Sarp
مدیر بازنشسته
علی‌نامه چیست؟
«علی نامه» نخستين تجربه شعر حماسي شيعه اثنیعشري است که هم از نظر قدمت تاريخی حماسههاي شيعي و هم از نظر دربرداشتن نوادر لغات و تركيبات فارسي كهن، در كمال اهميت است. اما این اثر ارزشمند، تاكنون گمنام مانده و در كتب تاريخ ادبيات فارسي به آن اشاره اي نشده است. این کتاب حماسی، منظومه‌ای است بازمانده از قرن پنجم که تنها 60 سال پس از خلق شاهنامه به مقابله با آن برخاسته، و یا به تعبیر بهتر به استقبال شاهنامه رفته است. شاعر این منظومه 11هزار بیتی که «ربیع» نام دارد، ضمن احترام به فردوسی و اثر هنری‌اش، شاهنامه را غیر واقعی می‌داند و در مقابل آن «حماسهای راستین» را ارائه می‌کند؛ آن هم در قالب جنگ‌های امام علی بن ابیطالب علیه السلام.
مآخذ تاریخی علی نامه
مأخذ تاریخی ربیع، روایات «ابومخنف لوط بن یحیی» است که دو کتاب درباره جنگ‌های "جمل" و "صفین" داشته است. با این که این کتاب‌ها به ما نرسیده است، از دیگر روایات و قرائن مختلف می‌توان دانست که شاعر علی‌نامه تا حدودی به متن تاریخ وفادار بوده است و به این لحاظ شعر او در باب تاریخ جنگ‌های جمل و صفین کتابی ارزشمند به حساب می‌آید.به اعتقاد کارشناسان، زبان شعر در این منظومه نیز بسیار کهن است و گنجینه‌ای است از واژگانی که امروز مهجور و فراموش شدهاند و حتی در کتب همان عصر هم به سختی می‌توان مشابهتی برای آن‌ها یافت. این کتاب به لحاظ دستوری و شیوهای بیانی نیز نکاتی در خور توجه در این منظومه یافت می‌شود.
وزن و عروض و قافیه علی نامه
ربيع اين منظومه را در بحر متقارب يعني همان وزن حماسي زبان فارسي سروده است؛ لذا وزن منظومه علی‌نامه دقیقاً همان وزن شاهنامه فردوسی ـ یعنی «فعولن فعولن فعولن فعل» ـ است. شاعر عروض را در حد عصر خود می‌شناسد و به آن پایبند است؛ اما برخی ویژگی‌های سبکی از یکسو و اشتباهات کاتب (نسخهنویس) از سویی دیگر سبب شده تا در برخی صفحات منظومه خطای فاحش عروضی دیده شود و برخی ابیات نیز کاملاً موزون نباشد.
اهمیت تاریخی ـ ادبی علی‌نامه
خود شاعر می‌گوید، علی‌نامه را به تقلید و در جواب شاهنامه سروده است و با توجه به فاصله زمانی اندکش با فردوسی و این که اولین کسی است که شاهنامه را استقبال کرده و جواب داده در اوج اهمیت است. فردوسی در سال 420 رحلت کرده است و علی نامه در سال 482 سروده شده:چو آمد به سر نظم این سعد فال / دو و چارصد بود و هشتاد سال
قهرمانان و ضدقهرمانان
پرکاربردترین نام در این منظومه نام‌های مختلف امیرالمؤمنین(ع) چون "علی" و "حیدر" است. پس از آن نام پیامبر(ص) به کرات دیده می‌شود که عمدتاً در مواردی است که گفته‌ای از ایشان نقل می‌شود یا چیزی به آن حضرت منسوب می‌شود. مهمترین قهرمانان مثبت علی‌نامه، طرفدار امیرالمؤمنین هستند: « امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، عباس بن علی(ع)، مالک اشتر، عمار، عبدالله بن عباس، محمد بن ابوبکر، محمد حنفیه[بن علی بن ابیطالب]، عثمان بن علی، عثمان بن حنیف، ابن عمار، ابراهیم ابن مالک، اشعث بن قیس، قنبر، عبدالله بن عفیف، احنف بن قیس، جریر، شریح، ام سلمه و شهربانو». قهرمانان مخالف امیرالمؤمنین(ع) نیز عبارتند از: «برخی خلفاء، معاویه، عمرو بن عاص، مروان، مغیره، ولید بن عتبه، ابوهریره، ابوموسی اشعری، سعد وقاص، عبدالرحمان بن عوف، خالد، عایشه، طلحه، زبیر، عبدالله بن زبیر، مصعب بن زبیر، ابن طلحه، امیر یمن، ژعبدالله عامری، عوف بن نصر یا نصر بن عوف، عبدالله بن عمرسراقه، قعقاع،کرنب یا کریب، ابن خدیج، مسلمه، عبیدالله بن فضل، ابن خالد، ابو الاعور، هلال بن علقمه و یزید بن معاویه».این آغاز یکی از بلندترین خطبه های حضرت علی(ع) در این منظومه است:علی رفت بر منبر اندر زمان / ثنا گفت بر ایزد کامرانز بعد ثنای جهان آفرین / ابر مصطفا کرد صد آفرینیکی خطبه کرد آن گزین عرب / که ماندند خلقان ازو در عجب
داستان‌های فرعی
در این منظومه به داستان‌های فرعی نیز پرداخته شده است به طور مثال از اتفاقات جالب مربوط به زنان، داستانی است که در پایان جنگ جمل روی می‌دهد: «عایشه» به اسارت سپاه امیرالمؤمنین(ع) در می‌آید ولی آن حضرت به احترام پیامبر(ص) او را محترم می‌دارد و عزم می‌کند که عایشه را به مدینه بازگرداند. محمد بن ابی بکر را ـ که از یاران وفادارش است و از سویی برادر و محرم عایشه هم محسوب می‌شود ـ مأمور این کار می‌کند و سپاهی به او می‌دهد که همگی دخترانی‌اند زرهپوش، نقابدار و به شکل مردان. هیچ کس هم از این راز با خبر نمی‌شود مگر وقتی که این سپاه عایشه را با تکریم تمام به مدینه می‌رساند اما عایشه باز بنا بر ناسازی می‌گذارد که: «علی حرمت مرا حفظ نکرد و مرا با مردانی بیگانه تنها نهاد». در این هنگام دختران نقاب از چهره بر می‌گیرند و ظرافت کار امیرالمؤمنین(ع) را آشکار می‌سازند.
«علي‌نامه» مرا زنده كرد
«حجت‌الاسلام رسول جعفريان» ریيس كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، در بيان خاطره خود از ديدار با آيت الله العظمي سيستاني، به بيانات ايشان درباره كتاب علي نامه پرداخت و اظهار رضايت زياد اين مرجع بزرگ تقليد را از چاپ اين نسخه نفيس كه نخستين تجربه شعر حماسي شيعي است را اینگونه توصیف کرد: «آيت الله سيستاني از چاپ "علي نامه" ستايش كردند و فرمودند من كتاب زياد مي‌خوانم اما اين كتاب را كنار دستم گذاشته‌ام. اين كتاب مرا زنده كرد. از مقدمه آن تعريف كردند و فرمودند كه من با پدر آقاي شفيعي كدكني آشنايي داشتم. سپس برخي از نكات مقدمه را بيان كرده و از اين كه احتمال داده شده كه اشعاري بعدا اضافه شده از محققان آشنا به اين متون خواستند كه روي متن كار كنند كه كدام يك اصل و كدام يك الحاقي است. تأكيد ايشان اين بود كه يك همچنين كتابي بعد از پنجاه سال از تأليف شاهنامه بسيار اعجاب دارد».
ناشر علی‌نامه
اکنون تصحیحی از نسخه اصلی علی‌نامه، توسط "مرکز پژوهشی میراث مکتوب" منتشر شده است. این تصحیح به همت آقایان «رضا بیات» و «ابوالفضل غلامی» برای نشر آماده شده است.نسخه اصلي اين اثر در موزه قونيه (ترکیه) است و سال گذشته با مقدمه «استاد محمدرضا شفيعي‌كدكني» و مقاله‌اي ديگر (به زبان انگليسي) از «محمود اميدسالار» به صورت رنگي در تهران منتشر شد.
منبع