مواد حاجب و کاربرد آن

faezeh_asal

عضو جدید
ماده کنتراست يا حاجب در CT
مواد حاجبي که معمولاً در CT مورد استفاده قرار مي گيرند بدو دسته تقسيم مي شوند : داخل عروقي ،‌ معدي و روده اي
[FONT=arial,helvetica,sans-serif]مواد حاجب داخل عروقي :
[/FONT]اين مواد حاجب قابليت تضعيف اشعه ايکس را توسط اعضاء بدن افزايش مي دهند و در ايجاد افتراق بين بافت طبيعي و غير طبيعي استفاده مي شوند . مسئول اين افزايش اتمهاي يد ماده حاجب مي باشد . غلظت يد بستگي به کارخانه توليد کننده دارد و بر حسب ميلي گرم يد در هر ميلي ليتر محلول نوشته مي شود ( معمولاً در موارد حاجب با اسمولاليته پائين ) . در موارد با اسمولاليته بالا معمولاً به صورت در صد وزن بر حجم بيان مي شود .
[FONT=arial,helvetica,sans-serif]اسمولاليته يا osmolality :
[/FONT]يکي از ويژگي هاي ساختماني مايعات است و نشان دهنده تعداد ذرات محلول در مقايسه با آب . مواد حاجب جديد نسبت به مواد قديمي تر از اسمولاليته پائين تري برخوردار هستند ( اما با اينحال حتي دو برابر خون اسمولاليته دارند ) بدين جهت مواد جديد را اغلب بعنوان مواد کنتراست اسمولار پائين و مواد قديمي تر را بعنوان مواد اسمولار بالا مي شناسند .

[FONT=arial,helvetica,sans-serif]ويسکوزيته يا viscosity :[/FONT]
يکي ديگر از خصوصيات مايعات ويسکوزيته است که بصورت استحکام مايع در حين جريان بيان مي شود و تحت تاثير ساختار مولکولي و تراکم مولکولي مي باشد . با گرم کردن ماده حاجب تا حد درجه حرارت بدن ويسکوزيته کاهش يافته و تزريق سريعتر و روان تر صورت مي گيرد .
ويسکوزيته و اسمولاليته بالا از ويژگي هاي مهم کنتراستهاي محلول در آب است که سبب اثرات عيني ، قلبي و هموديناميکي اين مواد مي گردد . چون با تغييرات فشار اسمزي باعث انتقال ناگهاني آب از فضاهاي سلولي و درون بافتي بداخل پلاسما مي شود و منجر به عوارض جانبي اين مواد مي گردد . اين عوارض شامل گشادي عروق ، افزايش دماي بدن ، درد و تهوع و استفراغ مي باشد .
يکي ديگر از ويژگي هاي مطرح در کنتراستهاي يوني يا غير يوني بودن آنهاست که به ساختار شيميايي مربوط مي گردد .
ماده کنتراست يوني در محلولهاي آبي تشکيل يون مي دهد ولي نوع غير يوني پخش نشده در آب يونيزه نمي شود در معرفي ماده حاجب اغلب نسبت اتمهاي يد به ذرات حل نشده ذکر مي گردد که نشانگر ميزان کدورت بهتر ( يد بيشتر ) بوده در حاليکه نسبت پائينتر اسمولاليته پائين در نتيجه اثرات جانبي کمتر را نشان مي دهند . در سالهاي اخير مواد حاجب غير يوني با اسمولار پائين عرضه شده اند که عوارض جانبي آنها حدود 5/1 عوارض مواد يوني است ولي از قيمت بالايي برخوردارند .
[FONT=arial,helvetica,sans-serif]تصفيه کليوي مواد حاجب داخل عروقي :[/FONT]
تصفيه اين مواد بطور عمده از طريق دفع کليوي صورت مي گيرد . در بيماران مبتلا به نارسايي کامل کليوي حذف کنتراست از طريق کبد و روده انجام مي شود اين نوع تصفيه بنام ترشح جانشين گفته مي شود و سرعتش خيلي کندتر از ترشح کليوي است .
در تصفيه کليوي تحت شرايط طبيعي تقريباً صددرصد کنتراست از طريق کليه ها دفع مي شود و با نيمه عمر بيان مي گردد . نيمه عمر به زمان لازم جهت تصفيه نيمي از يد گفته مي شود که در افراد طبيعي براي کليه کنتراستها يک تا دو ساعت است . حد اکثر زمان دفع کليوي تقريباً 3 دقيقه پس از تزريق داخل وريدي است . غلظت يد در ادرار تقريباً 60 دقيقه بعد از تزريق به حداکثر مي رسد . ماده کنتراست بعلت اسمولاليته آن اثر ادرار آور داشته و همراه با ادرار مواد ديگري از قبيل پتاسيم کلسيم فسفات منيزيم اسيد اوريک اوره واک لات دفع مي شود .



مواد حاجب معدي – روده اي :
استفاده از مواد حاجب در دستگاه گوارشي جهت تمايز روده ها از کيست ، آبسه يا نئوپلاسم ضروري است . در اکثر اسکنهاي CT از ناحيه شکم و لگن از ماده کنتراست خوارکي شامل محلول سولفات باريم يا محلول در آب استفاده مي شود . محلولهاي سولفات باريم بعلت توليد آرتيفکت کاربرد چنداني ندارند اگر چه ماده بي اثر هستند و بدون هيچ تغيير و جذبي از سيستم گوارش بدن عبور مي کنند . بويژه در موارد مشکوک به سوراخ شدگي سيستم گوارشي بهيچ عنوان استفاده نمي شوند . مواد کنتراست يوني و غير يوني محلول در آب را مي توان رقيق کرده بصورت خوارکي تجويز نمود . در صورت مشکوک بودن به بيماريهاي رکتوم تجويز مقداري از ماده کنتراست از طريق رکتوم نيز ضروري است .
در هر حال سولفات باريم و مواد کنتراست محلول در آب کدورت قابل مقايسه اي را در روده ها باعث مي شوند .


[FONT=arial,helvetica,sans-serif]ماده حاجب در سي تي اسکن
[/FONT]« کاربرد ماده حاجب در سي تي اسکن سيستم اعصاب مرکزي »
استفاده از مواد حاجب در Brain CT Scan بطور گسترده اي مورد پذيرش قرار گرفته است ولي در موارد خاص نياز به استفاده از مواد حاجب نيست اين موارد شامل : آتروفي مغز ، خونريزي داخل جمجمه اي ، سکته مغزي ، هيدروسفالي و برخي از ناهنجاريهاي مادرزادي مي باشد .
اما در ضايعاتي که سد خوني _ مغزي مسدود مي شود مانند بيماريهاي عفوني و تومورها و همچنين مواردي که ماهيت عروق مغز درگير است مانند آنوريسم و مالفورماسيون AV ،‌ تصويربرداري قبل و بعد از تزريق ماده حاجب بسيار مفيد بوده و موجب بالا رفتن دقت تشخيص مي شود .
توصيه مي شود قبل از تزريق ماده حاجب تصاوير بدست آمده از نظر کلينيکي مورد ارزيابي قرار گيرند .
1- در پروتکلهاي استاندارد مغز شامل سي تي از مغز در صورت نياز به سي تي اسکن با تزريق ، مي توان با تزريق ماده حاجب غير يوني omnipaque ، آزمون را انجام داد که ميزان و نحوه تزريق بصورت زير مي باشد .
- نحوه تزريق : با فشار دست ( مي توان با احتساب زمان مناسب ، از انژکتور براي تزريق استفاده نمود )
- غلظت : 300-370 mgI/ml
- حجم : 50-100 ml
2- در سي تي اسکن با تزريق از post cranial fossa ميزان و نحوه تزريق به شرح زير مي باشد :
- نحوه تزريق : با فشار دست ( مي توان با احتساب زمان مناسب از انژکتور براي تزريق استفاده نمود )
- غلظت : 340-370 mgI/ml
- حجم : 50-100 ml
3- توموگرافي کامپيوتري اوربيت عمدتاً به منظور بررسي شکستگي هاي حفره اوربيت استفاده شده اما به عنوان آزمون تکميلي در بررسي تخريب هاي استخواني ناشي از تومور نيز به کار برده مي شود به هر جهت در سي تي اسکن اوربين نيز ، تزريق ماده حاجب صورت مي پذيرد اما در ارزيابي گسترش ضايعات به داخل جمجمه نمي توان از مواد حاجب استفاده کرد زيرا چربي موجود در اوبيت ، بين ساختارهاي آناتوميکي ، کنتراست ذاتي بالايي ايجاد کرده و مانع از اين امر مي گردد .
4- درسي تي اسکن از ستون مهره ها نيز مي توان ماده حاجب تزريق نمود . با تزريق ماده حاجب مي توان تصاويري را براي بررسي تومورها و بين بافتهاي فيبروزه و بافتهاي باقيمانده صفحه ديسک پس از عمل جراحي براي بيماران بکار برد . براي رعايت مسائل اقتصادي معمولاً اسکن ها پس از تزريق 60 ميلي ليتر ماده حاجب تهيه مي شود . در حالي که بهتر است تا 80 ميلي ليتر ماده حاجب تزريق شود تزريق عمدتاً با دست و يا با انژکتور ( تزريق کننده اتوماتيک ) صورت مي گيرد .
- نحوه تزريق : با دست يا انژکتور rate 2ml/s
- غلظت : 300-370 mgI/ml
- حجم : 100 ml


کاربردهاي ماده حاجب در سي تي اسکن سيستم تنفسي
1- سي تي اسکن حنجره : در صورت وجود تومور ، مي توان از ماده حاجب جهت بررسي درگيري گره هاي لنفاوي گردن و مرحله بندي تومور استفاده کرد در واقع در زماني که نياز به ارزيابي و مرحله بندي تومور باشد علاووه بر سي تي اسکن از ناحيه حنجره بدون تزريق ماده حاجب ، مجدداً با تزريق ماده حاجب غير يوني نيز تصويربرداري صورت مي گيرد . بنابراين ضروري است که بيمار در جريان تصويربرداري هاي قبل و بعد از تزريق بهيچ وجه حرکت نکند.
- سرعت تزريق ( rate ) : 2ml/s
- غلظت : 240 mgI/ml
- حجم : 100 ml
2- سي تي اسکن تراشه : از مواد حاجب در اين آزمايش به منظور مرحله بندي تومورها و نشان دادن رابطه تراشه با ساختمان هاي تشريحي اطراف توده ها استفاده مي شود .
- سرعت تزريق : 2ml/s ( rate )
- غلظت : 240 mgI/ml
- حجم :100ml
3- سي تي اسکن ريه ها : در پروتکلهاي استاندارد ريه ، بسته به انديکاسيون خاص ، تزريق ماده حاجب صورت مي گيرد اما در سي تي آنژيوگرافي به منظور ارزيابي آمبولي ريه لازم است ماده حاجب غير يوني به ميزان 150 ml با سرعت 15ml/s از طريق گانولاي وريدي تزريق گردد .
4- سي تي اسکن مدياستن : در مواردي که هدف بررسي ضايعات و ارزيابي ميزان گستردگي بيماريها است ، مواد حاجب غير يوني توصيه مي شود .




[FONT=arial,helvetica,sans-serif]اثرات ماده کنتراست برروي کنتراست بافت :[/FONT]
معمولاً سه مرحله تشديد کنتراست بافتي در CT مورد بحث قرار مي گيرند : مرحله بولوس ، غير تعادلي و تعادلي ، تفاوت ميان اين مراحل بستگي به سرعت تزريق و فاصله زماني بين تزريق و اسکن دارد . مرحله بولوس که بلافاصله پس از تزريق حجم کامل ماده شروع مي شود با تفاوت دانسيته 30 يا بيش از 30 واحد هانسفيلد بين آئورت و tvc تعيين مي شود در مرحله غير تعادلي که بدنبال مرحله بولوس مي باشد اين تفاوت 10 تا 30 واحد هانسفيلد است در آخرين مرحله يا مرحله تعادل تفاوت کمتر از 10 واحد هانسفيلد است . امکان رويت اکثر تومورها بويژه تومورهاي کبدي در مرحله غير تعادلي بيشتر است يعني اسکنها قبل از اين مرحله تهيه مي شوند .
روشهاي تزريق :
دو روش متداول عبارتند از تزريق انفوزيول قطره اي _ تزريق يکجا ( بولوس ) . در تزريق انفوزيون قطره اي تزريق از طريق يک کاتتر وريدي در عرض چند دقيقه صورت گرفته و اسکن معمولاً بعد از تزريق مقداري از دارو شروع مي شود که اين فاصله زماني توسط کارشناس انتخاب مي گردد بقيه ماده بطور قطره اي تا کامل شدن دارو تزريق مي شود در اين روش تمام اسکنها در مرحله تعادل تهيه مي شود بدين جهت امروزه پيشنهاد نمي گردد .
در روش بولوس ماده کنتراست با سرعت 1 تا 4 ميلي ليتر درثانيه در زمان معيني قبل از شروع اسکن تزريق مي شود و بسته به سرعت تزريق و فاصله زماني بين تزريق و شروع اسکن فازهاي عروقي ( شرياني يا وريدي ) انتخاب مي شود .
روش سومي هم وجود دارد که تزريق دو مرحله اي است . ابتدا يک مرحله تزريق يک جا انجام گرفته ( حداکثر تشديد کنتراست حاصل مي شود ) سپس يک مرحله کندتر بعدي جهت تداوم تشديد بکار مي رود .


منبع: وبلاگ پرتو پزشکی
 
بالا