آرامگاه شیخ احمد جام
منور حضرت شیخ الاسلام احمدجام نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به صورت با شکوهی قرار دارد. محل آرامگاه با مصالح آجر و گچ به شیوه ای خاص از سطح محوطه بالا آمده و درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه های فراوانش در میان قبر روییده است که زایرین تربت شیخ، اعتقاد خاصی به آن دارند.
رویش درخت براین مزار کنایه ازجاودانگی یاد و خاطرۀ شخصیت مدفون و از کرامات و برکات اوست که دربارۀ آن روایت ها و داستانهای بسیاری نقل می کنند و حتی در بین اشعار و ترانه های محلی و بومی تربت جام این درخت پسته برای خود جایگاهی دارد.
محجری از سنگ مرمر، مزار را محصور کرده و هجده پایه ازسنگ مرمر سیاه در بین آن زیبایی خاصی به محجر داده است. بر اطراف این قسمت در طول قرون واعصار دست نوشته ها و یادگارهایی ازمسافران و زایران مطاف اهل دل برجای مانده است. همچنین دو سنگ نیز بربالای سر و پایین پای مقبرۀ شیخ نصب شده است.
|
|
لوح سنگی پایین پا | لوح سنگی برافراشته بر بالای سر |
|
|
دست نگاشته های تاریخی بر نمای محجر | محل آرامگاه شیخ و رویش درخت پسته کهنسال |
|
نقشه آرامگاه شیخ احمد جام |
سنگ مزارهای مجموعه
این نوع سنگها که از نظر شکل به دو دستۀ افراشته و صندوقی تقسیم می شوند، هریک دارای مشخصات مشابه و متفاوت نسبت به سنگ نوع دیگرهستند؛ از جمله با توجه به بررسی ها چنین به نظرمی رسد که هرچه مقام مدفون در رتبۀ بالاتری قرار داشته، ارتفاع سنگ مزار او نیز بیشتر بوده و همین طور ظرافت تزیینات و دقت در ساخت و نقش کتیبه ها به همان نسبت افزایش می یافته است.
گنبد خانه
این بخش از معماری مجموعه مزار جام درامتداد ایوان و درمنتهاالیه طول فضای داخلی آن قرار دارد. امروزه بنای گنبدخانه را متصل به ابنیه و فضاهای دیگری مشاهده می کنیم. بررسی ها و تحقیقات به ویژه در نوع مصالح مؤید این حقیقت است که دیوارهای این بنا با جرزهای مجاور شرقی آن و با رواق ، قفل و بست نداشته و وجود آثاری از دو ردیف تزیینات آجری در بدنۀ غربی بنا حکایت از آن دارد که گنبدخانه بنای منفردی بوده و گویا مقدم بر سایر ابنیۀ اطراف ساخته شده است.
ورودی این بنا در فضای داخلی ایوان بلند مزار قراردارد. آستانه ورودی دارای دری قدیمی است که در اسپر ایوان تعبیه شده و تزیینات منبت کاری هنرمندانه به هیأت کتیبه و نقوش متنوعی است که برسطح آن دیده می شود.
|
ورودی اصلی و در چوبی نفیس گنبدخانه |
این در چوبی ارزشمند شامل دو قاب بزرگ طرفین و حاشیه پیرامون آن و دوقاب مستطیلی کوچک دربالا و پایین قاب بزرگ است که لتهای آن روی هم حاوی چهار حدیث از رسول اکرم (ص) به روایت خلفای راشدین است.
بخشی از این کتیبه ها مربوط به تاریخ ساخت این در چوبی نفیس یعنی ۷۳۳ ه.ق و نام سازنده آن است که به شیوه ای خاص به صورت برجسته برروی آن منبت کاری شده است:
«تمت هذه الباب فی شهر الاصم»
«رجب سنه ثلاث و ثلاثین و سبعمائه»
«هذا الباب عمل استاد فرخ تبریزی»
فضای داخلی گنبد و بنای آن یادآور طرح مقبرۀ سلطان سنجر سلجوقی درمرو (سدۀ دوازدهم میلادی) و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است. گنبدخانه نقطۀ مرکزی مجموعه است که چهار نمای خارجی آن به وسیلۀ بناهای پیرامون پوشیده است. ساختار این بنا شامل چهار سه کنج، دو اتاق کوچک، چهار طاق نمای پرهشت ضلعی است و سطح زیرگنبد آن با کاربندی های بسیار چشمگیر مزین شده است.
این قسمت ازمجموعه از نظر تزیینات زیباترین و چشم نوازترین نقش ها را به لحاظ مفهوم و معنی درخود محفوظ نگاه داشته است. سطوح دیواره ها و زیر گنبدخانه با طرح های هندسی و موتیف های گیاهی با زمینه های مختلف آبی رنگ درقابهای متفاوت تزیین شده که از نظر سبک متعلق به سدۀ هشتم هجری یا نیمۀ دوم قرن چهاردهم میلادی است.
به استناد تاریخ کتیبه زیرگنبدخانه، این بنا درسال ۷۶۳ ه.ق مرمت شده و دردو کتیبه واقع در طرفین درگاه اصلی نام هنرمندان مرمت های گنبدخانه و نقاشیهای فضای داخلی درمیان دو دایره تزیینی آمده است. در طرف چپ نوشته شده است:
«عمل بتجدید هذه السقف استاد عبدالوهاب بنا غفرالله له»
و درسمت راست درگاه این عبارت دیده می شود:
«عمل العبد الضعیف سلطانشاه نقاش غفرالله له»
|
|
قاب نام هنرمندان مرمت های گنبدخانه | |
مهم ترین کتیبه گنبدخانه در حاشیه بخش فوقانی بنا و در زیر نوشته ای قرآنی دیده می شود که این کتیبه و نگاشته زیرین آن در یک نوار پهن پیرامون گنبدخانه را فرا گرفته است. این نوشته اطلاعات معتبر و مهمی را از دوره های این بنا ارائه می کند:
«ذکر الله اعلی و التقدیم احق واح… بیوم الاخر و قال النبی علیه السلام»: «بعث لهذه الامه علی رأس کل مائه سنه من یجدلها بنیان الذین چون به حکم این دونقل صحیح و نص صریح توفیق احیا مراسم بقاع ارباب خیرات و باغ اصحاب وفور کریم (کذا)و کرامات درباره بنده ضعیف ابی الحسین محمد بن محمد بن ابی کرت و وقفه الله تعالی لما یحب ویرض بتحقیق پیوست بتجدید عمارت این قبه فلک اساسها بها که تشیید، قواعد و ابتناء آن باسم و رسم مجاور آن تربت حضرت وارث تخت ولایت احمد بوالحسین پیشوای هر دو گیتی رهنما(ی) انس و جان زیدت یعنی فضائله قدساً فی عهد دولت قطب افلاک الهدی بحر الفضائل و العلی بن مطهر منقوم احمد و هو احمد، قومه فهم خیار و هو خیر المعشر قدر… کان بانی اصل ملک الوری قیماً متولی سنجر درشوال مضی من هجره لام وجیم بعد خاء بتلطف … حدوث یافته بود اشارت نمود فی شهور سنه ثلاث و ستین و سبعمئه» (۷۶۳ ه.ق)
چنانکه درسطور پیشین اشاره شده شیخ احمد پس ازریاضت های متوالی درکوههای نامق ترشیز و کوهسار آرام «بزد» پس از اینکه اجازه ارشاد یافت به سوی «معدآباد» رهسپار شد و درآنجا خانقاهی برای مریدان خویش برپا کرد و این منطقه را از افکارش متأثر ساخت. تا اینکه سرانجام پس ازوفات، این عارف گرانقدر را درکنار همان خانقاه به خاک سپردند.
به استناد شواهد معماری و بررسی های انجام یافته، بنای گنبدخانه فعلی برروی شالوده های همان خانقاه بنا شده یا توسعه یافته و انعکاسی از همان خانقاه است که شیخ احمد درمعدآباد برپا ساخت. بنای گنبدخانه ابتدا درزمان «ملک رکن ابی بکر کرت» (متوفی در ۶۶۳ ه.ق) از اعقاب سلطان سنجر سلجوقی درشوال سال ۶۳۳ ه.ق ساخته شده است. (بنا برکتیبۀ «کان بانی اصل ملک الوری قیماً متولی سنجر درشوال مضی من حجر لام وجیم بعد خاء …») وجود کاشیهای فیروزه ای کتیبه دار به قلم ثلث در سر کنج های گنبدخانه متعلق به سده هفتم هجری این ادعا را به اثبات می رساند. پس از آن در زمان «ابوالحسین محمد» (مغزالدین ۷۷۱-۷۳۲ ه.ق) ملک کرت و به امر «ابن مطهر» فرزند شیخ احمد این تعمیرات ادامه می یابد. براساس متن کتابی که مقارن با سلطنت شاهرخ تیموری به رشتۀ تحریر درآمده «ملک غیاث الدین محمد بن محمد بن محمد بن ابی ابکر کرت» بانی مرمت های این بنا درسال ۷۳۰ ه.ق بوده است.
از طرفی غیاث الدین کرت به سال ۷۲۸ ه.ق وفات کرد و می توان احتمال داد که کارمرمت و افزودن تزیینات توسط او آغاز شده و به اهتمام فرزندانش تا سال ۷۳۳ ه.ق (تاریخ موجود برروی در گنبدخانه) و پس از آن ادامه یافته است. این بنا به دلیل نگهداری قالیچه و قالیهای اهدایی به مزار به «خانۀ قالیها» معروف شده است.