معماری سنتی ایران و توسعه پایدارچکیده
هنر معماری در ایران از سابقه ای کهن برخوردار است و در هر زمان دستهای توانا، ذهن خلاق و ذوق و سلیقه مردم هنر دوست این سرزمین، پدیده های شگرفی بوجود آورده که در بسیاری از موارد، اصول آن ریشه هنر معماری جهان شده است. پاره ای از این آثار در گوشه و کنار کشور پهناور ایران حکایت ازمعماری باشکوه ادوار هزارساله را در قامت های استوار بناها نگهداری میکنند.
در معماری سنتی ایران بناها با توجه به هویت و فرهنگ ایرانی و قومی شکل گرفته اند و هیچگاه ترکیب و معماری بنا بر خلاف باور های فرهنگی، دینی وقومی مردم آن ناحیه نبوده است. حتی تزیینات بکار برده شده نیز که از ارکان فرعی معماری بشمار می آیند، از این قاعده مستثنا نبوده اند.
در این بناها، ضمن حفظ هویت های فرهنگی در ساخت وساز، همواره پنج اصل مردم واری, پرهیز از بیهودگی, درونگرایی, نیارش و استفاده از مصالح بوم آورد (اصول کلی معماری ایرانی مطرح شده توسط استاد پیرنیا) رعایت شده است. بنابراین با استفاده از مصالح موجود در محیط و استفاده خردمندانه از زمین و محیط، ساخت وساز این خانه ها نیز در نهایت دقت و توجه بوده و از جنبه اقتصادی نیز با توجه به باورهای دینی و فرهنگی در جلوگیری از اسراف، نهایت دقت وکوشش به عمل می آمده است تا کار و هزینه اضافی بر صاحب کار تحمیل نشود.
آنچه در این بخش شایان توجه است این است که، بیشتر اصولی که در معماری پایدار نوین در قرن بیستم مطرح شد، در معماری سنتی و قدیمی این مرز و بوم در اقلیم های مختلف رعایت می شد، که خود موید تاثیر صحیح فرهنگ، دین و سنتهای مردم ایران بر چگونگی ساخت و ساز و معماری در سده های پیشین بوده است. این همان اصولی است که در عصر حاضر به فراموشی سپرده شده و با دوباره آفرینی این اصول، منطبق با معماری معاصر، رویکرد جدیدی را در معماری معاصرایران ایجاد خواهد نمود.
مقدمه
آب و هوا و نوع اقلیم در این نوع معماری ها همیشه مسئله ای بوده که انسانها طی هزاران سال تجربه با آن مقابله کرده اند. مسلما مشکلات زیادی برای زیست مردم نواحی اقلیمهای گرم و خشک و گرم و مرطوب، مانند مسئله آفتاب سوزان، گرمای زیاد و اختلاف درجه حرارت و نوسانات آن در روز و نقصان یافتن آن به مقدار قابل توجه در نسیمهای شب مورد توجه بوده است. تابستانهای سخت و زمستانهای سرد ناشی از محیط کویری و در مواردی، طوفانهای پر گرد و غبار و بادهای خشک و داغ و نامطبوع، انسان را بفکر چاره واداشته است. بشر با گذشت هزاران سال و کسب تجربه، راه حلهایی در اشکال گوناگون برای این امر مهم در دنیا و بخصوص در ایران پیدا کرده که هدف همگی آنهاراحت سازی مکان زندگی فردی و دربرخی موارد اماکن اجتماعی نیز بوده است. امروزه با پیشرفت تکنولوژی، فناوری های جدید جایگزین این راه حلهای بومی گشته اند. اما این راه حل ها در پی خود مشکلاتی از قبیل آلودگی محیط زیست،مصرف بیش از حد سوخت های فسیلی و اتلاف انرژی های حرارتی و گرم شدن زمین ومشکلاتی از این قبیل را به همراه دارند. از این رو بروز کردن این راه حلهای بومی و استفاده از آنها میتواند تا حد زیادی مصرف سوخت را کاهش داده ومشکلات زیست محیطی را نیز تا حد زیادی حل نموده و از ورود مواد آلوده و سمی به هوا جلوگیری کند. بدین ترتیب به ارتقاء کیفیت محیط زیست نیز کمک شایانی نماید.
توسعه پایدار
واژه توسعه پایدار از اواسط دهه 70 میلادی و پس از بحران نفتی سال 1973، بسیار بکار رفته است. امروزه، بحث توسعه پایدار، یکی از بحثهای بسیار مهم و رایج در سطح بین المللی است. سازمانها و نهادهای پر طرفدار محیط زیست در جهان و همچنین سازمان ملل از مهمترین ارگانهای دخیل در این امر هستند. بحث جدی و کارشناسانه در این مورد، پس از بحران مذکور، آغاز شد که نقطه اوج این بحثها، در سال 1992 به کنفرانس جهانی توسعه پایدار، معروف به "اجلاس زمین" در شهر ریودوژانیرو برزیل انجامید که بعدها به اجلاس ریو مشهور شد و در آن قطعنامه ای برای ارائه راه بردهایی در جهت توسعه پایدار کشورهای جهان صادر شد و کشورهای جهان ملزم به پیرویی از این قطعنامه شدند. 10 سال بعد، در سال 2002، کنفرانس دیگری در شهر ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی در سطح وزرای کشورها و کارشناسان محیط زیست برگزار شد و هدف آن تاکید بر مصوبات کنفرانس ریو و اجرایی تر کردن این مصوبات در سطح جهانی بود. مهمترین تعریفی که در اجلاس ریو از توسعه پایدار ارائه شده، بدین قرار است: توسعه ای که نیازهای کنونی بشر را بدون مخاطره افکندن نیاز نسلهای آینده، برآورده ساخته و در آن به محیط زیست و نسلهای فردا نیز توجه شود. هر چند تا کنون تعریفهای زیادی از توسعه پایدار ارائه شده، ولی محور تمامی آنها توجه به نسلهای بعدی، آینده محیط زیست و حفاظت از محیط زیست جهانی، بوده است. توجه به فرهنگ، ویژگیهای بومی و تجربیات گذشته، بهره گیری از انرژی های تجدید شونده و پرهیز از بکارگیری انرژی های تجدید ناپذیر از اصول توسعه پایدار است، گرایش به این مسئله در معماری معاصر ایران، که با تفکرات معماری سنتی فاصله زیادی گرفته است، امری ضروری بنظر می آید.
الگوهای معماری پایدار
امروزه ساختمانها نیز بخشی از محیط زیست ما را تشکیل می دهند و بخش اعظمی از آلودگی های زیست محیطی را ایجاد می کنند. البته نمی توانیم ساخت وساز را متوقف کنیم ولی با یک تفکر، طراحی وبرنامه ریزی دقیق، می توان ساختمانهایی ساخت که کمترین تاثیر منفی را بر محیط زیست ما داشته باشند. معماری پایدار یکی از ایده های برنامه ریزی و طراحی برای ساخت چنین ساختمانهایی است. بطور کلی در تعریف پایداری با سه رکن اصلی زیر روبرو هستیم:
• ارتقای کیفی زندگی و سلامت انسانها (نسل حاضر ونسل های آینده)
• تامین نیازهای انسان
• حفظ سیستم های اکولوژیکی و منابع انرژی
هدف کلی از طراحی پایدار در یک ساختمان این است که به واسطه بهره وری صحیح از انرژی و منابع طبیعی تاثیر سوء ساختمان بر محیط زیست کاهش یابد. یک طرح پایدار همزمان در پی رسیدن به ارزش های زیباشناختی، زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و معنوی است. بنابراین می توان الگوهای زیر را در معماری پایدار ارائه کرد:
• به حدافل رساندن بهره برداری از منابع تجدید ناپذیر و به کارگیری انرژی های طبیعی و تجدید پذیر
• ارتقاء کیفیت محیط زیست و گسترش محیط زیست طبیعی
• از بین بردن یا به حداقل رساندن مصرف مواد آلوده و سمی
• حفظ هویت فرهنگی و قومی
• ترویج زندگی سالم
• استفاده خردمندانه از زمین و همگونی شکل ساختمان با محیط زیست
• اقتصادی بودن ساخت و ساز با استفاده از فناوری های جایگزین
• هماهنگ سازی ساختمان با محیط و تاحد امکان استفاده از روش های ساخت و ساز با مصالح بومی و طراحی و اجرای کارآمد
• جلوگیری از ایجاد آلودگی صوتی و هوا
بنابراین معماری پایدار بر خلق یک محیط سالم بر پایه بهره وری از منابع و اصول اکولوژیکی اهتمام می ورزد و با استفاده معقول و منطقی از منابع طبیعی و مدیریت مناسب بر ساخت و ساز، به حفاظت از منابع تجدید ناپذیر، کاهش مصرف انرژی های تجدید پذیر و ارتقاء کیفی زیست کمک خواهد کرد.
...
چاپ شده در ماهنامه مهندسی زیر ساخت ها - شماره 6 اسفند 1387
الهام حاتمی گلزاری- كارشناس ارشد معماری
مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر،
آخرین ویرایش:
