الف ) در ضرورت تحصیل حضور قلب همین بس که بدانیم : نماز بی حضور قلب ، نماز حقیقی نیست و وقتی نماز از حقیقت و باطن خود جدا شد و به صورت یک عمل بی روح درآمد ، تمام ثمرات و فوایدی که در آیات و روایات ، برای نماز آمده ، در چنین نمازی وجود ندارد و چه بسا موجب دوری از خدا هم بشود . احادیث فراونی در این باره وارد شده که همه بر این مطلب تصریح می کنند که میزان قبولی نماز ، بستگی به میزان حضور قلب در نماز دارد و به تناسب وجود حضور قلب ، نماز مورد قبول واقع می شود .
امام صادق (ع) می فرماید : همانا از نماز انسان ، نصفش ، ثلثش ،ربعش یا خمسش بالا برده می شود و آن مقداری از نماز که توجّه قبلی داشته باشد بالا برده می شود . و در روایت دیگری امام باقر (ع) می فرماید : برتو است که توجه قبلی در نمازت داشته باشی ، پس همانا محسوب می شود برایت از نمازت ، آن مقداری که باقلبت ، توجه به نماز داشتی . همچنین روایات دیگری از رسول اکرم و ائمه هدی در این باره وارد شده که همه دلالت دارند برا ایم که حضور قلب در نماز امری ضروری است .
ب ) در توضیح بیشتر مطلب ، باید گفت از آنجایی که روح و حقیقت نماز متوقف بر وجود حضور قلب است ، آثار و فوایدی هم که در آیات و روایات آمده ، برای نماز با حضور قلب است ، نتیجه آن که با نبودن حضور قلب ، آثار لازم بر نماز مترتب نخواهد شد . دلیل این گفته ، همین نمازی است که می خوانیم ، ولیکن اثری از آن را در نفس خود مشاهده نمی کنیم ؛ این گونه نمازها نه تنها عامل بازدارنده در برابر گناه نیست ، چه بسا موجب خودبینی و خود بزرگ بینی هم بشود ، چرا که با خواندن نماز ، یک احساس کاذب در جهت قرب به خدا پیدا می شود و این احساس کاذب ، موجب بُعد از خدا می گردد که بلایی عظیم است ؛ یعنی آنچه که موجب نزدیکی به خداوند است ، عامل دوری از او می شود . در همین زمینه امام صادق (ع) می فرماید : هر کس دوست دارد بداند که نمازش مورد قبول واقع شده یا نه ، باید نگاه کند که آیا نمازش او را از منکر و فحشا باز داشته یا نه ، به مقداری که او را از منکرات و فحشا بازداشته از او قبول می شود .
با ضمیمه کردن این روایت با روایات دیگر ، نتیجه گرفته می شود که میزان قبولی نماز بستگی دارد به مقدار حضور قلب در نماز ؛ یعنی هر چه حضور قلب در نماز بیشتر باشد ، بازدارنگی نماز از گناه نیز موثرتر خواهد بود ، به طوری که حضور قلب کامل ، موجب باک سازی کامل روح آدمی می گردد ، چنانکه در روایتی از رسول خدا (ص) آمده : هنگامی که انسان برای نماز می ایستد ، باید تمام توجهش و قلبش به خدا باشد تا هنگام اتمام نماز مانند روزی باشد که از مادر متولد شده باشد .
نکته : حضور قلب از شرایط صحت نماز نیست ؛ یعنی با نبودن حضور قلب نماز باطل نمی شود و از لحاظ فقهی اشکالی ندارد ، ولیکن چنین نمازی ، قالبی و بی فضیلت و غیر مقبول است ، یعنی بالا نمی رود و اثر معراجی خود را از دست می هد .
و دلیل آن که حضور قلب از شرایط صحت نماز نیست ، احتمالاً برای سختی و عسر و حرجی بود که برای اکثر مردم ایجاد می شد . چرا که اکثر مردم برای تحصیل حضور قلب به زحمت می افتند و از عهده ی انجام آن بر نمی آیند و چه بسا این امر را بهانه ای برای ترک نماز قرار می دهند .
