تقسیم بندی عوامل بیماری زا

[scorpion_tur]

1 – عوامل بیماری زای زنده
مانند ویروسها ،‌ قارچ ها ، میکروبها ، تک یاخته های انگلی یا پریاخته ها هستند .
2 – عوامل مربوط به تغذیه
این عوامل می توانند پروتیئنها ،‌چربی ها ، کربوهیدارتها ، ویتامینها ،‌مواد معدنی و آب باشند . هر گونه افزایش یا کمبود در خوردن اجزایی غذا می تواند موجب اختلالات تغذیه ای شود . سوء تغذیه ی پروتئین ، انرژی ( PEM ) ، کمخونی ،‌گواتر ،‌چاقی و کمبود ویتامینها برخی از دشواریهای تغذیه ای بسیاری از کشورها را تشکیل می دهند


.
3 – عوامل فیزیکی : مانندقرار گرفتن در معرض گرمای زیاد ، سرما ،‌رطوبت ،‌فشار ،‌پرتوها ، الکتریسته و سروصدا
4– عوامل شیمیایی :عوامل شیمیایی درون بدن انسان مانند : اوره ( که ایجاد اورمی می کند )‌،‌اسید اوریک ( ایجاد نقرس ) ، کربنات کلسیم ( ایجاد سنگ کلیه ) وعوامل شیمیایی برون بدن انسان مانند مواد آلرژی زا ،‌فلزات ،‌بخارها ، گردوخاک ، گازها ، مواد حشره کش و غیره . این عوامل از راه استنشاق ، خوردن یا تلقیح به بدن وارد می شوند .
5– عوامل مکانیکی: تماس مزمن با عوامل ساینده یا نیروهای مکانیکی دیگر ممکن است سبب له شدگی و پارگی ،‌تغییر رنگ حتی مرگ شود .
6– عوامل اجتماعی بیماری زا : این عوامل عبارتند از : فقر ، سیگار کشیدن ، اعتیاد به مواد دارویی و الکل ، شیوه ی زندگی ناسالم ، دور ماندن از اجتماع ، محرومیت از محبت مادری .
بیماریهای واگیردار
تعریف :به آن دسته از بیماریها گفته می شود که عامل عفونی بیماریزا یا فرآورده های سمی آن بتواند به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از انسان به انسان و یا از حشرات و حیوانات به انسان قابل انتقال باشند .
طبقه بندی بیماریهای واگیر
یکی از بهترین روشهای طبقه بندی این بیماریها ، دسته بندی آنها با توجه به روش انتقال می باشد که از این نظر در پنج گروه جای می گیرند:
1- بیماریهای منتقله از هوا
الف ) بیماریهای باکتریایی: مانند مخملک- آنژین چرکی - تب روماتیسمی - دیفتری - مننژیت باکتریایی - سیاه سرفه - سل- پنومونی .
ب) بیماریهای ویروسی : مانندآنفلونزا- سرخک- سرخجه- اوریون- آبله مرغان- مننژیت ویروسی- عفونتهای تنفسی ویروسی- سرماخوردگی
2- بیماریهای منتقله از طریق مدفوع
الف)بیماریهای باکتریایی: مانند تیفوئید و پاراتیفوئید- دیسانتری باسیلی- وبا
ب) بیماریهای ویروسی: مانند فلج اطفال و هپاتیت A .
3- بیماریهای منتقله از طریق حیوانات
این بیماریها شامل سیاه زخم – هاری- توکسوپلاسموزیس- سل گاوی- بروسلوز - طاعون و .. می باشد.
4- بیماریهای منتقله از طریق تماس : بیماریهای آمیزشی( مثل سیفلیس- سوزاک - ایدز) و جرب
5- بیماریهای منتقله از طریق حشرات : این بیماریها شامل مالاریا-سالک- تیفوس و .. می باشد.

اصطلاحات متداول در اپیدمیولوژی بیماریهای واگیر
عفونت : ورود ، تکامل یا تکثیر یک عامل عفونی در بدن انسان یا حیوان عفونت نامیده می شود . عفونت می تواند در سطح بدن باشد مثل حضور استافیلوکوک طلایی در مخاط بینی ، همچنین عفونت می تواند بصورت عفونت ناپیدا و یا به شکل عفونت آشکار باشد .
آلودگی : آلودگی عبارت است از وجود یک عامل عفونی در روی سطح بدن ، البسه یا درون آنها ، روی وسایل خواب ، اسباب بازیها ،‌وسایل جراحی یا پانسمان و یا سایر اشیا یا موادی مثل آب و غذا .
میزبان:انسان یا حیوان که جایی برای جایگزینی یا ادامه ی زندگی عامل بیماری زای عفونی بصورت طبیعی باشد ، میزبان نامیده می شود . میزبان اجباری یعنی تنها میزبان عامل عفونی ( مانند انسان برای سرخک و حصبه ).
بیماری عفونی: تظاهرات بالینی ناشی از یک عفونت در انسان یا جانوران را بیماری عفونی می نامند .

 

[scorpion_tur]

همه گیری ( Epidemic ):عبارتست از بروز غیر معمول بیماری در یک جامعه یا منطقه یا رویداد غیر معمول ، رفتارهای ویژه ی مرتبط با سلامتی ( مانند سیگار کشیدن ) ‌، که آشکارا بیش از (( رویداد پیش بینی شده )) باشد . از واژه ی همه گیری در مواردی که شمار وارد بیماری واقعاً بسیار زیاد باشد استفاده می نمایند . هیچگونه توافقی درباره ی این که چه چیزی افزایش چشمگیر را تشکیل می دهد وجود ندارد . مثلاُ یک بیماری مانند وبا در حال عادی در آمریکا وجود ندارد از این رو حتی یک مورد بیماری وبا می تواند در آن کشور یک همه گیری بالقوه باشد ولی در کشورهایی که وبا همواره بصورت بومی وجود دارد مانند هند و بنگلادش حتی اگر چند صد مورد وبا در یک سال باشد عادی یا بروز پیش بینی شده بشمار می رود ،‌ وضعیت بومی و برای آنکه در چندین کشورهایی وبا همه گیر شناخته شود چندین صد یا چند هزار مورد یعنی بیش از حد فراوانی بومی باید روی دهد .
بومی ( Endemic ) :واژه ی بومی موقعی گفته می شود که بیماری یا عامل بیماری زا بطور پایدار در یک منطقه ی جغرافیایی یا گروه جمعیتی وجود داشته باشد بدون آنکه از خارج به آنجا وارد شده باشد . این واژه را می توان برای (( فراوانی پیش بینی شده )) یا ( عادی )) بیماری در اینگونه مناطق یا جمعیتها هم اطلاق نمود . مثلاً سرماخوردگی یک بیماری بومی است زیرا همواره عده ای از مردم به آن دچارند . یک بیماری بومی در صورت مساعد شدن شرایط می تواند طغیان کرده و به حالت همه گیری در آید .
انفرادی :واژه ی منفرد بودن به معنای پراکندگی است ،‌یعنی موارد بیماری بطور نامنظم و پراکنده گاه و بیگاه و معمولاً بصورت نادر بروز می نمایند . موارد بیماری بسیار کم و از نظر زمانی و مکانی با فاصله ی زیاد هستند و از اینرو کم تر بنظر می آید که با یکدیگر مرتبط باشند و نمی توان یک منبع مشترک برای آنها یافت . مانند : بیماری کزاز ، فلج کودکان ، مننژیت مننگوکوکی و تب خال ،‌اگر شرایط برای انتشار بیماری مناسب باشد یک مورد انفرادی بیماری می تواند آغاز همه گیری باشد . بسیاری از بیماریهای مشترک انسان و دام به صورت انفرادی به انسان منتقل می شوند .
عفونت فرصت طلب :این عفونتها هنگامی بوجود می آیند که نقصی در دفاع میزبان در برابر عفونت وجود داشته باشد و از این رو ایجاد بیماری می نمایند . عوامل فرصت طلب عبارتند از : تب خال ساده ، توکسوپلاسما ،‌باسیل سل انسانی عفونتهای فرصت طلب در ایدز به فراوانی دیده می شوند .

بیماری های مشترک انسان و دام ( Zoonoses ):عبارتست از یک عفونت یا بیماری عفونی که در شرایط طبیعی می تواند از جانوران مهره دار به انسان انتقال یابد . این بیماری ها ممکن است بصورت همه گیری یا بومی باشند مانند طاعون ،‌هاری ، سل گاوی ،‌سیاه زخم ،‌ تب مالت ، ‌هیداتیدوز و …. در سالهای اخیر چند بیماری مشترک تازه پیدا شده اند .
ریشه کنی بیماری : :قطع انتقال عفونت با پایان دادن به زندگی عامل بیماری زا از طریق مراقبت و محصور کردن بیماری را گویند . ریشه کنی یک فرآیند مطلق و یک پدیده ی همه یا هیچ است و این اصطلاح محدود به پایان یافتن عفونت در سراسر جهان است و به معنای آن است که دیگر آن بیماری در جهان روی نخواهد داد تنها بیماریی که تا کنون ریشه کن شده بیماری آبله می باشد .با توجه به دانش کنونی ، بیماری هایی که احتمال ریشه کنی آنها می رود . عبارتند از : سرخک ، دیفتری ،‌فلج کودکان .
مخزن عفونی : هر شخص ،‌حیوان ، بندپا ، گیاه ،‌خاک یا ماده یا ترکیبی از اینها که عامل عفونت به شکلی عادی در آنها زندگی و تکثیر یابد بطوری که ادامه حیات آن عامل به آنها بستگی داشته باشد و به طریقی در آنها تکثیر یابد که بتواند به میزبان حساسی منتقل شود ، مخزن عامل عفونی خواهد بود . مثلاً‌در مورد حصبه مخزن بیماری انسان است . در مورد هاری مخزن حیوان است و در کچلی مخزن شامل انسان ، حیوان و خاک است .
منبع عفونت : عبارت است از شخص یا حیوان یا چیزی که عامل عفونت زا از آن مستقیماً و بدون واسطه به میزبان سرایت می کند بطور مثال مخزن عفونت بیماری حصبه انسان است ، حال چنانچه بیمار حصبه ای موجب آلوده شدن غذا یا آب شود و از این غذا یا آب مردم استفاده کنند و مبتلا به بیماری شوند گفته می شود منبع عفونت حصبه ، غذای آلوده و آب آلوده است .

 

[scorpion_tur]

حامل: فرد آلوده ای است که اگر چه دارای علائم ظاهری و بالینی بیماری نیست ولی می تواند منبع عفونت برای دیگران باشد . چنانچه حالت حامل بودن برای یک دوره طولانی باقی بماند به آن حامل مزمن گویند .
مثال در مورد انواع حامل :
- حاملین دوران کمون مثل آبله مرغان ، سرخک ، هپاتیت
- حاملین دوران نقاهت مثل دیفتری ، هپاتیت نوع B
- حاملین مزمن مثل هپاتیت نوع B و حصبه
دوره کمون : به فاصله بین تماس با یک عامل عفونت و بروز اولین نشانه های بیماری ناشی از آن گفته می شود .
دوره کمون از نظر طول مدت به چند دسته تقسیم می شود :
دوره کمون بسیار کوتاه مدت ( 2 تا 18 ساعت ) : مثل مسمومیت غذایی استافیلوکوکی ( 2 تا 4 ساعت ) ، مسمومتی غذایی سالمونلایی ( 12 تا 18 ساعت ) .
دوره کمون کوتاه ( 2 تا 9 روز ) :‌مثل عفونت استرپتوکوکی ( مخملک ، آنژین ) ، پنومونی ، آنفولانزا ، مننژیت ،‌دیسانتری ، پاراتیفوئید ، سیاه زخم و سوزاک .
دوره کمون بلند ( 10تا 25 روز ) : مثل تیفوس ،‌آبله مرغان ، سرخجه ، سرخک ، سیاه سرفه ، اوریون ، تیفوئید ،‌ فلج اطفال ، هاری ، هپاتیت A , B .
دوره واگیری :
عبارت از مدت زمانی است که یک عامل عفونی به طور مستقیم یا غیر مستقیم از شخص آلوده به شخص دیگر یا از حیوان آلوده به انسان یا از شخص آلوده به حیوان از جمله بندپایان منتقل می شود .

در بیماریهایی مثل دیفتری و عفونتهای استرپتوکوکی که غشای مخاطی از همان مراحل اول ورود عامل عفونت درگیر می شود ، دوره واگیری از تاریخی که برای اولین بار در معرض عفونت قرار می گیرد شروع و تا زمانی که دیگر میکروب از طریق مخاط مبتلا منتشر نشود ، یعنی از قبل از شروع پیش نشانه های بالینی تا پایان دوران حامل بودن ادامه خواهد داشت . قدرت واگیری بعضی از بیماریها در دوره کمون بیشتر از دوره ای است که نشانه های بیماری وجود دارد . در بیماریهایی مثل سل ،‌جذام ، سیفلیس ، سوزاک دوره واگیری ممکن است مدت طولانی در خون و یا سایر بافتهای فرد آلوده وجود داشته باشد .
جداسازی : جدا کردن افراد یا حیوانات آلوده از دیگران در دوره واگیری بیماری و نگهداری آنها در محل و تحت شرایطی که انتقال مستقیم یا غیر مستقیم عامل عفونی را از افراد یا حیوانات آلوده به میزبانان حساس یا به کسانی که ممکن است عامل عفونی را به دیگران منتقل کنند پیشگیری و یا محدود کند . جداسازی در مورد برخی از بیماران مثل مبتلایان به دیفتری ، مننژیت و... لازم است .

قرنطینه : محدودیت فعالیت افراد سالمی که در دوره کمون یک بیماری واگیر در معرض آن قرار گرفته اند و بمنظور پیشگیری از انتقال بیماری در دوره کمون است قرنطینه به مدتی معادل طولانی ترین دوره کمون بیماری اعمال می شود و به صورت کامل و یا تعدیل شده اجرا می گردد .


ناقل : به حشره و یا هر حامل زنده اطلاق می شود که عامل بیماریزای عفونی را از فرد و یا محیط آلوده به فرد حساس ،‌محیط اطراف و یا غذای او انتقال دهد .

زنجیره عفونت
در ایجاد بیماریهای عفونی یک سلسله عوامل پیوسته به یکدیگر دخالت دارد که به صورت زنجیر به هم متصل و مربوط بوده و به زنجیره عفونت موسوم است لازم بذکر است که هر قسمتی از زنجیره قطع شود و یا کامل نباشد بیماری به وقوع نمی پیوندد.
آمادگی میزبان à راههای ورود à راههای انتقال à ر اههای خروج à مخزن یا منبع à عامل بیماریزا


روشهای کنترل بیماریهای واگیر
1 – ریشه کن کردن مخزن بیماری
2 – قطع راههای انتقال
3 – حفظ افراد مستعد

• ریشه کن کردن مخزن بیماری
در کنترل بیماریهای واگیر توجه به حذف مخزن و یا درمان آن از اهمیت زیادی برخوردار است . از بین بردن مخزن بیماری هنگامی که مخزن حیوانی در کار باشد مثل سل گاوی و تب مالت آسانتر است ،‌ولی در مخازن انسانی این امر مقدور نیست . تشخیص زودرس ،‌گزارش موارد بیماری ، جداسازی ، قرنطینه ،‌درمان و مراقبت از بیماری و گندزدایی همگی می توانند در کاهش انتقال از مخزنی به مخزن دیگر موثر باشند .

• قطع راههای انتقال
یکی از جنبه های مهم کنترل بیماریهای واگیر شکستن زنجیره انتقال از طریق گذاشتن سدهایی از بهداشت محیط و بهسازی است . مثلاً آب محیطی است که در انتقال بعضی از بیماریها مانند حصبه و اسهال خونی ،‌هپاتیت A و وبا نقش دارد ، بنابراین با تصفیه و بهسازی منابع آب می تواند عوامل عفونی این بیماریها را از بین برد و راه انتقال را قطع کرد . توجه به بهداشت مواد غذایی و بهداشت فردی در کاهش انتقال بیماریهای منتقله از راه غذا موثر خواهد افتاد . ایجاد توالتهای بهداشتی و دفع بهداشتی زباله از ارکان بهسازی محیط در کاهش انتقال بیماریهای عفونی منتقله از طریق مدفوع می باشد . گندزدایی وسایل و اسباب آلوده نیز روشی است برای کاهش انتقال بیماریها ، که با استفاده از مواد شیمیایی و فیزیکی بعمل می آید.

• حفظ افراد مستعد
حفظ افراد حساس و مستعد را می تواند از طرق محافظت و کنترل تماسها ایمنسازی فعال و غیرفعال و پیشگیری دارویی انجام داد .عوامل متعددی در میزان پذیرش یا میزان مقاومت افراد نسبت به یک بیماری دخالت دارند که مهمترین آنها عبارتند از :وضع تغذیه ، سکونت در محلهای مناسب از نقطه نظر وسعت محل ، استفاده از نور مناسب ،‌وضع اقتصادی و اجتماعی ، شغل ، سن ،‌جنس ،‌ایمن سازی (‌مصونیت ) ، ضربه و خستگی

گزارش بیماریهای واگیر و بررسی همه گیریها
یکی از راههای مبارزه با بیماریهای واگیر گزارش موارد بیماری می باشد تا مسئولین بهداشت محلی و منطقه ای و ملی بتوانند بر اساس آمارهای واقعی اقدامات پیشگیری را برنامه ریزی کنند .
معمولاً بیماریهایی که برای بهداشت عمومی خطر جدی بشمار می روند در فهرست بیماریهای قابل گزارش ذکر می شوند . گزارش بیماری منبع عمده اطلاعات همه گیری شناختی می باشد که تشخیص زودرس بیماری را امکانپذیر و اقدام فوری جهت مبارزه را مقدور می سازد. برابر مقررات بین المللی بعضی بیماریها توسط مسئولین کشوری بهداشت بایستی به سازمان جهانی بهداشت گزارش شود