موانع شرعي مجسمه سازي
_____________
انسان، فطرتاً زیبایی را دوست دارد و به آفریده های زیبا و زیبا آفرینی، بسیار مشتاق است، تجلی این احساس را در زندگی او هنر می نامند. حقیقت دین یعنی اسلام كه بر مبنای فطرت استوار است با اصل هنر مخالف نیست اما به شرطی كه آدمی را در مسیر خلاف فطرت قرار ندهد. مجسمه سازی از جمله هنرهای بشر است. پیدایش آن در زندگی او از نگاه علمی دقیقاً معلوم نیست اما بر اساس احادیث اسلامی، مجسمه سازی، در عهد آدم ـ علیه السّلام ـ بین مردم وجود داشته است.[1] این كار در دوران بعد تاكنون نیز به انگیزه های مختلف و صورت های گوناگون با فراز و نشیب هایی باقی است. با وجود این می توان پرسید: آیا مجسمه سازی در اسلام مجاز است یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا این كار از نگاه شرعی موانعی دارد یا نه؟
برخی می پندارند: «عدّه ای به خاطر احترام به مقدسات و نه موانع شرعی، آن را منع كرده اند»[2]ممكن است مقصود از این سخن آن باشد كه در فرهنگ اسلامی هیچ گونه دلیلی بر ممنوعیت هیچ نوع مجسمه سازی وجود ندارد و كسانی كه برخی انواع مجسمه سازی را حرام دانسته اند بدین لحاظ بوده است كه مقدسات دینی را حفظ كنند مثلاً پنداشته اند اگر مردم در مجسمه سازی آزاد باشند چه بسا مجسمه بزرگان دین مانند پیامبر و امامان ـ علیهم السّلام ـ را بسازند و در مكان های مقدس مانند مساجد و زیارتگاهها نصب كنند و در نتیجه علاوه بر این كه به تدریج آنان را مانند خداوند پرستش كنند مساجد و زیارتگاهها را به بت كده مبدل سازند . اما این سخن پذیرفتنی نیست زیرا اگر فقهای اسلام مواردی از مجسمه سازی را ممنوع دانسته اند با استناد به قرآن كریم و احادیث پیشوایان معصوم ـ علیهم السّلام ـ است یعنی به باور آنان برای برخی انواع مجسمه سازی در قرآن مجید و روایات موانع شرعی وجود دارد. البته بحث فقهی و بررسی ادله مجسمه سازی از موضوع این نوشتار خارج است اما بعضی آیات و روایات را ذكر می كنیم تا ثابت شود، ممنوعیت برخی انواع مجسمه سازی از نگاه فقیهان ـ به دلیل وجود موانع شرعی است نه صرف حفاظت از مقدسات دینی!
«قرآن كریم، ضمن بیان سرگذشت ملل و اقوام پیشین و اشاره به فرهنگ و سنت های رایج بین آنان به گونه مكرر از مسئله بت پرستی امت های پیشین یاد می كند آنچه در آیات شریفه مطرح شده است، اصنام، اوثان و تماثیل است كه عبارتند از بتهایی كه از سنگ و چوب و فلزات مانند: مس و نقره می ساختند و به عنوان خدایان آنها را می پرستیدند. قرآن كریم در مواردی به نام و مشخصات این تندیس ها و پیكره ها اشاره می كند و از آنها به ودّ، سواع، یغوث، یعوق و نسر نام می برد و می فرماید: (بت پرستان) گفتند: خدایانتان را رها نكنید و ودع و سواع و یغوث و یعوق و نسر را وامگذارید[3] آری! قرآن كریم مسئله بت پرستی و بت سازی را كه غالباً در قالب تندیس و مجسمه های سنگی، چوبی، گچی، گلی و نقره ای ساخته می شده اند مطرح و نكوهش كرده است. چنان كه در جای دیگری می فرماید: «و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم، پس به گروهی رسیدند كه گرد بت هایشان (به پرستش آنها مشغول) بودند (بنی اسرائیلی) به موسی گفتند: برای ما خدایی بسان خدایان این مردم قرار ده! گفت: همانا شما گروهی نادانید.[4]
در احادیث نیز مسئله مجسمه سازی به گونه جدی و گسترده مطرح است كه نمونه هایی را بیان می كنیم.
برید بن معاویه می گوید: در مسجد النبی ـ صلّی الله علیه و آله ـ از امام باقر ـ علیه السّلام ـ شنیدم ـ فرمود: نخستین كسی كه مجسمه ساخت ابلیس بود. او مجسه حضرت آدم ـ علیه السّلام ـ را ساخت تا مردم را از پرستش خداوند گمراه كند.[5] نقل است امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هر كس مجسمه ای بسازد،روز قیامت او را وامی دارند كه در آن روح بدمد (در حالی كه نمی تواند این كار را انجام دهد)[6].
عبدالله بن طلحه از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل می كند: حرام خواران هفت گروهند،برخی آنان كسانی اند كه در آمدشان از طریق مجسمه سازی است.[7]
فقهای اسلام با توجه به این آیات و روایات، مسئله مجسمه سازی را در ابعاد گوناگون مطرح كرده اند تا مواردی را كه موانع شرعی دارد از غیر آن بشناسند.
از این رو بسیاری از آنان، احكام مجسمه را در كتاب «صلات» باب لباس نمازگزار، مكان نمازگزار و احكام مساجد مطرح كرده اند و به مسائلی از قبیل، حكم نمازگزاردن با لباس و انگشتر صورت و عكسدار و نماز خواندن در مكانی كه مجسمه یا عكس بر در و دیوار آن نصب شده است پرداخته اند.
بسیاری دیگر، مسئله مجسمه و حكم خرید و فروش و نگهداری آن در كتاب «المتاجر» باب معاملات و مكاسب محرمه عنوان كرده اند .
بعضی دیگر مانند شیخ طوسی و علامه حلی ـ علیهما الرحمه ـ بخشی از مسائل مربوط به مجسمه را در كتاب «النكاح» مطرح كرده اند.[8]
اجماع نیز از جمله ادله حرام بود برخی انواع مجسمه سازی به شمار می آید چنان كه محقق كركی در جامع المقاصد،محقق اردبیلی در مجمع الفائده والبرهان، شهید ثانی در شرح لمعه، فاضل نراقی در مستند، عالم بزرگوار محمد حسن نجفی در جواهر الكلام و... آن را بیان كرده اند. مطلب دیگر این است كه فقهای شیعه و سنی، در مواردی كه مجسمه سازی را حرام دانسته اند، برای آن ملاك هایی بیان كرده اند كه برخی آنها عبارت اند از:
1. همانندی با خداوند در آفریدن مخلوقات.
2. همانندی با مشركان و بت پرستان در پیكرسازی.
3. گرامی داشت مجسمه و احترام و تكریم بت ها.[9]
مطالب مذكور ثابت می كند: اگر فقهای اسلام اعم از شیعه و سنی در مواردی، مجسمه سازی را حرام دانسته اند به دلیل موانع شرعی ای است كه در كتاب و سنت وجود دارد، نه صرف حفظ برخی مقدسات دینی.
[1] . علامه مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 3،ص 250.
[2] . نشریه اعتماد، 16/4/84، شماره 873، ص 12.
[3] . نوح/23.
[4] . انعام/138.
[5] . علامه مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 3،ص 250.
[6] . فروع كافی، ج 6/ ص 527.
[7] . مستدرك الوسایل، ج 13، ص 210.
[8] . فقه، كاوشی نو در فقه اسلامی، شماره 4 و 5 سال 1374، ص 34.
[9] . همان، ص 214.
_____________
انسان، فطرتاً زیبایی را دوست دارد و به آفریده های زیبا و زیبا آفرینی، بسیار مشتاق است، تجلی این احساس را در زندگی او هنر می نامند. حقیقت دین یعنی اسلام كه بر مبنای فطرت استوار است با اصل هنر مخالف نیست اما به شرطی كه آدمی را در مسیر خلاف فطرت قرار ندهد. مجسمه سازی از جمله هنرهای بشر است. پیدایش آن در زندگی او از نگاه علمی دقیقاً معلوم نیست اما بر اساس احادیث اسلامی، مجسمه سازی، در عهد آدم ـ علیه السّلام ـ بین مردم وجود داشته است.[1] این كار در دوران بعد تاكنون نیز به انگیزه های مختلف و صورت های گوناگون با فراز و نشیب هایی باقی است. با وجود این می توان پرسید: آیا مجسمه سازی در اسلام مجاز است یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا این كار از نگاه شرعی موانعی دارد یا نه؟
برخی می پندارند: «عدّه ای به خاطر احترام به مقدسات و نه موانع شرعی، آن را منع كرده اند»[2]ممكن است مقصود از این سخن آن باشد كه در فرهنگ اسلامی هیچ گونه دلیلی بر ممنوعیت هیچ نوع مجسمه سازی وجود ندارد و كسانی كه برخی انواع مجسمه سازی را حرام دانسته اند بدین لحاظ بوده است كه مقدسات دینی را حفظ كنند مثلاً پنداشته اند اگر مردم در مجسمه سازی آزاد باشند چه بسا مجسمه بزرگان دین مانند پیامبر و امامان ـ علیهم السّلام ـ را بسازند و در مكان های مقدس مانند مساجد و زیارتگاهها نصب كنند و در نتیجه علاوه بر این كه به تدریج آنان را مانند خداوند پرستش كنند مساجد و زیارتگاهها را به بت كده مبدل سازند . اما این سخن پذیرفتنی نیست زیرا اگر فقهای اسلام مواردی از مجسمه سازی را ممنوع دانسته اند با استناد به قرآن كریم و احادیث پیشوایان معصوم ـ علیهم السّلام ـ است یعنی به باور آنان برای برخی انواع مجسمه سازی در قرآن مجید و روایات موانع شرعی وجود دارد. البته بحث فقهی و بررسی ادله مجسمه سازی از موضوع این نوشتار خارج است اما بعضی آیات و روایات را ذكر می كنیم تا ثابت شود، ممنوعیت برخی انواع مجسمه سازی از نگاه فقیهان ـ به دلیل وجود موانع شرعی است نه صرف حفاظت از مقدسات دینی!
«قرآن كریم، ضمن بیان سرگذشت ملل و اقوام پیشین و اشاره به فرهنگ و سنت های رایج بین آنان به گونه مكرر از مسئله بت پرستی امت های پیشین یاد می كند آنچه در آیات شریفه مطرح شده است، اصنام، اوثان و تماثیل است كه عبارتند از بتهایی كه از سنگ و چوب و فلزات مانند: مس و نقره می ساختند و به عنوان خدایان آنها را می پرستیدند. قرآن كریم در مواردی به نام و مشخصات این تندیس ها و پیكره ها اشاره می كند و از آنها به ودّ، سواع، یغوث، یعوق و نسر نام می برد و می فرماید: (بت پرستان) گفتند: خدایانتان را رها نكنید و ودع و سواع و یغوث و یعوق و نسر را وامگذارید[3] آری! قرآن كریم مسئله بت پرستی و بت سازی را كه غالباً در قالب تندیس و مجسمه های سنگی، چوبی، گچی، گلی و نقره ای ساخته می شده اند مطرح و نكوهش كرده است. چنان كه در جای دیگری می فرماید: «و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم، پس به گروهی رسیدند كه گرد بت هایشان (به پرستش آنها مشغول) بودند (بنی اسرائیلی) به موسی گفتند: برای ما خدایی بسان خدایان این مردم قرار ده! گفت: همانا شما گروهی نادانید.[4]
در احادیث نیز مسئله مجسمه سازی به گونه جدی و گسترده مطرح است كه نمونه هایی را بیان می كنیم.
برید بن معاویه می گوید: در مسجد النبی ـ صلّی الله علیه و آله ـ از امام باقر ـ علیه السّلام ـ شنیدم ـ فرمود: نخستین كسی كه مجسمه ساخت ابلیس بود. او مجسه حضرت آدم ـ علیه السّلام ـ را ساخت تا مردم را از پرستش خداوند گمراه كند.[5] نقل است امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هر كس مجسمه ای بسازد،روز قیامت او را وامی دارند كه در آن روح بدمد (در حالی كه نمی تواند این كار را انجام دهد)[6].
عبدالله بن طلحه از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل می كند: حرام خواران هفت گروهند،برخی آنان كسانی اند كه در آمدشان از طریق مجسمه سازی است.[7]
فقهای اسلام با توجه به این آیات و روایات، مسئله مجسمه سازی را در ابعاد گوناگون مطرح كرده اند تا مواردی را كه موانع شرعی دارد از غیر آن بشناسند.
از این رو بسیاری از آنان، احكام مجسمه را در كتاب «صلات» باب لباس نمازگزار، مكان نمازگزار و احكام مساجد مطرح كرده اند و به مسائلی از قبیل، حكم نمازگزاردن با لباس و انگشتر صورت و عكسدار و نماز خواندن در مكانی كه مجسمه یا عكس بر در و دیوار آن نصب شده است پرداخته اند.
بسیاری دیگر، مسئله مجسمه و حكم خرید و فروش و نگهداری آن در كتاب «المتاجر» باب معاملات و مكاسب محرمه عنوان كرده اند .
بعضی دیگر مانند شیخ طوسی و علامه حلی ـ علیهما الرحمه ـ بخشی از مسائل مربوط به مجسمه را در كتاب «النكاح» مطرح كرده اند.[8]
اجماع نیز از جمله ادله حرام بود برخی انواع مجسمه سازی به شمار می آید چنان كه محقق كركی در جامع المقاصد،محقق اردبیلی در مجمع الفائده والبرهان، شهید ثانی در شرح لمعه، فاضل نراقی در مستند، عالم بزرگوار محمد حسن نجفی در جواهر الكلام و... آن را بیان كرده اند. مطلب دیگر این است كه فقهای شیعه و سنی، در مواردی كه مجسمه سازی را حرام دانسته اند، برای آن ملاك هایی بیان كرده اند كه برخی آنها عبارت اند از:
1. همانندی با خداوند در آفریدن مخلوقات.
2. همانندی با مشركان و بت پرستان در پیكرسازی.
3. گرامی داشت مجسمه و احترام و تكریم بت ها.[9]
مطالب مذكور ثابت می كند: اگر فقهای اسلام اعم از شیعه و سنی در مواردی، مجسمه سازی را حرام دانسته اند به دلیل موانع شرعی ای است كه در كتاب و سنت وجود دارد، نه صرف حفظ برخی مقدسات دینی.
[1] . علامه مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 3،ص 250.
[2] . نشریه اعتماد، 16/4/84، شماره 873، ص 12.
[3] . نوح/23.
[4] . انعام/138.
[5] . علامه مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 3،ص 250.
[6] . فروع كافی، ج 6/ ص 527.
[7] . مستدرك الوسایل، ج 13، ص 210.
[8] . فقه، كاوشی نو در فقه اسلامی، شماره 4 و 5 سال 1374، ص 34.
[9] . همان، ص 214.
