، حضرت به دنبالش رفت او را در گوشهاى خفته يافتبالاى سرش نشسته او را باد مىزد تا بيدار شد، آنگاه به او فرمود: فلانى به خداقسم تو حق ندارى تمام شبانه روز را بخوابى، بلكه شب را بخواب و روزت را در اختيارما باش.
518 - اذا غضب احدكم فليتوضأ و ليغتسل فان الغضب من النار.
519 - من كف غضبه كف الله عنه عذابه و من اعتذر الى ربه قبل الله عذره و من خزن لسانه ستر الله عورته.
520 - اشدكم من ملك نفسه عند الغضب و احلمكم من عفا عند القدرة.
521 - من احب السبيل الى الله تعالى جرعتان جرعة غيظ تردها بحلم و جرعة مصيبة تردها بصير.
522 - ما احب ان لى بذل نفسى حمر النعم، و ما تجرعت جرعة احب الى من جرعة غيظ لا اكافى بها صاحبها. در حاشيه كتاب محجة البيضاء در ذيل حديث اين چنين آمده: از ذكر اين دو جمله با هم استفاده مىشود كه فرونشاندن غيظ عزت است و انتقام ذلت.
523 - من كظم غيظاً و هو يقدر على امضائه حشا الله قلبه امنا و ايماناً يوم القيامة.
524 - نعم الجرعة الغيظ لمن صبر عليها فان عظيم الاجر لمن عظم البلاء و ما احب الله قوماً الا ابتلاهم.
525 - ما من عبد كظم غيظاً الا زاده الله تعالى عزا فى الدنيا و عزاً فى الاخرة.
526 - من كظم غيظاً و لوشاء ان يمضيه امضاه ملا الله قلبه يوم القيامة رضاه.
527 - ما اعز الله بجهل قط ولا اذل بحلم قط منظور از جهل اعمال غضب و انتقام جويى است.
آنچه تاكنون ذكر شد براى معالجه غضب بطور كلى و پيشگيرى از وقوع آن درتمام حالات بود و به عبارت ديگر روش رسيدن به يك ملكه دائمى نفسانى بود و اكنونراه معالجه غضب بعد از وقوع و هيجان را ذكر مىكنيم، به عبارت ديگر آنچه گفتيمجواب اين سؤال بود: چه كنيم كه اصلاً غضب نكنيم؟ و حالا به پاسخ اين سؤالمىپردازيم: اگر غضب كرديم براى رهايى از اين حالت چه كنيم.
به عبارت واضحتر آنچه مىگوييم فقط براى خاموش كردن غضب در حال اشتعال وهيجان است، و فقط يك نوبت غضب را معالجه مىكند.
البته تسلط بر غضب در دراز مدت باعث مىشود كه انسان اين قوه را به طوركلى مهار كند.
براى معالجه غضب بعد از هيجان، قبل از هر چيز بايد متوجه باشد كه شيطان براو مسلط شده است، لذا از اين ملعون رانده شده به خدا پناه ببرد و اگر ايستاده استبنشيند و اگر نشسته است بخوابد و با آب سرد غسل يا وضو انجام دهد.
نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هنگامى كه يكى از شماغضب مىكند وضو بگيرد و غسل كند. زيرا غضب از آتش است[SUP](518)[/SUP].
و در حديث است كه حضرت براى دفع غضب دستور به استعاذه فرمود.
راه ديگر، تفكر در احاديثى است كه در مدح كظم غيظ و عفو و بردبارى و تحملوارد شده است.
خداوند تعالى در مقام مدح مىفرمايد: و الكاظمين الغيط و نبى گرامى اسلام(صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: هركس غضبش را نگه دارد، خدا او را ازعذابش حفظ مىكند. و هركس از خدا معذرت بخواهد، خدا عذرش را مىپذيرد و هركس زبانشرا حفظ كند خدا عيبهايش را مىپوشاند[SUP](519)[/SUP].
و مىفرمايد: سختترين شما كسى است كه هنگام غضب مالك نفسش باشد وبردبارترين شما كسى است كه هنگام قدرت ببخشد[SUP](520)[/SUP].
و فرمود: از محبوبترين چيزها نزد خدا دو جرعه است، جرعه خشمى كه بابردبارى نوشيده شود و جرعه مصيبتى كه با صبر نوشيده شود[SUP](521)[/SUP].
امام سجاد (عليه السلام) فرمود: دوست ندارم كه شتران نجيب را به قيمتخوارى خود دارا شوم و هيچ چيز گواراتر از غضبى كه آن را تلافى نكنم از گلويم پاييننرفته است[SUP](522)[/SUP].
امام باقر (عليه السلام) مىفرمايد: كسى كه غضب خود را فرو نشاند در حالىكه مىتواند انتقام بگيرد خداى تعالى در قيامت قلبش را پر از امن و امان مىكند[SUP](523)[/SUP].
و امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: غضب جرعه خوبى است براى كسى كهبتواند بر آن صبر كند، زيرا اجر بزرگ براى كسى است كه گرفتارى بزرگ ببيند و خداىتعالى هر قومى را دوست داشته باشد آنها رامبتلا مىكند[SUP](524)[/SUP].
مىفرمايد: هر بندهاى غضب خود را فرو نشاند خداى تعالى به او عزتى دردنيا و عزتى در آخرت مىدهد[SUP](525)[/SUP].
و مىفرمايد: هركس در حالى كه قدرت بر انتقام دارد غضب خود را فرو نشاندخداى تعالى در روز قيامت قلب او را از رضاى خود پر مىسازد[SUP](526)[/SUP].
و فرمود: رسول گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: هيچ گاهخدا كسى را به خاطر جهل و نادانى عزت نبخشيده است و كسى را به خاطر حلم و بردبارىذليل نكرده است[SUP](527)[/SUP].
و حفص نقل مىكند: امام صادق (عليه السلام) غلامى را به دنبال كارىفرستاد، مدتى گذشت غلام برنگشت، حضرت به دنبالش رفت او را در گوشهاى خفته يافتبالاى سرش نشسته او را باد مىزد تا بيدار شد، آنگاه به او فرمود: فلانى به خداقسم تو حق ندارى تمام شبانه روز را بخوابى، بلكه شب را بخواب و روزت را در اختيارما باش.
518 - اذا غضب احدكم فليتوضأ و ليغتسل فان الغضب من النار.
519 - من كف غضبه كف الله عنه عذابه و من اعتذر الى ربه قبل الله عذره و من خزن لسانه ستر الله عورته.
520 - اشدكم من ملك نفسه عند الغضب و احلمكم من عفا عند القدرة.
521 - من احب السبيل الى الله تعالى جرعتان جرعة غيظ تردها بحلم و جرعة مصيبة تردها بصير.
522 - ما احب ان لى بذل نفسى حمر النعم، و ما تجرعت جرعة احب الى من جرعة غيظ لا اكافى بها صاحبها. در حاشيه كتاب محجة البيضاء در ذيل حديث اين چنين آمده: از ذكر اين دو جمله با هم استفاده مىشود كه فرونشاندن غيظ عزت است و انتقام ذلت.
523 - من كظم غيظاً و هو يقدر على امضائه حشا الله قلبه امنا و ايماناً يوم القيامة.
524 - نعم الجرعة الغيظ لمن صبر عليها فان عظيم الاجر لمن عظم البلاء و ما احب الله قوماً الا ابتلاهم.
525 - ما من عبد كظم غيظاً الا زاده الله تعالى عزا فى الدنيا و عزاً فى الاخرة.
526 - من كظم غيظاً و لوشاء ان يمضيه امضاه ملا الله قلبه يوم القيامة رضاه.
527 - ما اعز الله بجهل قط ولا اذل بحلم قط منظور از جهل اعمال غضب و انتقام جويى است.
باب پنجم: كينه
هنگامى كه انسان غضب كند و از انتقام ناتوان باشد چارهاى ندارد جز اينكهغضب خود را فرو برد، اين خشم و غضب به باطن بر مىگردد و عقده درونى ايجاد مىكندو تبديل به كينه مىشود.
معنى كينه نسبت به كسى اين است كه آن شخص بطور دائم و مستمر بر قلبتسنگينى كند و در دل از او بغض و تنفر داشته باشى.
نبى گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: مؤمن كينهتوز نيست[SUP](528)[/SUP].
بنابر آنچه ذكر شد كينه از ثمرات غضب است و خود هشت چيز را در وجود انسانبه ارث مىنهد، كه عبارتند از:
1 - حسد: به اين معنى كه انسان را وادار مىكند آرزوى سلب نعمت از آن شخصرا داشته باشد.
2 - اينكه حسد را در باطن رشد مىدهد تا هنگامى كه انسان او را به بلائىگرفتار ديد، به او طعنه مىزند و سرزنش مىكند.
3 - اينكه انسان با او قطع رابطه مىكند اگر چه او مايل به وصلت باشد.
4 - اينكه براى تحقير و تصغير از او روى مىگرداند اين اثر به خاطر قصدتحقيرى كه همراه دارد از اثر سوم بدتر است.
5 - اينكه درباره او به سخنان حرام چون دروغ و غيبت مرتكب مىشود و باعثافشاء سر و هتك ستر او مىشود.
6 - اينكه به خاطر تمسخر و استهزا اعمال و گفتار او را تقليد مىكند.
7 - اينكه به وسيله كتك كارى و چيزهايى كه باعث ناراحتى جسمى او مىشوند اورا آزار مىدهد.
8 - اينكه حقوق او از قبيل صله رحم، قضاء دين و رد مظلمه را سلب مىكند وهمانطور كه مىدانيم تمام اين آثار حرام و غير مشروعند.
پائينترين درجات كينه اين است كه وجود انسان از تمام آثار مذكور خالىباشد ولى سنگينى و بغض درونى او را از گشاده روئى و رفق و مدارا باز دارد.
براى چنين شخصى بهتر آن است كه رابطهاش را با شخص مورد كينه به حال قبلىخود حفظ كند و اگر بتواند براى مبارزه با نفس و مخالفت شيطان احسان و نيكى بيشترىبه او روا دارد بسيار نيكوست زيرا اين درجه مرتبه صديقين و از بهترين اعمال مقربيناست.
حالات شخص كينهتوز
هنگامى كه انسان نسبت به كسى كينه در دل مىگيرد ممكن است قادر به تلافى و انتقام نباشد در اين صورت كينه به صفات ناپسندى چون حسد منجر مىشود كه در آينده از آنها بحث خواهيم كرد. ولى اگر توانائى انتقام داشته باشد يكى از سه حالت زير در او پيدا مىشود.
1 - اينكه حق خود را كامل و بدون كم و زياد استيفاء كند، در اين صورت به عدالت رفتار كرده است.
2 - اينكه او را ببخشد و به او نيكى كند، اين حالت فضل و بخشش است.
3 - اينكه بيش از حد استحقاق خود او مطالبه كند، اين حالت ظلم است.
چاره رهائى از كينه
علاج كينه اين است كه انسان بداند تا زمانى كه كينهاى در قلب او باشد دائماً غمگين و اندوهناك و گرفتار خواهد بود و در دنيا و آخرت در چنگال بىرحم عذاب خواهد ماند.
و ديگر اينكه در فضيلت رفق و مدارا و عفو بينديشد.
خداى تعالى مىفرمايد: خذ العفو و أمر بالعرف[SUP](529)[/SUP].
428 - ما با اهل باطل به بطالت مىپرداختيم. (سوره مدثر، آيه 45).
429 - لاتمار اخاك و لا تمازحه و لا تعده موعداً فتخلفه.
حالات شخص كينهتوز
هنگامى كه انسان نسبت به كسى كينه در دل مىگيرد ممكن است قادر به تلافى و انتقام نباشد در اين صورت كينه به صفات ناپسندى چون حسد منجر مىشود كه در آينده از آنها بحث خواهيم كرد. ولى اگر توانائى انتقام داشته باشد يكى از سه حالت زير در او پيدا مىشود.
1 - اينكه حق خود را كامل و بدون كم و زياد استيفاء كند، در اين صورت به عدالت رفتار كرده است.
2 - اينكه او را ببخشد و به او نيكى كند، اين حالت فضل و بخشش است.
3 - اينكه بيش از حد استحقاق خود او مطالبه كند، اين حالت ظلم است.
چاره رهائى از كينه
علاج كينه اين است كه انسان بداند تا زمانى كه كينهاى در قلب او باشد دائماً غمگين و اندوهناك و گرفتار خواهد بود و در دنيا و آخرت در چنگال بىرحم عذاب خواهد ماند.
و ديگر اينكه در فضيلت رفق و مدارا و عفو بينديشد.
خداى تعالى مىفرمايد: خذ العفو و أمر بالعرف[SUP](529)[/SUP].
428 - ما با اهل باطل به بطالت مىپرداختيم. (سوره مدثر، آيه 45).
429 - لاتمار اخاك و لا تمازحه و لا تعده موعداً فتخلفه.
و مىفرمايد: و ان تعفوا اقرب للتقوى[SUP](530)[/SUP].
و امام صادق (عليه السلام) از نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) چنينروايت مىكند:
آيا بهترين صفات دنيا و آخرت را به شما معرفى كنم؟
هركس به تو ظلم كرد او را ببخش، با كسى كه با تو قطع رابطه كرده وصلت كن،هركس به تو بدى كرد به او احسان كن و هركس تو را محروم كرد به او عطاء كن[SUP](531)[/SUP].
و مىفرمايد رسول اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) فرمود: ببخشيد، كهبخشش جز عزت بر بنده نمىافزايد پس همديگر را ببخشيد تا خدا عزتتان دهد[SUP](532)[/SUP]
.
معتب مىگويد: همراه امام كاظم (عليه السلام) در باغش مشغول برداشت محصولبوديم، نگاهم به غلامى افتاد كه مقدارى خرما را به پشت ديوار باغ پرت كرد، رفتم اورا گرفتم، خدمت امام (عليه السلام) آوردم. عرض كردم: فدايت شوم، اين غلام را بااين خرما يافتم.
حضرت به غلام فرمود: فلانى! آيا گرسنه مىمانى؟
عرض كرد: نه، مولاى من، فرمود: پس براى چه اين خرما را برداشتى؟
عرض كرد: ميل داشتم كه براى من باشد.
حضرت فرمود: رهايش كنيد، برو اين خرما براى تو.
و همان حضرت فرمود: مدارا نيمى از زندگى است[SUP](533)[/SUP].
528 - المؤمن ليس بحقود.
529 - (اى پيامبر) با امت به شيوه عفو و بخشش رفتار كن و به نيكوكارى امر فرما... (سوره اعراف، آيه 199).
530 - و اگر عفو كنيد و درگذريد به تقوى و پرهيزكارى نزديكتر است. (سوره بقره، آيه 237).
531 - الا اخبركم بخير خلائق الدنيا و الاخرة؟ العفو عمن ظلمك و تصل من قطعك و الاحسان الى من اساء اليك و اعطاء من حرمك.
532 - عليكم بالعفو، فان العفو لا يزيد العبد الا عزا فتعافوا يعزكم الله.
533 - الرفق نصف العيش.
528 - المؤمن ليس بحقود.
529 - (اى پيامبر) با امت به شيوه عفو و بخشش رفتار كن و به نيكوكارى امر فرما... (سوره اعراف، آيه 199).
530 - و اگر عفو كنيد و درگذريد به تقوى و پرهيزكارى نزديكتر است. (سوره بقره، آيه 237).
531 - الا اخبركم بخير خلائق الدنيا و الاخرة؟ العفو عمن ظلمك و تصل من قطعك و الاحسان الى من اساء اليك و اعطاء من حرمك.
532 - عليكم بالعفو، فان العفو لا يزيد العبد الا عزا فتعافوا يعزكم الله.
533 - الرفق نصف العيش.
باب ششم: حسد
همانطور كه ذكر شد حسد از نتائج كينه و خود كينه از ثمرات غضب استبنابراين حسد، فرع فرع غضب است.
حسد خود داراى نتايج نكوهيده بىشمارى است.
امام باقر (عليه السلام) مىفرمايد: حسد ايمان را مىخورد، همانطور كه آتشهيزم را[SUP](534)[/SUP].
امام صادق (عليه السلام) مىفرمايد: آفت دين حسد و عجب و فخرفروشى است[SUP](535)[/SUP].
و مىفرمايد: خداى تعالى به موسى (عليه السلام) فرمود: اى پسر عمران بهخاطر آنچه از فضل و كرم خود به مردم عطا كردهام به آنها حسد نورز، به آن نعمتهاچشم مدوز و دلت دنبال آنها نباشد، زيرا حسود، از نعمتهاى من خشمگين است، مىخواهداز قسمتى كه من بين بندگانم انجام دادهام جلوگيرى كند، و كسى كه چنين باشد نه مناز او هستم و نه او از من است.
و مىفرمايد: تقوى پيشه كنيد و به هم حسد نورزيد...[SUP](536)[/SUP].
و از آن حضرت در كتاب مصباح الشريعة چنين روايت شده است:
شخص حسود قبل از آنكه به ديگرى زيان برساند خود را زيان بار كرده استمانند ابليس كه براى خود لعنت و براى آدم برگزيدگى و هدايت و ترقى به محل حقايقپيمان الهى و نبوت را به ارمغان آورد.
پس محسود باش و حسود نباس زيرا ميزان حسود سبك است و پيوسته ميزان محسودرا سنگين مىكند.
و چون رزق قبلاً تقسيم شده حسد سودى به حسود و ضررى به محسود نمىرساند.ريشه حسد كورى قلب و انكار فضل پروردگار است و اين دو، بالهاى كفرند. بوسيله حسد،انسان دچار حسرت ابدى شده و در چنان مهلكهاى مىافتد كه هرگز از آن نجاتنمىيابد. حسود توبه ندارد زيرا بر كار خود مصر است و به آن معتقد، و بر اين حالتسرشته شده است. بدون دليل حسد مىورزد و سرشت انسان تغييرپذير نيست اگر چه معالجهشود (پايان نقل از مصباح الشريعة).
534 - ان الحسد ليأكل الايمان كما يأكل النار الحطب.
535 - آفه الدين الحسد و العجب والفخر.
536 - اتقوا الله و لا يحسد بعضكم بعضاً.
534 - ان الحسد ليأكل الايمان كما يأكل النار الحطب.
535 - آفه الدين الحسد و العجب والفخر.
536 - اتقوا الله و لا يحسد بعضكم بعضاً.
غبطه
حسد هميشه در مورد نعمت پيدا مىشود، هنگامى كه نعمتى به بندهاى عطامىشود كسى كه ناظر بر تنعم اوست اگر شكرگزار يابى تفاوت نباشد يكى از دو حالت دراو پيدا مىشود.
1 - اينكه از وجود آن نعمت ناراحت باشد و زوال آن را آرزو كند اين حالتحسد ناميده مىشود.
2 - اينكه از وجود نعمت ناراحت نباشد و زوال آن را نيز آرزو نكند ولى مايلباشد كه او هم از چنان نعمتى برخوردار باشد، اين حال غبطه يا رقابت ناميده مىشودكه بر عكس حسد از صفات پسنديده و موجب رشد و تحرك انسان است.
در محاورات گاهى دو لفظ حسد و غبطه به جاى هم استعمال مىشوند. ولى پس ازدرك معانى باكى از نامگذارى نيست.
نبى گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: مؤمن رقابتمىكند و كافر حسد مىورزد[SUP](537)[/SUP].
و خداى تعالى مىفرمايد: و فى ذلك فليتنا فس المتنافسون[SUP](538)[/SUP].
و باز نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: حسد جز در مورد دوگروه محقق نمىشود، اول كسى كه خدا به او ثروتى داده و او را به انفاق در راه حقموفق گردانيده است و دوم كسى كه خدا به او علمى عطا كرده و او به آن سيره خود قرارداده و آن را به مردم مىآموزد.
در اين حديث پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) غبطه را حسد ناميدهاست و گاهى هم حسد رقابت ناميده مىشود.
حسد در هر حال حرام است، جز در مورد نعمتى كه نصيب كافر يا فاجر شده است وبوسيله آن فساد و فتنه انگيزى مىكند و وسايل آزار خلق را فراهم مىنمايد. دراينگونه موارد اشكال ندارد كه انسان خواهان زوال نعمت باشد، اما نه از آن جهت كهنعمت است، بلكه از آن جهت كه آلت فساد شده است، بطورى كه اگر صاحبش از فساد و فتنهانگيزى دست برداشت ديگر از متنعم بودنش ناراحت نباشيم.
حسد معمولاً بين كسانى صورت مىپذيرد كه در منافع و اهداف با هم تصادمداشته باشند، در اين صورت هنگامى كه يكى از آنها ببيند ديگرى مانع رسيدن او بههدفش مىشود، از او متنفر شده و بغض و كينهاش را به دل مىگيرد ولى اگربين دو نفرهيچ رابطهاى نباشد حسد بين آنها معنى ندارد لذا مىبينيم كه معمولاً عالم به عالم حسد مىورزد ولى نسبت به عابد هيچ حسدى ندارد و تاجر به تاجر حسد مىورزد نه به عالم.
يك مرد بيش از غريبهها به برادر و پسر عمويش حسد مىورزد، و يك زن بيش ازمادر شوهر و دختر شوهر به هوو ونديمه شوهرش حسد دارد.
و اينبه خاطر تزاحمى است كه در اهداف و مقاصد دارند.حسد هميشه در مورد نعمت پيدا مىشود، هنگامى كه نعمتى به بندهاى عطامىشود كسى كه ناظر بر تنعم اوست اگر شكرگزار يابى تفاوت نباشد يكى از دو حالت دراو پيدا مىشود.
1 - اينكه از وجود آن نعمت ناراحت باشد و زوال آن را آرزو كند اين حالتحسد ناميده مىشود.
2 - اينكه از وجود نعمت ناراحت نباشد و زوال آن را نيز آرزو نكند ولى مايلباشد كه او هم از چنان نعمتى برخوردار باشد، اين حال غبطه يا رقابت ناميده مىشودكه بر عكس حسد از صفات پسنديده و موجب رشد و تحرك انسان است.
در محاورات گاهى دو لفظ حسد و غبطه به جاى هم استعمال مىشوند. ولى پس ازدرك معانى باكى از نامگذارى نيست.
نبى گرامى اسلام (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: مؤمن رقابتمىكند و كافر حسد مىورزد[SUP](537)[/SUP].
و خداى تعالى مىفرمايد: و فى ذلك فليتنا فس المتنافسون[SUP](538)[/SUP].
و باز نبى اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: حسد جز در مورد دوگروه محقق نمىشود، اول كسى كه خدا به او ثروتى داده و او را به انفاق در راه حقموفق گردانيده است و دوم كسى كه خدا به او علمى عطا كرده و او به آن سيره خود قرارداده و آن را به مردم مىآموزد.
در اين حديث پيامبر اكرم (صلىالله عليه و آله و سلم) غبطه را حسد ناميدهاست و گاهى هم حسد رقابت ناميده مىشود.
حسد در هر حال حرام است، جز در مورد نعمتى كه نصيب كافر يا فاجر شده است وبوسيله آن فساد و فتنه انگيزى مىكند و وسايل آزار خلق را فراهم مىنمايد. دراينگونه موارد اشكال ندارد كه انسان خواهان زوال نعمت باشد، اما نه از آن جهت كهنعمت است، بلكه از آن جهت كه آلت فساد شده است، بطورى كه اگر صاحبش از فساد و فتنهانگيزى دست برداشت ديگر از متنعم بودنش ناراحت نباشيم.
حسد معمولاً بين كسانى صورت مىپذيرد كه در منافع و اهداف با هم تصادمداشته باشند، در اين صورت هنگامى كه يكى از آنها ببيند ديگرى مانع رسيدن او بههدفش مىشود، از او متنفر شده و بغض و كينهاش را به دل مىگيرد ولى اگربين دو نفرهيچ رابطهاى نباشد حسد بين آنها معنى ندارد لذا مىبينيم كه معمولاً عالم به عالم حسد مىورزد ولى نسبت به عابد هيچ حسدى ندارد و تاجر به تاجر حسد مىورزد نه به عالم.
يك مرد بيش از غريبهها به برادر و پسر عمويش حسد مىورزد، و يك زن بيش ازمادر شوهر و دختر شوهر به هوو ونديمه شوهرش حسد دارد.
537 - المؤمن يبغط و الكافر يحسد.
538 - و رقابت كنندگان بايد بر چنين چيزى (بهشت و نعمتهاى آن)رقابت كنند. (سوره مطففين، آيه 26).
علل و اسباب حسد
1 - عداوت و دشمنى
به اين معنى كه انسان وقتى با كسى دشمن شد هيچ خيرى را براى او نمىخواهدو لذا متنعم بودنش را دوست ندارد.
2 - عزت نفس (خود عزيز داشتن)
به اين معنى كه مىداند آن شخص به خاطر نعمتش بر او تكبر مىكند و او بهخاطر عزت نفسى كه دارد نمىتواند تكبر و تفاخر او را تحمل كند.
3 - كبر
شخص حسود مىخواهد بر ديگران تكبر كند و اگر آنها متنعم باشند زمينهاىبراى كبر او باقى نمىماند.
4 - تعجب
اين سبب در مواردى است كه نعمت به قدر بزرگ باشد كه انسان تعجب كند شخصىآن چنان به نعمتى اين چنين دست يابد و به عبارت ديگر آن شخص را مستحق چنين نعمتىنداند.
5 - ترس از نرسيدن به مقصود
به اين معنى كه انسان بترسد محسود به نعمتى كه بدست آورده مىتواند مانعمنافع او شده و او را از رسيدن به مقصود باز دارد مثل تاجرى كه مىترسد همكارش باداشتن فلان مقدار سرمايه در بازار رقيب او مىشود.
6 - حب رياست
چون رياست معمولاً مبتنى بر اين است كه رئيس نعمتى داشته باشد كه ديگراناز آن محروم باشند لذا شخص رياست طلب وقتى ببيند ديگران به نعمتى شبيه آنچه اودارد دست يافتهاند حسد مىورزد.
7 - خباثت درونى و بخل ذاتى نسبت به بندگان خدا
كسانى هستند كه متنعم شدن ديگران هيچ يك از ضررهايى را كه ذكر كرديم براىآنها ندارد ولى به علت خباثت ذاتى و بخلى كه دارند از گرفتارى ديگران شاد و ازمتنعم بودن آنها در عذابند، لذا از شنيدن وصف گرفتارى ديگران شاد مىشوند، مستانهمىخندند و شماتت مىكنند و از مشاهده انتظام امور بندگان خدا رنج مىبرند.
گاهى در يك نفر همه اين اسباب و علل يا بيشتر آنها جمع مىشوند و او رادچار حسدى جانكاه مىكنند.
1 - عداوت و دشمنى
به اين معنى كه انسان وقتى با كسى دشمن شد هيچ خيرى را براى او نمىخواهدو لذا متنعم بودنش را دوست ندارد.
2 - عزت نفس (خود عزيز داشتن)
به اين معنى كه مىداند آن شخص به خاطر نعمتش بر او تكبر مىكند و او بهخاطر عزت نفسى كه دارد نمىتواند تكبر و تفاخر او را تحمل كند.
3 - كبر
شخص حسود مىخواهد بر ديگران تكبر كند و اگر آنها متنعم باشند زمينهاىبراى كبر او باقى نمىماند.
4 - تعجب
اين سبب در مواردى است كه نعمت به قدر بزرگ باشد كه انسان تعجب كند شخصىآن چنان به نعمتى اين چنين دست يابد و به عبارت ديگر آن شخص را مستحق چنين نعمتىنداند.
5 - ترس از نرسيدن به مقصود
به اين معنى كه انسان بترسد محسود به نعمتى كه بدست آورده مىتواند مانعمنافع او شده و او را از رسيدن به مقصود باز دارد مثل تاجرى كه مىترسد همكارش باداشتن فلان مقدار سرمايه در بازار رقيب او مىشود.
6 - حب رياست
چون رياست معمولاً مبتنى بر اين است كه رئيس نعمتى داشته باشد كه ديگراناز آن محروم باشند لذا شخص رياست طلب وقتى ببيند ديگران به نعمتى شبيه آنچه اودارد دست يافتهاند حسد مىورزد.
7 - خباثت درونى و بخل ذاتى نسبت به بندگان خدا
كسانى هستند كه متنعم شدن ديگران هيچ يك از ضررهايى را كه ذكر كرديم براىآنها ندارد ولى به علت خباثت ذاتى و بخلى كه دارند از گرفتارى ديگران شاد و ازمتنعم بودن آنها در عذابند، لذا از شنيدن وصف گرفتارى ديگران شاد مىشوند، مستانهمىخندند و شماتت مىكنند و از مشاهده انتظام امور بندگان خدا رنج مىبرند.
گاهى در يك نفر همه اين اسباب و علل يا بيشتر آنها جمع مىشوند و او رادچار حسدى جانكاه مىكنند.
راه علاج حسد
براى علاج حسد دو راه وجود دارد:
راه علمى
راه عملى
1 - راه علمى
علاج اين مرض اين است كه حسود بداند حسد خسران دنيا و عقبى را برايش بهارمغان مىآورد، زيرا حسد در واقع عبارت است از خشم بر قضاى الهى و ناخوش داشتننعمت او كه بين بندگان خود تقسيم نموده و بيزار از عدل او كه با حكمت خفيه خود درملكش اقامه نموده است و اين جنايتى بس بزرگ است كه در مقابل پروردگار عادل و حكيممرتكب شده است.
از طرف ديگر بداند كه با حسد از زى اولياء خدا خارج شده و با شيطان و كفارهم مسلك گشته است، چه اينكه اولياء خدا بندگان او را دوست دارند و ابليس و كفارپيوسته براى مؤمنين آرزوى بلاء مىكنند و زوال نعمت آنها را خواستارند.
خداى تعالى مىفرمايد: ان تمسسكم حسنة تسؤهم و ان تصبكم سيئة يفرحوابها[SUP](539)[/SUP].
و باز مىفرمايد: ود كثير من اهل الكتاب لو يردونكم من بعد ايمانكم كفاراًحسداً من عند انفسهم[SUP](540)[/SUP].
اينها ضررهائى است كه حسد براى دين و آخرت انسان به بار مىآورد و اما ضرردنيائى حسد، آن است كه حسود در عذابى دردناك و غم و غصهاى سوزناك كه حسدش براى اوفراهم كرده به سر مىبرند، زيرا مىبيند كه روز بروز نعمت، نصيب دشمنانش مىشود وحسد او هر چند زياد باشد در نعمت ديگران تأثير ندارد، چه اينكه اگر حسد حاسدان درنعمتها مؤثر بود با حسد كفار هيچ نعمتى براى مؤمنين باقى نمىماند.
آرى حسد هيچ ضررى به محسود نمىرساند چون نعمتى را كه خدا براى بندگانشمقرر كرده است را با هيچ وسيلهاى نمىتوان سلب كرد، بلكه همانطور كه گفتيم زيادحسد متوجه حسود است و به حال محسود نافع و براى دنيا و آخرت او مفيد است.
سود دنيوى، اين كه دشمنش پيوسته مغموم و بدحال و در عذاب است زيرا هيچعذابى از عذاب حسود بالاتر نيست، اين درد و عذاب را حسود با دست خود فراهم كرده وخواسته درونى دشمنانش را محقق نموده است و اين يكى از مهمترين اغراض دنيوى خلقاست. امام سود اخروى، اين كه محسود به سبب حسد مظلوم واقع شده است مخصوصاً اگرحسد، شخص حسود را به غيبت يا حمله بر عرض محسود و هتك ستر و ذكر معايب او واداركند.
اينها هدايائى هستند كه حسود به وسيله انتقال حسناتش به ديوان عمل محسودبه او هديه مىكند تا زمانى كه فرداى قيامت غرق در افلاس و محروميت از حسنات با اوملاقات كند و همچنان كه از راحت دنيا محروم بود در آخرت دچار عذاب اليم شود نتيجهاينكه نعمتى بر نعمت محسود و شقاوتى بر شقاوت خود افزوده است.
539 - اگر خيرى به شما (مؤمنان) برسد آنها (كفار) بد حال و غمگين مىشوند و اگر حادثه ناگوارى برايتان پيش آيد شادمان مىشوند. (سوره آل عمران، آيه 120).
540 - بسيارى از اهل كتاب دوست دارند كه شما را بعد از ايمان به كفر برگردانند به خاطر رشك و حسدى كه در جان خويش دارند. (سوره بقره، آيه 109).
539 - اگر خيرى به شما (مؤمنان) برسد آنها (كفار) بد حال و غمگين مىشوند و اگر حادثه ناگوارى برايتان پيش آيد شادمان مىشوند. (سوره آل عمران، آيه 120).
540 - بسيارى از اهل كتاب دوست دارند كه شما را بعد از ايمان به كفر برگردانند به خاطر رشك و حسدى كه در جان خويش دارند. (سوره بقره، آيه 109).
Similar threads
Similar threads
-
رمضان ، پای درس رهبر انقلاب (درس اخلاق کوتاه)- شروع شده توسط شهریاری 2
- پاسخ ها: 19
-
-
برگزاری درس اخلاق علامه مصباح در شب‌های ماه رمضان در قم- شروع شده توسط مرتضی ساعی
- پاسخ ها: 0
-
-
نگرشی بر اخلاق..... بیا یه مطلب بگو ..... یه مطلب یادبگیر.- شروع شده توسط saba jo00on
- پاسخ ها: 52