مشخصات تیره عناب (Rhamnaceae)

[آیورودا]

مشخصات تيره عناب Rhamnaceae



ََََگياهان تيره عناب به صورت درخت يا درختچه هاي غالبا خاردار و به ندرت علفي مي‌باشند . در بين آنها انواعي با ساقه بالا رونده نيز يافت ميشود . مجموعا شامل ۵۰ جنس و۶۰۰ گونه اند كه بيشتر در اروپا و نواحي استوايي مي رويند . از اختصاصات آنها اين است كه برگهاي ساده ، غالبا متناوب و گلهاي منظم ، نرماده يا بر دو نوع نر و ماده ، پلي گام – دوپايه و يا يك پايه دارند ، كاسه گل آنها مركب از ۴ تقسيم ( زود افت ) و جام گل آنها شامل ۴ يا ۵ گلبرگ ( به ندرت فاقد گلبرگ ) است . پرچم هاي آنها معمولا به تعداد قطعات جام گل و تخمدان آنها آزاد يا كم و بيش متصل به كاسه گل و غالبا داراي سه خانه مي باشد ، ميوه آنها به صور مختلف خشك شكوفا يا نا شكوفا و يا گوشت دار و به صورت شفت و محتوي يك يا چند دانه است .

عده زيادي از گياهان به علت دارا بودن گلوكوزيد هاي آنترا كينونيك ، داراي مصارف دارويي مهم هستند . غالبا آنها داراي دستگاه ترشحي مواد موسيلاژ و صمغ مي باشند كه از سلولهاي منفرد و عريض يا مجتمع و فراهم و يا كيسه هاي ترشحي تشكيل مي يابند اين سلولها و كيسه ها در پوست و مغز ساقه ، در پارانشيم دسته هاي آوندي اطراف رگبرگ ها و دمبرگ و همچنين در برون بر ميوه ها ديده مي شوند. پوست عده زيادي از گياهان اين تيره Ramnus ها ، شامل تركيبات گلوكوزيدي در همي است كه قابليت توليد امودين Emodine ( Emodol) را داشته است و اثر مسهلي آنها مربوط به وجود اين مواد مي‌باشد.به علاوه گلوكوزيد مولد مواد رنگي نيز در آنها محقق گرديده است . از اين نظر بايد گفت كه در اين گياهان ، ماده قابل هيدروليز و مولد گلوكوزيدهاي آنتراكينونيك به نام رامناتيكوزيد rhamnarticoside و همچنين يك ماده گلوكوزيدي ديگري با تركيب شيميايي در هم به نام رامنيكوزيد rhamnicoside كه مولد ماده رنگي است يافت مي گردد . نمونه هاي دارويي متعددي در اين تيره وجود دارند كه عده اي از آنها در نواحي مختلف كشورمان ميرويند . ارزش دارويي انواع مهم آنها به علت دارا بودن گلوكوزيدهاي آنتراكينونيك anthraquinonique است كه اثر مسهلي و ياملين دارند . در بين آنها نمونه هايي با ميوه خوراكي مانند درخت عناب Zizyphus jujube و يا انواع دارويي مانند Ziziphus.spina-christi و يا انواع زينتي زيبا نيز يافت مي‌شود .(۶)

عناب

به فارسي عناب و در كتب مختلف فارسي و طب سنتي با نام هاي عناب ، تبرخون ، شيلانه ، سيلانه ، شيلانك و در گيلان ( اون ناف دار) ، آلمه آغاجي ، عناب آغاجي ، سيب كوهي ، سنجد جيلان شناخته مي شود .

به فرانسوي ميوه آن را Jujube و درخت آن را Jujubier و به انگليسي Jujube tree وchinese date گويند .

گياهي است از خانواده Rhamnaceae

نام علمي آن Zizyphus jujube mill

مترادف آن Zizyphus vulgaris lam و Rhamnus zizyphus l. و Zizyphus sativa Gaert مي باشد.

گونه Z.vulgaris درراي دو واريته مي باشديكي Z.vulgaris lam V.inermis Bge و ديگري Z.vulgaris lam.var spinosus Bge .( ۸و۹)

مشخصات گياه شناسي :

عناب درختي است كوتاه ، بلندي آن ۲ تا ۸ متر كه گاهي تا ۱۲ متر هم مي رسد و بسيار مقاوم به خشكي مي باشد . واريته اي از آن تيغ دار و واريته اي از آن بدون تيغ مي باشد . برگهاي آن زيبا ، كوچك ، بي كرك ، شفاف متناوب و واقع در دو طرف شاخه ها ، دندانه دار ، شامل سه رگبر گ طوري است در دو طرف هر دمبرگ در روي هر ساقه ، زايده هايي به شكل خارهاي محكم و تيزي ميرويد ، سپس چوبي شده و به طور دائمي در روي شاخه ها باقي مي ماند . گلهاي كوچك با دمگل كوتاه به رنگ سبز مايل به زرد و مجتمع به صورت دسته هايي كوچك در كنار برگها دارد ، داراي ۵ گلبرگ ريز ، جدا و ۵ پرچم و مادگي دو برچه اي است.
ميوه اش كه عناب ناميده مي شود به صورت شفت به رنگ مايل به قرمز ، شفاف (پس از رسيدن) به بزرگي يك زيتون و خوراكي است بوي آن ضعيف و طعمش لعابي و كمي شيرين و مطبوع است . ميوه واريته وحشي و تيغ دار آن خيلي ترش و قابض است و ميوه بي تيغ اهلي آن كمي قايض و ترش است ولي از هر دو نوع در موارد مشابه دارويي استفاده مي شود. حدود ۴۰ نوع ازجنس Zizyphus وجود دارد كه همگي ديپلوئيد بوده و داراي ۲۴ كروموزوم مي باشند .
پوست تنه درخت عناب ناصاف ، چوب آن محكم و به رنگ قهوه اي است . شاخه هاي جوان آن در ابتدا سبز تيره هستندو بعد به رنگ قرمز تيره تبديل مي شوند . هسته ميوه عناب سخت واستخواني مي باشد. به ميوه خشك عناب، خرماي چيني(chinese date) نيز مي گويند. تنه درخت جوان سرخ مايل به زرد مي باشد، در بهار و تابستان با رنگ برگها كه سبز روشن است به ويژه هنگامي كه ميوه اش مي رسد چشم انداز بسيار زيبايي دارد . (۹و۶و۱)
تركيب شيميايي عناب
عناب داراي لعاب فراوان و حدود ۵% مواد پروتئيني و ۴% مواد قندي و مقدار زيادي ويتامين c و املاح ميباشد در هسته عناب آلكالوئيد وجود ندارد . روغن آن داراي اولئيك اسيد و لينولئيك اسيد ، پالمتيك اسيد و فيتوسترول است .
در گزارش ديگري آمده است كه در هر ۱۰۰ گرم قسمت قابل خوردن خام ميوه عناب در حدود ۶۹ ميليگرم ويتامين c وجود دارد . عصاره آبي چوب آن داراي يك ماده متبلور به نام اسيد زيزيفيك ( ac. Zizyphiqe ) ويك تانن بنام اسيد زيزيفوتانيكac.zizyphotanniqur)) است . اين تانن در ميوه عناب نيز مشخص شده است . عناب داراي مقدار زيادي موسيلاژ ، اسيد ماليك و اسيد سيتريك مي باشد .(۶و۹و۵)

خواص دارويي عناب
عناب به عنوان يك گياه دارويي و با خواص غذايي بالا به صورت تازه و خشك مصرف مي شود. شي جگن دانشمند چيني در قرن شانزده ميلادي در كتاب داروهاي گياهي ذكر نموده كه عناب در ۲۰۰۰ سال قبل مصرف دارويي داشته و در كشورهاي شرق آسيا از ميوه ، بذر ، برگ ، پوست و ريشه آن براي معالجه بيماري ها از جمله كاهش تب استفاده مي شده است .
در هند : از ميوه عناب به عنوان داروي لعاب دار و نرم كننده سينه و خون ريزي استفاده مي شود و براي تصفيه خون و كمك به هاضمه تجويز مي شود . جوشانده ريشه درخت عناب را براي كاهش تب به كار مي برند و گرد ريشه خشك آن را روي زخم ها و جراحت ها ي كهنه مي ريزند ، التيام بخش است . پوست درخت عناب دارويي براي قطع اسهال است .
دركره : از هسته آن به عنوان خواب آور و مخدر استفاده مي شود .
در چين : از ميوه عناب و مغز هسته آن استفاده دارويي مي شود و نيز از برگ ، پوست ، چوب وريشه آن نيز در مواردي استفاده مي شود . در اين كشور عناب به عنوان ضد سم در موارد مسموميت هاي حاصله در اثر اكونيت و ژانسيانا ( هر دو از گياهان خيلي سمي هستند ) به كار مي رود.(۴)

عناب اثر و طعم داروهاي محرك را كاهش مي دهد . با اين توضيح هر وقت از نظر دارويي لازم باشد كه از گياه اكونيت و ژانسيانا خورد بهتر است كه توام با عناب خورده شود زيرا اثر سمي و تحريكي آنها را حتي در حد مجاز مقدار مصرف مي كاهد و باعث مي شود كه آثار مفيد دو داروي فوق بدون خطر در بدن منعكس شود.
عناب به عنوان داروي آرام كننده اعصاب و مقوي عمومي ، مقوي معده آرام بخش، ملين ، ضد سرفه و مدر به كار مي رو د . بي خوابي را از بين مي برد و خواب آور است . عرق شبانه را قطع مي كند و براي ضعف عمومي و به طور كلي احساس خستگي و ضعف شديد بسيار نافع است .از برگ ، ريشه و پوست درخت عناب براي قطع بعضي از انواع تب ، تسريع رشد موي سر و تهيه مايع شستشوي چشم استفاده مي شود .

عناب خون را تصفيه مي كند و مولد خون صالح است يعني از داروهاي خون ساز مي باشد . التهاب ، تشنگي ، حدت خون ، درد كليه ، كبد و مثانه را تسكين مي دهد . ماليدن آن به تنهايي يا با هسته آن التهاب و ورم گرم چشم را تسكين مي دهد . آشاميدن آب خيس كرده آن يا دم كرده آن مخلوط با عرق كاسني يا سكنجبين براي تسحين حدت صفرا و خون مفيد است . مقدار خوراك ميوه عناب تا پنجاه عدد است .
جوشانده مخلوط عناب ، انجير، خرما و كشمش به عنوان داروي مفيد براي درمان بيماري هاي سينه ، در طب عوام استفاده به عمل مي آيد .

مصرف عناب هيچ گونه تحريكي در دستگاه هضم ايجاد نمي كند از اين جهت براي اشخاصي كه دستگاه هضم حساس دارند مناسب است .عناب نارس و سبز بي مزه و گس و لعاب دار است و قابل خوردن نمي باشد زيرا سنگين و خيلي دير هضم است به همين علت خيلي سفارش شده كه قبل از رسيدن مصرف نشود . علاوه بر خاصيت خنكي ماده اي در عناب است كه خلط آور بوده و براي درمان سرفه از قديم مصرف مي شده است . در مداواي بيماري سينه كبد ، مثانه ،و رفع التهاب نافع است .جوشانده عناب بلغم را دفع مي كند و براي سينه درد و سوزش گلو مفيد است . گرفتگي صدا را از بين مي برد ، خون را صاف مي كند و براي شش ها و كمر درد مفيد است .



اگر زياد بخورند دير هضم است و مصلح آن مويز و شكر است .۱۰ تا ۱۵ دانه عناب خشك يا تازه براي خوراك در چند روز مداوا كافي است . براي درمان كلسترول خون ، كوبيده عناب خشك كه يك شب در آب سرد خيس بخورد و صبح ناشتا آن را بخورند براي شستشوي كليه مفيد است . برگ درخت عناب خاصيت شويندگي دارد اگر كمي برگ تازه در كف دست ها له شود با آب توليد كف مي كند و به جاي صابون مي توان از آن استفاده كرد. عناب را با هسته مي سايند ، گرد به دست آمده زخم روده را مداوا مي كند . از محل شكستگي شاخه درخت عناب يا ترك هايي كه به علتي روي تنه پيدا مي شود شيره درخت به صورت صمغ ترشح مي شود اين صمغ همرا ه با كمي سركه براي تقويت عمومي بدن مفيد است.چوب درخت عناب داراي تانن فراوان است و اثر قابض دارد و در مداواي اسهال مفيد است .
- عناب به دليل داشتن لعاب فراوان نرم كننده سينه است .
- ملين است اگر آن را با آب و شير بجوشانيم بهتر است .
- ادرار را زياد مي كند.
- عناب آرام كننده عصاب است .
- خون را تميز مي كند .
- ضد سرفه است .
- جوشانده پوست درخت عناب داروي ضد اسهال است .
- آسم و تنگي نفس را برطرف مي كند .
-رشد موي سر را زياد مي كند .
- براي بر طرف شدن ورم چشم ، عناب را به چشم بماليد .
- حافظه را تقويت مي كند .
- هرگاه كه احساس غمگيني كرده و گريه مي كنيد يك فنجان دم كرده عناب لبخند را به لبهاي شما مي آورد.
- براي درمان سرطان آب عناب را با كاهو بخوريد .
- و بالاخره جوشانده برگ عناب را براي رفع گلو درد و خونريزي لثه ها غرغره مي كنند و اگر آن را به صورت موضعي بماليد درد مفاصل را برطرف مي كند.(۶و۹و۱)
شربت عناب:
عناب رسيده به صورت تازه و خشك قابل مصرف است . از آن شربت عناب نيز مي سازند كه در پزشكي استفاده مي شود . ۸۰۰ گرم عناب خشك را در ۴ ليتر آب مي جوشانند تا بپزد سپس عناب ها را له مي كنند مايع به دست آمده صاف كرده و ۳ كيلو شكر در آن مي ريزد و دوباره كمي مي جوشانند ، شربت عناب به دست مي آيد . هنگام نياز نيم استكان از اين شربت را در يك ليوان آب خنك حل مي كنند و مي آشامند تمام خواص دارويي عناب در اين شربت موجود مي باشد .

تهيه جوشانده عناب :
ده دانه ميوه خشك شده را مي شكنند و همراه با يك قاشق سوپ خوري تخم گشنيز مي جوشانند ، سپس دم مي كنند پس از ساعتي آن را صاف مي كنند به مايع به دست آمده كه به اندازه يك ليوان معمولي بيشتر نيست كمي شكر قرمز مي افزايند . شربت خوش طعم و مطبوع حاصل مي شود كه تب بر مي باشد ، رفع عطش مي كند و ناراحتي هاي صفراوي را برطرف مي كند. ميزان مصرف آن سه بار در يك هفته كافي است و معمولا آن را ناشتا يا ( بين دو غذا ) عصر مي آشامند.
جوشانده و شربت عناب براي كساني كه از غذاهايي چون سير ، پياز ، خرما ، سرخ كردني ها ، غذاهاي پر روغن و ادويه دار بيشتر استفاده كرده باشند داروي طبيعي ، خوب و موثر ي است در گذشته به دليل نبودن داروهاي آرام بخش تفاله هاي جوشانده عناب را خشك مي كرده اند و همرا ه با كوكنار ( گرز خشخاش ) و كمي تفاله چاي خشك شده به جاي تنباكو در غليان دود مي كردند و براي تسكين دندان درد از آن استفاده مي كردند .
از جوشانده قسمت چوبي ريشه براي رفع احساس سيري مفرط و كمك به هاضمه مي‌خورند و اگر با گوشت بپزند و با سوپ يا آش آن را بخورند براي افزايش شير و قطع خروج اخلاط خوني توام با سرفه از ريه نافع است .
جوشانده شاخ و برگ عناب خارش و جوشهاي روي پوست بدن را رفع مي كند . كمي شاخه جوان همراه با برگ تازه يا خشك را بجوشانند و آب آن را بتدريج بنوشند ، خارش بدن برطرف خواهد شد ولي خاصيت جنبي دارد و حس چشايي را از بين مي برد ، پرز هاي چشايي را از كار مي اندازد و تشخيص مزه ها غير ممكن مي شود ولي موقتي است و به تدريج به حال اول بر مي گردد .
جوشانده عناب :
عناب ۱۴ دانه ، جوپوست گرفته ۵/۲ گرم ، آب به مقدار كافي .
عناب را خرد كرده و با جو مخلوط نمايند و بجوشانند تا شكفته شود مقدار آب بايد آنقدر باشد كه پس از جوشيدن ۱۵۰۰ گرم جوشانده به دست آيد و ميگذارند ته نشين شود و صاف روي آن را با انحراف ظرف برمي دارند و در تب هاي شديد يك فنجان بنوشند .
جوشانده نوع ديگري از عناب :
عناب ۱۵ دانه ، سپستان ۱۵ دانه ، تخم ختمي ۴ گرم ، گل بنفشه ۷ گرم ، گل نيلوفر ۳ تا ۵ عدد ، پرسيا وشان ۵ گرم ، رازيانه نيم كوفته ۳ گرم و به دانه ۵/۲ گرم .
اين داروها را شب در آب خيسانده و صبح جوشانيده بگذارند تا خنك شود و پس از صاف كردن نيم گرم با اضافه كردن قدري شكر سرخ به تدريج بنوشند براي تسكين سرفه و نرم كردن سينه و اخلاط خيلي نافع است .
​

 

[آیورودا]

خيس كرده عناب :
عناب۲۰دانه، مويز دانه گرفته۳۰دانه ،سه‌پستان۳۰دانه و سر شاخه گل دار بنفشه ۷ گرم .
اجزاي فوق را شب در نيم ليتر آب خيسانده و صبح پس از صاف كردن ۵۰ گرم شير خشت و ۵۰ گرم ترنجبين را به آن اضافه كرده خوب حل مي كنند و پس از صاف كردن با قدري گلاب و عرق بيد مشك مخلوط كرده ميل مي كنند .(۶و۹و۱)

روايات درمورد خواص عناب :
امام علي (ع) فرمودند :عناب تب را از بين مي برد
امام صادق (ع) فرمودند : برتري عناب بر ساير ميوه ها مثل برتري ما بر ساير مردم است .
مسيح دانشمند عرب : نشان داد كه عناب بيماري آسم را درمان كرده و كمي حافظه را بهبود مي بخشد .




** پراکندگی جغرافیایی گیاه عناب در جهان

عناب در طب سنتي :
عناب تازه از نظر طبيعت طبق راي حكماي طب سنتي معتدل در حرارت و برودت و مايل به رطوبت و طبق نظر شيخ الرئيس بوعلي سينا كمي سرد است و از نظر خشكي در رطوبت معتدل است . در مورد خواص آن معتقدند كه عناب از عوامل ملين و نرم كننده سينه است و يكي از ۴ ميوه سينه اي مي باشد ( عناب ، انجير ، مويز ، خرما)(۱)

مضرات عناب:
مضرات عناب اين است كه در معده هاي سرد ايجاد نفخ مي كند و براي اصلاح آن بايد شكر و مويز خورد به علاوه ترشح اسپرم را كاهش مي دهد و نيروي جنسي را كم مي كند براي پرهيز از اين عوارض بايد عناب را مخلوط با داروهاي محرك نظير عسل خورد .اگر برگ عناب در دهان جويده شود تا چند دقيقه موجب بي حسي ذائقه مي شود و طعم درك نمي شود.(۶و۱)


گونه هاي مختلف Zizyphus

۱- Zizyphus jujube
عناب معمولي كه درخت آن آسيا و آفريقا كشت مي شود . بلنديش ميانه است و براي تهيه ميوه آن را كشت مي كنند.
۲- Z.lotus اين درخت در آفريقا مي رويد و كمي كوچكتر از درخت عناب معمولي است .
۳-Z.mistol درختي است كه در آرژانتين ديده مي شود.
۴- Z.joazeiro درخت عناب بومي سرزمين برزيل است .
۵-Z.sativa درخت عنابي است كه تا ۸ متر بلندي دارد بيشتر براي توليد چوب پرورش داده مي شود . ميوه اش استفاده هاي غذايي و دارويي دارد . هسته ميوه سخت و مانند هسته زيتون است از ميوه آن مربا و كمپوت مي سازند كه همان خواص شربت و جوشانده آن را داراست .
۶- Z.calophylla موطن اين درخت كشور مالزي است .
۷-Z.spina – Christi بيشتر در نواحي جنوبي ايران از ايران شهر تا خوزستان ، كرمان ، بندر عباس و خرم آباد مي رويد . ميوه اش خوراكي ، به اندازه زالزالك ، نارنجي رنگ است و شيرين مزه مي باشد .سر شوي صدر ساييده برگ آن مي باشد و در جنوب ايران به درخت كنار موسوم است .
۸-Z.cyaneus داراي برگهاي تيره و براق است گلهاي آن به رنگ آبي سير ، سرخ يا سفيد است و خوشه هاي ياس مانند دارد .
۹-Z.island myrtle گونه اي ديگر از عناب است كه برگهايش خاكستري سبز و بخش زيرين برگ مخملي سفيد است . انواع دو رگه اين گياه كه گاهي بسيار زيباست شناخته شده است .
۱۰-Z.nummularia كه در فارسي به آن دره مي گويند ، براي برگهاي تخم مرغي و نوك تيز و ميوه اش اشتها آور و مقوي معده است (۹و۶و۱)

شناسايي ارقام مختلف عناب :
در ارتباط با شناسايي ارقام مختلف عناب در داخل و خارج ا ز كشور تحقيقات زبادي انجام نشده است و اغلب مقالات و كتب انتشار يافته در ارتباط با عناب در مورد خصوصيات گياه شناختي و خواص دارويي و در ماني اين گياه مي باشد .

Bal(۱۹۹۲) طي ۱۰ سال مطالعه و بررسي در بخش باغباني دانشگاه كشاورزي هند كليد شناسايي ارقام مختلف كنار موريتاني Z.mauritiana كه از خانواده عناب است را تهيه كرده وي در ميان ويژگي هاي رويشي ، شكل نوك برگ را قابل اطمينان ترين ويژگي براي طبقه بندي ارقام ذكركرد . از ميان ارقام مورد مطالعه وي ۲۴ رقم نيمه نوك تيز تا نوك تيز و ۱۸ رقم با نوك غير تيز بودند . عادت شاخه دهي يكي ديگر از عوامل مناسب به شمار مي رفت . ۲۱ رقم با شاخه دهي گسترده و ۲۱ رقم با شاخه دهي عمودي گروه بندي شده اند . پس از آن شكل برگ ، قاعده برگ ، رنگ برگ و طول دم برگ در درجه سوم اهميت قرار داشت . ميوه هاي ارقام مختلف از نظر شكل به ۴ گروه شامل : ميوه با نوك كاملا برجسته ، ميوه با نوك تقريبا برجسته ، ميوه با نوك گرد و ميوه با نوك فرو رفته تقسيم شدند .

Kumar (۱۹۹۵) : درمورد برگ ۴۲ رقم از گونه كنار موريتاني Z.mauritiana مطالعات آنزيمي انجام داده در اين تحقيق مشخص شد كه ۱۵ رقم در مورد پراكسيداز، ۱۸ رقم درمورد آميلاز و ۱۸ رقم در مورد فسفاتاز ، فنوتيپ آنزيمي مشخص دارند . با كمك آزمايشهاي آنزيمي مختلف تعداد ۴۰ رقم از ۴۲ رقم قابل شناسايي بودند.

ثابتي ( ۱۳۵۳) : خصوصيات گياه شناختي و پراكنش عناب را در ايران بيان مي كند . در خت عناب بومي نواحي مديترانه و آسياي معتدله است در ايران در سواحل درياي خزر ، دامنه نيل كوه در مينو دشت ، كردستان ، سردشت ، لرستان ، بختياري ، الموت به حالت خودرو مي‌رويد و در بعضي مناطق مانند همدان، مشهد، بابل و ساير نقاط كشت مي شود .
زرگري ( ۱۳۷۱): در ضمن معرفي خصوصيات گياه شناختي و مشخصات عناب ، تركيبهاي شيميايي آنرا به شرح ذيل عنوان ميدارد .
عناب داراي لعاب فراوان و مواد قندي مختلف ، ۷۲/۲ تا ۴۳/۶ درصد پروتئين ، املاح عالي و ويتامين c است
مير حيدر ( ۱۳۷۵) : اطلاعات جامعي از مشخصات گياه شناختي ، تركيبهاي شيميايي ، خواص دارويي و كاربرد درماني عناب ارائه مي نمايند .
اميد بيگي ( ۱۳۷۶) : به معرفي گياهان تيره عناب مي پردازد ماده موثر گياهان دارويي متعلق به خانواده مذكور آنتراگليكوزيدي مي باشند و قند منوز در ميوه هاي اين گياها ن وجود دارد.

مناطق پراكنش :
درخت عناب بومي مناطق گرمسير است . در شمال آفريقا ، جنوب اروپا ، نواحي مديترانه اي و مناطق معتدل آسيا مي رويد . اين گياه بومي آسياي جنوبي ، شرقي ، ميانه و قفقاز است كه از چند هزار سال قبل در كشورهايي مانند چين ، هندوستان ، افغانستان و پاكستان و ايران كشت مي شده و بعد به كشورهاي اطراف مديترانه از جمله سوريه ، ايتاليا ، فرانسه ، اسپانيا سپس به كشورهاي شمال آفريقا منتقل شده است .
در سال ۱۸۷۳ ميلادي از جنوب فرانسه به آمريكا منتقل شده و امروزه در ايالات مختلف آمريكا اغلب به صورت زينتي كشت مي شود . عناب از گياهان بومي فلات ايران است و به طور عمده در استان هاي خراسان ، گلستان ، مازندران ، فارس ، اصفهان ، يزد ، همدان ، قزوين و قم وجود دارد . در سال ۱۳۷۴ ، مقدار ۱۴۰ تن از ميوه عناب به خارج از كشور صادر شده است .
درخت عناب به حالت نيمه خودرو و پرورش يافته در نواحي شمالي ايران ، گرگان ، گيلان ، خراسان ، كاشمر ، زيرك آباد ، بلوچستان ، بندر عباس و كرمان در ارتفاعات ۲۰۰۰ متري ، شيراز و اطراف آن ، سيستان وزابل مي رويد .



مشخصات مناطق پراكنش عناب در ايران :
۱- استان اصفهان : در اكثر نواحي اين استان درخت عناب كم و بيش مشاهده شده عمده ترين آن در كوهپايه بين نايين و اصفهان به صورت باغهاي ميوه همره با درخت عناب به تعداد زياد يادر حاشيه اراضي زراعي وجود داشت ، اين باغها از نظر ميوه دهي و توليد نهال محل درآمد باغداران مي باشد . در روستاي پوده از توابع شهر رضا در قسمت غربي استان اصفهان هم مقدار زيادي درخت عناب وجود داشت كه از آنهامقدار زيادي ميوه برداشت مي شد . در روستاي كچومثقال از توابع اردستان در قسمت هاي شرقي استان نيز تعداد زيادي درخت عناب در حاشيه باغها ، زمين هاي زراعي و كنار جاد ه و حياط منازل مشاهده گرديد ضمن اينكه تك درختان عناب در شهر ها و روستاهاي اصفهان از جمله شهر رضا ،كاشان ، نياسر ، اردستان ،نطنز نايين در حياط منازل و باغها وجود دارد .
۲- استان خراسان : بيشترين سطح زير كشت عناب ايران در شهرستان بيرجند مي باشد . اكثر باغهاي عناب در حومه اين شهر واقع شده است كه ا ز طرف شرق تا مرز افغانستان نيز ادامه دارد . در اين منطقه باغهاي يك دست عناب مشاهده مي گردد كه در آمد غالب روستاييان به عناب بستگي دارد . نمونه هايي از درخت عناب در ديگر مناطق استان خراسان از جمله مشهد ، قائن ، بجنورد مشاهده شده است همچنين در اين استان روستاي عنابستان در بخش خوشاب از توابع شهرستان سبزوار با ارتفاع ۱۴۰۰ متر از سطح دريا با آب و هواي معتدل و خشك قرار دارد .
۳- استان فارس: عمده ترين سطح زير كشت عناب در استان فارس در منطقه اي موسوم به دوسيران در نزديكي منطقه دست ارژن و كازرون با آب و هوايي نيمه خشك معتدل و كوهستاني مي باشد . اراضي منطقه با دامنه هاي مرتفع با شيب تند و خاك كم عمق و سنگلاخي به صورت باغ ميوه از جمله انجير ، گردو و انار مي باشد .كه مقدار زيادي از انواع ميوه از اين منطقه به داخل و خارج كشور صادر مي گردد . پاجوش هاي عناب در ميان باغ ها به وفور يافت مي شود . در اين منطقه قبل از باز شدن گلها و بعد از گل دهي هم زمان با آغاز تشكيل ميوه سم پاشي انجام مي گردد و بنابراين درختان عناب هم بازدهي خوبي دارند.
۴-استان قزوين:عمده ترين محل پراكنش عناب در اين استان، ايستگاه تحقيقات دارويي الموت مي باشد . پايه هاي عناب دور تا دور ايستگاه كاشته شده است . بعضي پايه ها از قم و بعضي از درختان مادري موجود در منطقه تهيه شده است . پايه هاي عناب به صورت درختچه هاي انبوه مشاهده مي شود كه تعداد فراواني پاجوش دارند .
۵- استان قم : در اكثر مناطق اين استان درخت عناب مشاهده مي شود كه عمده ترين آن در بخش جعفر آباد و روستاهاي دولت آباد ، كلاغ نشين و كمچنار است ، در اين استان درختان عناب در اطراف مزارع و باغهابه وفور يافت مي شود .
گاهي يه علت وجود پاجوشهايي كه در داخل مزرعه در محل نا مطلوب سربر مي آورند با آنها مبارزه مي شود . اين درختان اغلب به دليل قرار گرفتن در مرز باغها و مزارع تحت تيمار زراعي از جمله هرس و آبياري نيستند با اين حال مقدار زيادي ميوه هرچند ريز توليد مي نمايند علاوه بر اين در بخش هاي قاهان ، خلجستان و شهر قم درختان عناب به صورت تك درخت ياگروهي در داخل باغ ، باغچه و حياط منزل وجود دارد .
۶- استان گلستان : در مناطق مختلف اين استان وجود عناب گزارش شده است در مراجعه و بازديدها در حومه شهر كلاله توده وسيع عناب به صورت خودرو مشاهده گرديد اين توده از نظر وسعت پراكنش و خودرو بودن در ايران منحصر به فرد و در حال حاضر به عنوان تنها ذخيره گاه طبيعي عناب در ايران مطرح مي باشد.
۷- استان لرستان: عمده ترين منطقه پراكنش اين گونه در استان لرستان ، منطقه بزنويد از توابع شهرستان اليگودرز مي باشد كه توده اي ازعناب در آنجا وجود دارد و مقدار بسيار زياد ي ميوه از آن برداشت مي شود. ضمن اينكه تك درختان عناب در حياط منازل در شهرهاي اليگودرز ، ازنا ، دورود و بروجرد وجود دارد كه اغلب ميوه خوبي توليد مي نمايند .
۸- استان مازندران : شرايط اقليمي و اكولوژي اين استان براي توسعه عناب مناسب است و درختان بيش از ۳۰ تا ۴۰ ساله در مناطقي از استان مشاهده گرديد عمده ترين مناطق پراكنش عناب در اطراف روستاي مقام ساري است كه در آن چندين درخت عناب بزرگ و مسن با ارتفاع بيش از ۸ متر و عمر بيش از ۱۰۰ سال وجود دارد اين درختان ميوه زيادي توليد مي نمايند هرچند اين ميوه ها از نظر اندازه ريز مي باشند توده ديگر عناب در منطقه جويبار واقع است كه درختان حتي روي ماسه هاي كنار دريا استقرار دارند تك درختان عناب در نزديكي بهشهر و ساري وجود دارند .
۹- استان مركزي: تك درختان عناب كم و بيش در تمام قسمت هاي اين استان از جمله شهر ها و روستاهاي دليجان ، محلات ، خمين ، اراك ، تفرش و ساوه پراكنده هستند پايه‌هايي از آن در باغها و حاشيه مزارع و يا منازل مسكوني مناطق مذكور مشاهده شد اين درختان از نظر توليد پاجوش و ميوه دهي شرايط متفاوتي داشتند .
۱۰- استان همدان : در اين استان رويشگاه عناب وجود ندارد و منطقه دارستان شهرستان تويسركان در يك باغ ميوه پايه هاي عناب مشاهده شده البته اين درختان از مناطق ديگر به كلكسيون گياهان دارويي منتقل شده اند . در شهر ها و روستاهاي ملاير ، نهاوند ، تويسركان و همدان تك درختان عناب در حياط منازل وجود دارد كه در ملاير ميوه دهي بسيار خوبي دارند .
۱۱- استان يزد: در اين استان تك درختان عناب در اكثر شهرها و روستاها از جمله يزد ، مهريز ، تفت ، ميبد ، اردكان ،درباغ هاي ميوه و حياط منازل وجود دارد كه اغلب از ديگر مناطق منتقل شده است .(۷و۶و۱)

 

[آیورودا]

-عملكرد عناب:
وسيعترين مساحت زير كشت عناب در بيرجند مي باشد كه در سال ۱۳۶۷ حدود ۸۵ هكتار بوده است و در حال حاضر عملكرد عناب در حدود ۶۰۰۰ كيلو گرم در هكتار مي باشد .
روشهاي تكثير گياه عناب :
براي ازدياد اين گياه ۴ راه وجود دارد
۱- جابجايي پاجوشها : معمولي ترين و سريع ترين راه تكثير آن استفاده از پاجوش است كه رشد سريع تري نيز خواهد داشت . با پاجوش را در اوايل يا در اواخر پاييز بر حسب اقليم هاي مختلف مي توان كاشت . علاوه بر پاجوش ها كه از كنار درخت مي رويد درخت عناب در جستجوي آب شبكه وار ريشه هاي زيادي مي دواند و از ريشه هاي سطحي جوانه هايي مي رويد و از زمين بيرون مي آيند در سال اول به شكل تركه اي راست و صاف خود نمايي مي كند سال دوم در پايان فصل پاييز كه درخت نمو نسبي كرده است با بريدن ريشه درخت مادر نهال را با ريشه از زمين بيرون مي آورند و در جاي ديگر در گودال هايي كه قبلا آماده شده است مي نشانند خاك محل كشت اگر هوموس دار باشد درخت رشد بيشتري خواهد كرد در هر سال ، يك درخت بزرگ ( درخت مادر) دهها پاجوش قابل جابجايي دارد .

قلمه زدن :
از درخت عناب مي توان در نيمه دوم اسفند ماه قلمه گرفت قلمه ها بايد از شاخه هاي جوان يك ساله باشد . زميني را كه براي خزانه كاري بر مي گزينند ، شخم عميق (۳۰ cm) را كه به طور اريب بريده شده است در كنار پشته ها در زمين فرو مي برند به طوري كه فقط ۵ ، cm سر قلمه از لبه پشته بيرون و ۲۵ cm در خاك فرو رفته باشد. فاصله هر قلمه از يكديگر ۵ cm خواهد بود . پس از كشت قلمه ها، جوي ها را پر از اب مي كنند و زمين قلمه كاري شده بايد هميشه مرطوب باشد و مرتب وجين نشود . در روش ديگر پس از بر گريزان پاييزي و آغاز فصل سرما، قلمه ها را آماده مي كنند و در جعبه هاي به از خاك اره و يا پاكتهايي پلاستيكي كه باريك و بلند است و براي همين منظور تهيه كرده اند، حلقه ها را در خاك اره مي نشانند و در گلخانه يا جاي گرم و مرطوبي مي گذارند .قلمه ها تا وقتي جوانه نزده است، نياز به آفتاب ندارد ولي به محض جوانه زدن بايد در همان هوا در معرض نور خورشيد قرار گيرد تا بتواند به رشد خود به طور طبيعي ادامه دهد.
قلمه ها در خاك اره مرطوب ريشه مي دواند و نيز قلمه نهايي مستقل خواهد بود، جدا كردن قلمه ها در خاك اره كاري بسيار آسان است و ريشه ها سالم مي مانند سپس از بر طرف شدن خطر سرما ، يعني حدود ارديبهشت ماه آنها را از گلخانه بيرون مي آورند و به زمين محل كشت انتقال مي دهند . قلمه زدن در پاييز يك سال نهال را جلو مي اندازد و زودتر ، درخت به بار خواهد نشست.

۳- خوابانيدن :
شاخه هاي دو سايه اي را كه از بخش پاييني تنه درخت مادر روييده است، مي توان خوابانيد . اين كار در فصل پاييز و اواخر زمستان انجام مي شود. براي خوابانيدن شاخه در خاك به اين ترتيب بايد اقدام كرد:
آن بخش از شاخه كه در زير خاك قرار مي گيرد و به وسيله كارد تيزي قبلا پوست نيمي از شاخه به درازاي ۵ سانتي متر بريده و بر داشته مي شود. سپس نزديك شاخه را گود مي كنند و آن را به آرامي مي خوابانند و گود را پر از خاك مي كنند. سر شاخه را كه از خاك بيرون مي ماند به يك تيم مي بندند تا راست بايستد. از همان محلي كه پوست برداري شده است در طول بهار و تابستان ريشه هاي نابجا مي رويد و اسفند سال بعد آن را از درخت مادر مي برند و با ريشه به محل اصلي انتقال مي دهند.
۴- كشت بذر عناب :
اگر به دليل بررسي هاي ژنتيكي براي تعيين انواع جديد و نه به قصد توليد زراعي نظر به كاشت هسته ميوه آن باشد بهتر است قشر سخت خارجي هسته را به طوري كه آسيبي به مغز ان نرسد شكسته و مغز آن را بكارند معمولا تخم تخم دو سال بعد از كاشت جوانه مي زند. براي كشت بذر عناب ، دانه هاي عناب را گرد آوري كرده سيلو مي كنند، سپس در بهار مي كارند. هسته هاي عناب رسيده هر كدام مي تواند نهالي توليد كند. روش كاشت بر اين صورت است كه در نيمه اسفند هسته ها را در طرفي پر از آب مي ريزند و در جاي گرمي مي گذارند. پس از چند روز كه خيس خورد آنها را در زميني كه بيشتر آماده شده است مي كارند، همه روزه روي آن را آب مي پاشند . بذرها در نيمه دوم فروردين مي رويند. نهالهاي دو ساله را پس از برگ ريزان از خزانه به زمين اصلي منتقل مي كنند. ولي بهترين راه زياد كردن درخت عناب همان جابجايي پا جوشهاي ريشه دار است زيرا مطمئن نر خواهد بود .
درخت عناب را معمولا پيوند نمي زنند زيرا نوع مرغوبتري ندارد ولي در صورت پيوند زدن زودتر به بار مي نشيند. (۲و۶و۹)
فواصل كاشت
فاصله درخت عناب از يكديگر بسته بر اين كه درخت به چه منظوري كاشته مي شود فرق مي كند ، اگر هدف به دست آوردن ميوه باشد و بايد نهالها ۴ تا ۵ متر از يكديگر نشانده شوند، ولي اگر براي تهيه چوب مبادرت به درخت كار مي كنند ، حدود نيم متر تا ۶۰ سانتي متر فاصله كفايت مي كند.

 

[آیورودا]

اطلاعات دیگری از عناب:

اطلاعات دیگری از عناب:

درخت دارویی عناب

Zizyphus jujuba

Syn: Zizyphus vulgaris

Jujub tree, Chinese date
Rhamnaceae

معرفی و گیاهشناسی
عناب درختي خزان كننده به ارتفاع 6 تا 8 و گاهي تا 12 متر مي باشد. پوست تنه آن ناصاف، چوب آن محكم و به رنگ قهو ه اي است. شاخه هاي جوان آن در ابتدا سبز تيره و سپس قرمز تيره مي شوند. در عناب دو نوع شاخه وجود دارد: تعداد زيادي از شاخه ها خزان كننده اند و در فصل زمستان از درخت جدا شده و به زمين مي ريزند، گل و ميوه ها بر روي اين شاخه ها تشكيل مي شوند. برخي ديگر از شاخه ها دايمي بوده و باعث رشد سالانه درخت مي شوند که اين شاخه ها قطورند و خود داراي تعدادي شاخه خزان كننده هستند. در هر شاخه خزان كننده، 5 الي 12 خوشه گل جانبي و در هر خوشه 7 الي 14 گل زرد رنگ به قطر 3 الي 6 ميليمتر وجود دارد. گل عناب دو جنسي بوده و بوسيله حشرات گرده افشاني مي شوند. ميوه عناب شفت، كشيده يا مدور و در مراحل اوليه سبز رنگ است كه با رشد ميوه به تدریج زرد شده و در زمان رسيدگي به رنگ قرمز تيره (عنابي) در مي آيد. هسته آن سخت و استخواني است. ميوه هاي خشك عناب شبيه خرما مي باشد به همين دليل به آن خرماي چيني نيز مي گويند.

 

[آیورودا]

​

 

[آیورودا]

ادامه مطلب

ادامه مطلب

نیازهای اکولوژیکی و پراکنش جغرافیایی
عناب داراي مقاومت بالا به شوري و خشکی است و دماهای بسیار پایین (تا 20- ) را تحمل می کند. اين گياه مقاوم به کم آبي بوده و در برخی از مناطق به صورت ديم مي رويد. در بهار ديرتر از ساير درختان رشد رويشي خود را شروع کرده و در پائيز نيز قبل از همه درختان خزان مي کند، لذا از سرماي ديررس بهاره و زودرس پائيزه در امان می باشد. درخت عناب از نظر نیاز به نور، از درختان بسیار نورپسند به شمار می آید و بنابراین تراکم آن را به گونه ای درنظر می گیرند که درخت بیشترین مقدار نور را جذب کند. مناسب ترین خاک برای پرورش عناب، خاک های شنی لومی و عمیق است.
درخت عناب بومي آسياي جنوب شرقي، آسياي ميانه و قفقاز است كه از چند هزار سال قبل در كشورهايي مانند چين، هندوستان، افغانستان، پاكستان و ايران كشت مي شد و سپس به كشورهاي اطراف درياي مديترانه از جمله سوريه، ايتاليا، فرانسه، اسپانيا و بعد به كشورهاي شمال آفريقا منتقل شده است. عناب از گياهان بومي فلات ايران است و به طور عمده در استان هاي خراسان، گلستان، مازندران، فارس، اصفهان، مركزي، يزد، كرمان، لرستان، همدان، تهران، قزوين و قم مشاهده می شود.

کاشت، داشت و برداشت
تکثیر درخت عناب معمولا بوسیله پاجوش صورت می گیرد. پاجوش ها را در پاییز از درختان 2 ساله یا بیشتر جدا کرده و به محل مورد نظر منتقل می کنند. آفت ها و بیماری های عناب کمتر مورد توجه قرار گرفته است و در منابع فقط به مگس عناب اشاره شده است. این حشره میوه ها را قبل از رسیدن سوراخ کرده درون آنها تخم ریزی می کند و لاروها پس از بیرون آمدن از تخم از گوشت میوه تغذیه می کنند. گلدهي و ميوه دهي عناب در چند مرحله متوالي صورت مي گيرد. گل هايي كه در اواخر فصل رشد تشكيل مي شوند، زمان لازم را براي رسيدن ميوه ندارند. درختان عناب در 15 الی 20 سالگی به حداکثر تولید می رسند. عمر اقتصادی درختان عناب 50 سال است. هر درخت عناب به طور متوسط سالانه قادر به تولید 20 تا 40 کیلوگرم عناب تازه است. به دلیل مقاومت زیاد عناب به شرایط نامساعد محیطی و خشکسالی، در سال های اخیر کشت و پرورش آن مورد توجه زیاد باغداران قرار گرفته و تقاضا برای توسعه این محصول افزایش یافته است. هم اکنون حدود 1200 هکتار از زمین های کشاورزی کشور که اغلب در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری واقع شده اند، به کشت عناب اختصاص دارد که حدود 98 درصد آن در استان خراسان جنوبی واقع است و سالانه بیش از 1700 تن میوه عناب از این مزارع برداشت می شود. متوسط تولید عناب 2 تن در هکتار است.

​

 

[آیورودا]

مواد موثره و فرآوری
بافت میوه عناب از لحاظ ویتامین ها بخصوص ویتامین ث بسیار غنی است. واریته های عناب معمولا 20 تا 30 درصد مواد قندی و 8/0 تا 2 درصد پروتئین می باشند. قندهای آزاد در عناب خشک شده شامل 50 درصد ساکارز و مقادیری گلوکز و فروکتوز است. میوه عناب همچنین دارای مقدار زیادی موسیلاژ، اسید مالیک و اسید سیتریک است. در برگ عناب ماده ای به نام "زی زی فین" وجود دارد. از دیگر مواد تشکیل دهنده عناب می توان به ساپونین ها، فلاونوئیدها، ویتامین های ب و آ ، کلسیم، فسفر و آهن اشاره نمود. در عصاره چوب عناب، یک ماده قابل تبلور به نام اسید "زی زی فیك" و تاننی به نام "اسید زی زی فوماتیك" و نوعی ماده قندی وجود دارد. هسته عناب دارای روغنی شامل اولئیک اسید، لینولئیک اسید، پالمتیک اسید و فیتوسترول می باشد.

خواص درمانی و کاربردها

میوه عناب دارای اثرات درمانی همچون تصفيه كننده خون، آرام كننده اعصاب، مقوي عمومي، مقوي معده، آرامبخش، ملين، ضدسرفه و مدر است. بي خوابي را از بين برده و عرق شبانه را قطع مي كند و براي بهبود ضعف عمومي بسيار نافع است. در برخی از مناطق از بافت ميوه عناب بدلیل دارا بودن مقادیر بالایی از ويتامين ها بخصوص ویتامین ث، در تهيه انواع نوشابه استفاده مي نمايند.

​

 

[آیورودا]

ادامه مطلب

ادامه مطلب

.اين گياه علاوه بر استفاده های دارويي، بدلیل داشتن برگ های شفاف و میوه های زیبای عنابی رنگ داراي جنبه ی زينتي نيز بوده و در جلوگيري از فرسايش خاك و بيابان زدايي نيز كاربرد وسيعي دارد. از چوب آن نيز به دليل دارا بودن استحكام و زيبايي در منبت کاری، خراطی و ساخت وسایل تزیینی استفاده مي شود.

و ادامه دارد ...

تصاویر این گیاه


مقالات علمی انگلیسی در مورد این گیاه

منبع: شاه حسینی، رضا. 1389. بررسی تنوع ژنتیکی گیاه دارویی عناب با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، فیتوشیمیایی و مولکولی. پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم باغبانی گرایش گیاهان دارویی، ادویه ای و نوشابه ای. دانشگاه تربیت مدرس تهران. استاد راهنما: دکتر علیرضا بابایی - استاد مشاور: مرحوم دکتر رضا امیدبیگی.