- مزاج سرد ، مزاج گرم
باورهاي طب سنتي ايران در فرهنگ عاميانه
«سردي كردن» يا «گرمي كردن» را احتمالاً بارها اعضاي قديمي خانواده مطرح كرده‌اند. غذاهايي با هم نساخته‌اند و شما را بيمار كرده‌اند يا غذاهايي با مزاجتان سازگار نيستند… تفكراتي كه ريشه در طب سنتي ما دارد. معمولاً صحبت دربارة طب سنتي، مكمل و جانشين طيف وسيعي از واكنش‌ها را برمي‌انگيزد؛ گرايشي افراطي تا انكاري ناآگاهانه. به‌هرحال، خصوصاً طب سنتي در كشورهاي درحال‌توسعه روز‌به‌روز گسترش بيشتري مي‌يابد. زيرا در بسياري از كشورها حتي تا 80 درصد مردم جز طب سنتي به خدمات بهداشتي اوليه دسترسي ندارند. اما سؤالات گوناگوني دربارة ايمني، كارايي، كيفيت، و قابليت دسترسي به منابع طب سنتي و مكمل مطرح است.
سازمان جهاني بهداشت (WHO)، در زمينة تأمين داروهاي اوليه و ضروري براي حفظ جان انسان‌ها و بهبود وضعيت سلامتي، با شعار «بهداشت براي همه تا سال 2000» ـ كه عملاً محقق نشد ـ تلاش كرد شكاف عظيمي را كه در راه دسترسي مردم به داروهاي ضروري و حداقل مراقبت‌هاي بهداشتي اوليه ايجاد شده پر كند. براي تحقق اين منظور، توسعه و ارتقاي طب سنتي ابزار مناسبي به‌نظر مي‌رسيد. در بيانية سازمان جهاني بهداشت در 1978، طب سنتي اين‌گونه تعريف مي‌شود: «مجموعة تمام علوم نظري و عملي كه در تشخيص طبي، پيشگيري و درمان بيماري‌هاي جسمي، ذهني يا ناهنجاري‌هاي اجتماعي به‌كار مي‌رود و به صورت گفتاري يا نوشتاري از نسلي به نسل ديگر انتقال يافته است.»1 در سال 2000 ميلادي، طب سنتي را با تجديدنظر اين‌گونه تعريف كردند: «واژه‌اي كلي است كه هم به شيوه‌هاي طب سنتي مانند طب چيني، آيرووداي هند و طب يوناني‌ـ‌عربي و هم به انواع مختلف طب بومي اطلاق مي‌شود. درمان‌هاي طب سنتي شامل دارودرماني (استفاده از گياهان دارويي، اجزاي حيواني و معدني) و روش‌هاي غيردارويي (مانند طب سوزني، ماساژ، درمان‌هاي روحي‌ـ‌رواني) است. در مجموع شامل كلية اقدامات بهداشتي، رويكردها، اطلاعات و باورهايي است كه به اشكال دارويي و غيردارويي، براي حفظ سلامتي و همچنين تشخيص و درمان بيماري‌ها و پيشگيري از آنها به‌كار مي‌رود. درصورتي‌كه اين اعمال جزئي از سنت يك كشور يا در بطن سيستم خدمات پزشكي رسمي آن كشور نباشد، واژه‌هاي مكمل، جانشين، غيرمتعارف يا موازي براي آن به‌كار مي‌رود.»2 سازمان جهاني بهداشت با چهار هدف عمده يعني ادغام مناسب طب سنتي با نظام بهداشتي‌ـ‌درماني كشورها از طريق توسعة سياستگذاري و برنامه‌ريزي‌هاي لازم؛ تعيين و تضمين ايمني، كارايي و كيفيت طب سنتي، فراورده‌ها و روش‌هاي درمان آن؛ دسترسي بيشتر خدمات طب سنتي با توجه خاص به مردم كم‌درآمد؛ و ترويج استفادة منطقي از آثار و منابع طب سنتي و صيانت از آنها اقدام به تدوين راهبردي كرد كه كشورهاي جهان براساس آن توجه بيشتر، علمي و كاربردي‌تري به طب سنتي داشته باشند. در 1949، چين حركتي ملي براي بازگشت به طب سنتي خود را آغاز و در 1951، آكادمي طب سنتي چيني تشكيل شد. هم‌اكنون طب سنتي چين 40 درصد خدمات بهداشتي‌ـ‌درماني را در اين كشور برعهده دارد. در اين كشور، 30 دانشگاه طب سنتي و 170 مركز تحقيقات سنتي وجود دارد. در ويتنام، از 1955، دولت طب سنتي را به رسميت شناخت. در اوگاندا، هند و اتيوپي نقش طب سنتي در خدمات بهداشتي اوليه به ترتيب 60، 70 و 90 درصد است. در مالزي، 500 ميليون دلار هزينه صرف طب سنتي و مكمل مي‌شود. اين در حالي است كه هزينه‌هاي طب جديد 300 ميليون دلار تخمين زده شده است.3 در بيشتر كشورهاي توسعه‌يافته نيز طب سنتي و مكمل طرفداران بسياري دارد. به‌طوري‌كه 48 درصد مردم استراليا، 70 درصد جمعيت كانادا، 42 درصد مردم امريكا، 38 درصد مردم بلژيك و 75 درصد جامعة فرانسه حداقل يك بار در سال از خدمات طب مكمل بهره مي‌برند. بودجه‌هاي اختصاص‌يافته براي طب سنتي و طب مكمل نيز قابل تأمل‌اند. در استراليا 80 ميليون دلار، كانادا 4/2 ميليارد دلار، انگليس 3/2 ميليارد دلار و در امريكا 2/21 ميليارد دلار در سال هزينه صرف خدمات طب مكمل مي‌شود.4
طب سنتي در ايران در ايران آمار كلي ميزان استفاده از طب سنتي و طب مكمل مشخص نيست. در مطالعه‌اي كه در 1380 در شهر اصفهان انجام شده مشخص شده است كه در سال‌هاي 1375 تا 1380، 5/62 درصد از افراد حداقل يك بار از روش‌هاي طب جانشين استفاده كرده‌اند و استفاده از گياهان دارويي، دعادرماني، طب سوزني، و حجامت با 6/76، 1/10، 5/5 و 9/5 درصد بيشتر از روش‌هاي ديگر مورد توجه بوده است.5 با توجه به تعريف سازمان جهاني بهداشت از طب سنتي، طب سنتي در ايران نيز در دو گروه طب سنتي مكتوب و طب سنتي شفاهي قابل استفاده است. ايران بنا به سابقة تاريخي طولاني، و وجود اقوام و نژادها و زبان‌ها و اقليم‌هاي متفاوت، كشوري سرشار از تجربه، آرا و عقايد طبي است و استفاده از اين تجربه‌هاي علمي و روش‌هاي درماني جزئي جدايي‌ناپذير از زندگي مردم نواحي مختلف ايران محسوب مي‌شود. كل‌نگري، ارائة اصول و روش‌هايي براي زندگي صحيح و سالم، توجه به معنويت، رويكرد تشخيصي و درماني خاص (هيچ دردي بي‌علت نيست)، شروع درمان با روش‌هايي كه كمترين احتمال ضرر در آنها وجود دارد، توجه به رابطة دلسوزانه ميان پزشك و بيمار، و كاهش عوارض بيماري‌ها ازجمله ويژگي‌هاي طب سنتي ايران است.
مزاجتان سرد است يا گرم؟ «مزاج به كيفيت متشابهه حاصل از تركيب و امتزاج عناصر گفته مي‌شود.» مثلاً اگر آب (سرد و تر) و خاك (سرد و خشك) را با هم مخلوط كنند تا كاملاً درهم آميخته شوند به شكلي كه قدرت دسترسي به هركدام به‌تنهايي وجود نداشته باشد، تركيب جديد، سرد و از نظر رطوبت، خنثي (معتدل) خواهد بود. در جهان آفرينش بي‌نهايت مزاج داريم زيرا درصد آميختن عناصر رابعه با هم متفاوت است. مزاج‌ها به‌طوركلي به دو نوع معتدل و غيرمعتدل و برحسب شرايط فصلي، مكان زندگي، سن و جنس افراد، ذاتي يا اكتسابي بودن و… دسته‌بندي مي‌شوند. در افراد با مزاج گرم و خشك، عنصر آتشي زياد است. اين افراد بيش‌فعال و پرتحرك‌اند و زود عصباني مي‌شوند. مصرف موادي مانند كاكائو و چيپس كه عنصر آتش زيادي دارند موجب جنب‌وجوش فراوان، خشكي پوست و دهان و عطش زياد در اين افراد مي‌شود. در افراد با مزاج گرم و تر، عنصر هوايي در آنها زياد است. اين افراد در بهار و با افزايش گرما و رطوبت بسيار مي‌خوابند. در افراد با مزاج سرد و تر، عنصر آب در وجودشان زياد است و حركت كُند دارند. افراد بسيار آرامي‌اند. و در نهايت در افراد با مزاج سرد و خشك، عنصر خاك در آنها زياد است و افرادي يُبس با عقايدي خشك‌اند. همان‌طور كه گفته شد، مزاج افراد در دوره‌هاي سني متفاوت است. در سنين رشد (تولد تا 30 سال) مزاج افراد گرم و تر، در سنين شباب (30 تا 40 سال) مزاج افراد گرم و خشك، در سنين كهولت (40 تا 60 سال) مزاج سرد و خشك و در سنين شيخونيت (سنين بالاي 60 سال) مزاج افراد سرد و تر است. بر اين اساس، افرادي كه به‌طور ژنتيكي مزاج سرد و خشك دارند در سنين كهولت و انحطاط علايم شديدتري بروز مي‌دهند، درحالي‌كه در سن نمو وضعيت متعادل‌تري دارند. برعكس، افراد با مزاج گرم و تر در سنين بالا به اعتدال نزديك‌ترند. مي‌توانيد تفسير كنيد كه چرا بايد براي تسريع رشد يك كودك به او غذاهاي معتدلي مانند نان و گندم و گوشت بدهيم و مصرف مثلاً كاكائو كه باعث افزايش خشكي مي‌شود مضر است. فصول نيز روي بدن انسان تأثير مي‌گذارند. فصل بهار گرم و تر است. در اين فصل افرادي كه مزاج گرم و تر دارند، خصوصاً اگر در سنين رشد و نمو باشند، مشكلات بيشتري پيدا خواهند كرد. تابستان فصل گرم و خشك است. در اين فصل اوج بيماري افراد با مزاج گرم و خشك است كه در سنين شباب‌اند و فعاليت زيادي دارند. فصل پاييز سرد و خشك است. اين فصل اوج بيماري‌هاي پوستي و اگزما و ترك لب‌هاست. حتي بيماري‌هاي رواني در اين فصل شيوع بيشتري مي‌يابند. بهتر است در اين فصل غذاهاي گرم و مرطوب استفاده شود. در زمستان مزاج سرد و تر است. يعني اوج شيوع بيماري‌هاي مفصلي است. در نتيجه افراد بالاي 50 سال بخصوص زنان كه مزاج سرد و تر دارند، در اين فصل بيشتر از بيماري‌هاي مفصلي رنج مي‌برند. براساس باورهاي طب سنتي ايران، در فصل تابستان بيماري افراد با مزاج گرم و خشك بدتر مي‌شود و بهتر است اين افراد در فصول گرم به مناطق با هواي خنك و مرطوب مسافرت كنند. برعكس، افراد با مزاج سرد و تر در زمستان دچار بيماري‌هاي مفصلي و پوستي مي‌شوند و بهتر است در صورت امكان به مناطق گرم بروند تا سلامت خود را حفظ كنند.6
گرمي بخوريم يا سردي؟ غذاها اهميت خاصي در حفظ سلامتي انسان‌ها دارند. انسان‌ها با يكديگر تفاوت‌هاي مزاجي دارند، در نتيجه براي هر فرد تدبير غذايي مناسب و منحصربه‌فردي بايد در نظر گرفته شود. طبق اعتقادات طب سنتي ايران، غذاها علاوه بر اعضاي بدن، بر روان و روح افراد هم تأثيرگذار است. بنابراين افراد بايد در آنچه براي خوردن و آشاميدن انتخاب مي‌كنند دقت كنند تا تعادل مزاجي‌شان برهم نخورد. در ادامه، به چند توصية تغذيه‌اي طب سنتي ايران توجه كنيد. 1. نان طبيعي سرشار از پروتئين و ويتامين‌ها و غذايي كامل است. نان يكي از موادي است كه براي سلامتي ضروري است ولي امروزه با روش‌هاي ناصحيح نان را پخت مي‌كنند. نان سنگك بهترين نوع نان است. 2. هضم تخم‌مرغ نيمرو، در مقايسه با انواع ديگر آن، سخت‌تر است. 3. بسياري از لكه‌هاي تيرة پوست ناشي از گوشت گاو و فراورده‌هاي آن مثل سوسيس و كالباس است. 4. بهترين گوشت براي انسان گوشت گوسفند است. گوشت سردست بهتر از گوشت ران است. گوشت گاو ممكن است باعث اختلالات خواب، ضايعات پوستي و كاهش تمركز شود. 5. شلغم براي كاهش وزن مناسب است، زيرا شكم را پر مي‌كند. همچنين بهترين داروي زمستان است. 6. پياز غذاي خوبي است ولي نقش دارويي آن غلبه دارد. بنابراين نبايد در مصرف آن زياده‌روي كرد. پياز ضدباكتري و رقيق‌كنندة خون است ولي مصرف زيادش حافظه را كم مي‌كند. 7. كلم داروي خوبي براي بعضي دردهاي مفصلي است. 8. عرق زيره در كسي كه سردي و تري بر او غلبه مي‌كند و اشتهايش به‌شدت زياد است كاربرد دارد. عرق زيره بايد نيم ساعت قبل از غذا مصرف شود. اين ماده مزاج فرد را به گرم تغيير داده و اشتهايش را كم مي‌كند. البته بايد همزمان فعاليت بدني خود را افزايش دهيد تا وزن اضافي خود را هم كم كند. 9. اگر خشكي و گرما بر مغز غلبه كند، فرد دچار بي‌خوابي و پرفعاليتي مي‌شود و در رختخواب دير به خواب مي‌رود. اين افراد بايد غذاهايي كه رطوبت را افزايش مي‌دهند مانند كاهو، گشنيز، ماء‌الشعير و خاكشير بيشتر مصرف كنند تا خوابشان تنظيم شود. 10. در افرادي كه مزاج تر دارند، خوردن غذاهاي رطوبت‌زا مانند ماست يا ميوه‌هاي اوايل فصل بهار سوء‌مزاج و خواب‌آلودگي ايجاد مي‌كند. بنابراين بهتر است كه ماست را با مثلاً سير مصرف كنند. 11. زردك (جزر) همان هويج ايراني است كه رنگ زرد متمايل به نارنجي دارد. اين گياه براي درمان بيماري‌هاي زنان ازجمله خونريزي‌هاي نامنظم تجويز مي‌شود. 12. تره مزاج گرم و خشك دارد و در درمان بواسير استفاده مي‌شود. براي درمان يبوست نبايد به همه آلو داد، زيرا در افراد سردمزاج مشكلات ديگري ايجاد مي‌كند.
پي‌نوشت‌ها 1) The Promotion and Development of Traditional Medicine: Report of A WHO Meeting,WHO Series, No.622, Switzerland, 1978 2) WHO Traditional Medicine Strategy 2002-2005, Geneva, 2002, p. 1-28. 3) I bid., p. 43-47 4) The Promotion and Development of Traditional Medicine Report of A WHO Meeting. 5) احمدرضا زماني، مرتضي مهدي‌زاده، زهرا يكتا، بررسي جايگاه پزشكي جايگزين و ارائة خدمات درماني در اصفهان (1379)، فصلنامة آموزشي پژوهشي سلامت برتر، 1381، سال اول، شمارة اول 6) دكتر محسن ناصري، آموزش طب سنتي ايران، فصل سوم، ص 29ـ53. 7) همان، فصل چهارم، ص
55ـ66