صنايع شيميايي ايران و موقعيت مهندسان شيمي كشور

[P O U R I A]

موضوع تعريف و دسته بندي صنايع شيميايي كشور يكي از موصوعات بحث انگيز در دهه گذشته بوده است. در اين مقاله مبناي سه شيوه تقسيم بندي و گروه بندي صنايع شيميايي كشور برحسب استانداردهاي جهاني، عرف معمول، و گروه هاي كاري معرفي شده است. به ضعف هاي موجود در زمينه هويت بخشي به صنايع شيميايي توجه شده و فوايد تعريف و بازشناسي اين صنايع مورد بررسي قرار گرفته است.
در اين پژوهش همچنين به موقعيت ممتاز كارشناسان و مهندسان شيمي در احراز پست هاي تخصصي در صنايع شيميايي و صنايع مرتبط با صنايع شيميايي اشاره شده و ابزارهاي مورد نياز تقويت و تحكيم اين موقعيت پيشنهاد شده است. تعيين و ارايه شاخص هاي ارزيابي صنايع شيميايي كشور به تحقيقات آينده مؤلفان موكول شده است.

موضوع تعريف و دسته بندي صنايع شيميايي موضوعي است كه شايد در نگاه اول امري پيش پا افتاده و يا غيرضروري مي نمايد. به عبارت ديگر، شايد هر كارشناس صنعتي در برخورد اول تصور كند كه تعريف جامع و شاملي از صنايع شيميايي دارد و چون و چند اين صنايع را به خوبي مي شناسد. البته هنگامي كه در مسئله دقيق شود متوجه خواهد شد در بسياري از موارد زواياي مبهم و گنگي وجود دارد كه روشن شدن هر كدام از اين موارد نيازمند بحث و كنكاش بيشتري است. براي توضيح بيشتر مطلب لازم به ذكر است كه صنايع شيميايي مطابق استانداردهاي جهاني به نوعي تعريف و دسته بندي شده اند كه با تعريف سازمان ها و نهادهاي ملي متفاوت است همچنين تعريف صنايع شيميايي در سازمان ها و ارگان هاي داخلي نيز تا حدي متفاوت است. براي مثال تعريفي كه وزارت صنايع از صنايع شيميايي كشور دارد دقيقاً منطبق بر تعريف مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران نيست. همچنين تعريف مركز پژوهش هاي علمي كشور با دو تعريف قبلي تا حدي متفاوت است.
اما ببينيم كه ضرورت تعريف، شناسايي و دسته بندي صنايع شيميايي كشور چيست و توجه به اين موضوع اساساً چه اهميتي دارد. يكي از فوايد قطعي تعريف و تبيين صنايع شيميايي و زير مجموعه هاي آن، آشنايي مهندسان جوان داوطلب اشتغال، خصوصاً مهندسان شيمي، با موقعيت اين صنايع در كشور است. آشنايي با گروه هاي مختلف كارخانجات و شناخت تفاوت ها و تمايزهاي صنايع شيميايي با ديگر صنايع مرتبط، اين امكان را براي دانشجويان و كارآموزان جوان فراهم مي آورد تا جايگاه و نقش رشته تخصصي خود را به خوبي بشناسند و با علم و آگاهي بيشتري نسبت به انتخاب شغل و حرفه آتي خود مبادرت ورزند. در اين ميان جايگاه نظام مهندسي شيمي نيز كه لزوم پرداختن به آن به طور جدي از سال1380 در نهادهاي مدني كشور مطرح است، شفاف تر و نمايان تر خواهد شد. اين نظام مهندسي كه نقش نظارت بر توزيع نيروهاي متخصص را در راهبري، هدايت، و مديريت صنايع شيميايي كشور به عهده خواهد داشت بعنوان بازوي اجرايي ارگان هاي مسئول در نظارت و سامان دهي حرفه تخصصي مهندسي شيمي ايفاي نقش خواهد كرد.
يكي ديگر از فوايد معرفي و شناسايي صنايع شيميايي كشور تبيين جايگاه سازمان ها و نهادهاي مسئول در ارتباط با اين صنايع است. در اين ميان نقش دو نهاد وزارت صنايع و معادن، بعنوان نهاد حمايتي، و مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، بعنوان نهاد نظارتي، از ساير نهادها چشمگيرتر و پراهميت تر است. وزارت صنايع بعنوان مسئول اجراي سياست هاي صنعتي كشور مسئوليت صدور پروانه كار و در اختيارگذاري انواع تعرفه هاي حمايتي از قبيل وام هاي بانكي، بخشودگي مالياتي، اقلام سوبسيدي، كمك هاي ارزي و امثال آن را بعهده دارد. از طرفي مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران نقش نظارتي خود را در ارتباط با كنترل كيفيت كالا، رعايت مسائل زيست محيطي، رعايت شاخص هاي مصرف انرژي، و رعايت ساير استانداردهاي مديريتي، مالي، ايمني، و مانند آن مي كند. متاسفانه ضعف هاي موجود در تبيين و تعريف نقش هر كدام از نهادهاي ياد شده از نظام مهندسي شيمي گرفته تا مؤسسه استاندارد و وزارت صنايع، و نهادهاي غيردولتي ديگري نظير انجمن صنفي كارفرمايان صنايع شيميايي و يا انجمن مهندسان شيمي كشور، موجب شده است تا اين گروه از صنايع نسبت به ساير صنايع كشور از امكانات و مساعدت هاي كمتري برخوردار شده و شاخص هاي اقتصادي پايين تري را دارا باشند.
در اين مقاله صنايع شيميايي كشور مطابق تعاريف موجود مورد شناسايي و دسته بندي قرار گرفته و از صنايع پايين دست و ساير صنايع مرتبط با اين گروه تفكيك شده اند. اصول و شاخص هاي دسته بندي و گروه بندي صنايع شيميايي مطابق سه نوع تعريف رايج و غالب مورد بررسي قرار گرفته و موقعيت ممتاز مهندسان شيمي در احراز مشاغل تخصصي در حد اختصار بيان شده است. پرداختن به چنين مقوله اي مي تواند گامي اساسي در راستاي تقويت شناسايي و تحكيم هويت حقوقي صنايع شيميايي كشور تلقي شود.

 

[P O U R I A]

تعريف صنايع شيميايي و تفكيك اين صنايع از ساير صنايع مرتبط

يك تعريف ساده و جامع از صنايع شيميايي شامل صنايعي است كه در آن مواد را از طريق واكنش شيميايي مورد فرآوري قرار مي دهند. بديهي است مواد مورد فرآوري يا مستقيماً از يكي از منابع اوليه معدني، فسيلي، نباتي، و يا حيواني تامين مي شود و يا اينكه از ديگر مواد فرآوري شده شيميايي بعنوان مواد اوليه استفاده مي شود.
تعريف بالا عليرغم سادگي و جامعيت، حداقل در دو مورد كلي خدشه پذير قرار گرفته است. يكي از موارد نقض اين تعريف، فوق كارخانجات و صنايعي است كه مواد را تحت فرآوري شيميايي قرار مي دهند ولي صنايع شيميايي ناميده نمي شوند. از مصاديق اين گروه كارخانجات سيمان و شيشه مي باشند. هر چند در توليد سيمان و شيشه، مواد اوليه معدني تحت واكنش شيميايي در دماي بالا قرار مي گيرند ولي اين صنايع در ليست صنايع شيميايي قرار ندارند و مستقلاً بعنوان »صنعت سيمان« و »صنعت شيشه و بلور« قلمداد مي شوند. البته شايد دليل اين وجه تسميه به اين لحاظ باشد كه در صنايع گفته شده، بخش عمده واحدهاي كارخانه را فرآوري هاي فيزيكي و مكانيكي تشكيل مي دهد و نقش فرآيند شيميايي، عليرغم كليدي و حياتي بودن، در كل فرآيند حمل و نقل و فرآوري و توليد محصول نهايي نقشي عمده نيست. مورد دوم نقض تعريف بالا شامل كارخانجات و صنايعي مي شود كه الزاماً مواد را تحت فرآوري شيميايي قرار نمي دهند ولي بعضاً در زمره كارخانجات صنايع شيميايي قلمداد مي شوند صنايع رنگ، صنايع آرايشي بهداشتي، و صنايع شوينده و پاك كننده مصداق هايي از اين گروه صنايع مي باشند. در اين گروه از كارخانجات، مواد شيميايي عمدتاً طي فرآوري هاي فيزيكي و مكانيكي با يكديگر مخلوط شده و تركيبات جديدي توليد مي شوند كه داراي كاربري متفاوتي با مواد اوليه هستند. براي مثال در كارخانجات رنگ، مواد اوليه معدني، آلي و پليمري با استفاده از دستگاه ها و تكنيك هاي مختلف با يكديگر مخلوط و ممزوج شده و محصولات متفاوت و متنوعي توليد مي شود. از جمله دلايلي كه براي اطلاق نام صنايع شيميايي به اين كارخانجات به ذهن متبادر مي شود سر و كار داشتن و درگير بودن اين كارخانجات با مواد شيميايي و نياز به اطلاعات و معلومات شيميايي جهت دستيابي به فرمولاسيون هاي مطلوب است. به علاوه برخي از اين كارخانجات ممكن است برحسب مقدورات، تعدادي از مواد شيميايي
مورد نياز خود را نيز توليد كنند. براي امثال برخي كارخانجات توليد رنگ ممكن است انواعي از رزين مورد نياز خود را نيز توليد كنند و يا اينكه صنايع شوينده كه مي توانند برخي اقلام شيميايي مورد نياز از جمله مواد فعال سطحي مصرفي را توليد نمايند.
بهرحال به منظور رفع مغالطه اي كه عموماً براي همگان پيش مي آيد، و همچنين كمك به تفكيك صنايع شيميايي از ساير صنايع مرتبط با اين صنايع، ليست صنايع مزبور كه عمدتاً مصرف كننده توليدات و محصولات صنايع شيميايي هستند، و شايد بتوان به نوعي آنها را صنايع پايين دستي صنايع شيميايي ناميد، مطرح است.
نكته اي كه در خصوص صنايع مندرج در اين جدول لازم به ذكر است اينكه چهار گروه از اين صنايع يعني صنايع رنگ و رزين، صنايع آرايشي بهداشتي، صنايع شوينده پاك كننده، و صنايع مرتبط با خودرو مطابق با شرايط و مختصات بومي و مقتضيات دستگاه هاي اجرايي كشور، در حال حاضر بعنوان بخش هايي از صنايع شيميايي قلمداد مي شوند.


تقسيم بندي صنايع شيميايي مطابق استانداردهاي جهاني

چنانچه مطابق تعريف قبلي هدف و ماموريت صنايع شيميايي را توليد و فرآوري مواد از طريق واكنش هاي شيميايي بدانيم اين صنايع را مي توان برحسب نوع ماده شيميايي توليدي به چهار گروه عمده تقسيم بندي نمود.
صنايع شيميايي توليد كننده مواد شيميايي آزمايشگاهي:
مواد شيميايي آزمايشگاهي موادي با درجه خلوص بالا هستند كه براي كاربردهاي آزمايشگاهي از قبيل آناليز و شناسايي كمي و كيفي مواد بكار گرفته مي شوند. آزمايشگاه هاي مزبور كه برحسب نياز ممكن است آموزشي، صنعتي، كنترل كيفي، بيمارستاني، تشخيص طبي، و يا تحقيقاتي باشند حجم زيادي از مواد شيميايي آزمايشگاهي را كه بطور قابل توجهي گرانتر از انواع صنعتي خود مي باشند مصرف مي كنند.
صنايع شيميايي توليد كننده مواد آلي:اين صنايع شامل كارخانجاتي است كه توليدكننده مواد شيميايي آلي شامل هيدروكربونهاي آليفاتيكي و آروماتيكي و هالوژنه شده، اسيدهاي آلي، انيدريدها، الكلها، اترها، استرها، آلدئيدها، كتونها، حلالها و غيره مي باشند. از محصولات عمده اين گروه از صنايع شيميايي مي توان الكل اتيليك، اسيدهاي چرب و حلال هاي آلي را نام برد.
صنايع شيميايي توليدكننده مواد معدني:
اين صنايع شامل كارخانجاتي است كه توليدكننده مواد معدني شامل اسيدها، بازها، نمكها، اكسيدها و ساير مواد معدني هستند. اسيد كلريدريك، سود سوزآو، اسيد سولفوريك، اسيد فسفريك و نمك هاي سولفاته و فسفاته چند نمونه از محصولات عمده توليدي اين گروه از صنايع مي باشند.
صنايع شيميايي توليدكننده ساير مواد:
اين صنايع شامل كارخانجاتي است كه توليدكننده تركيباتي از قبيل مواد فعال سطحي، گازهاي صنعتي، سردكننده ها، مواد ضدعفوني كننده، مواد مورد استفاده در تصفيه آب، مواد اوليه مورد استفاده در صنايع آرايشي بهداشتي، پلاستيك، دارو، شوينده ها و سموم دفع آفات نباتي هستند.
همچنين لازم به ذكر است كه اقلام متعدد و متنوعي از محصولات اين گروه از صنايع شيميايي بعنوان مواد افزودني در بسياري از فرآيندهاي صنعتي مورد استفاده قرار مي گيرند.

 

[P O U R I A]

تقسيم بندي صنايع شيميايي كشور مطابق عرف معمول ايران

همانگونه كه ملاحظه مي شود تقسيم بندي ارايه شده در بخش قبلي صرفاً يك تقسيم بندي براساس نوع ماده شيميايي توليدي است و در اين تقسيم بندي به كارخانجات و صنايع توليدكننده مواد اشاره اي نشده است. به عبارتي تقسيم بندي مذكور فقط براي شناسايي و دسته بندي مواد شيميايي مي تواند مفيد باشد
و از نقطه نظر صنعتي براي شناسايي و شاخص گذاري صنايع شيميايي مفيد فايده نيست.
در ايران بدليل وجود مخازن سرشار نفت و گاز و به اقتضاي خاص صنعتي، در تقسيم بندي صنايع شيميايي همواره دو گروه صنايع پتروشيمي و صنايع شيميايي دفاعي بعنوان دو مجموعه حقوقي مستقل ابراز هويت كرده اند. لذا چنانچه اين شخصيت هاي حقوقي مستقل را بخواهيم بعنوان دو گروه مستقل صنعتي ارزيابي كنيم صنايع شيميايي كشور مطابق فلوچارت به شش زير مجموعه بزرگ قابل تقسيم بندي است. البته در بخش هاي بعدي ملاحظه خواهيم نمود كه يك تقسيم بندي نوع سوم، اين دو گروه تقسيم بندي را تكميل مي كند و تعريف جامعي از دسته بندي صنايع شيميايي كشور بدست خواهد داد.

صنايع پتروشيمي كشور

چنانچه در فلوچارت ملاحظه مي شود صنايع پتروشيمي كشور شامل دو قطب پتروشيمي بندر امام و عسلويه و همچنين مجتمع هاي شيراز، اصفهان، اراك، تبريز، اروميه، خراسان و بيستون است.
داده هاي ارايه شده مؤيد وجود27 مجتمع پتروشيمي در كشور است كه12 مجتمع آن در حال بهره برداري و15 مجتمع آن در حال احداث و راه اندازي است. ضمناً از اين تعداد سه مجتمع آبادان، فارابي و پاسارگاد به بخش خصوصي واگذار شده است، در حالي كه9 مجتمع جديد الاحداث با در حال اجرا است.
در حال حاضر حجم توليدات صنايع پتروشيمي كشور و همچنين حجم سرمايه گذاري در اين بخش به حدي است كه صنايع پتروشيمي به تنهايي چندين برابر حجم توليد بقيه صنايع شيميايي كشور را به خود اختصاص مي دهد. در مورد عظيم بودن صنايع پتروشيمي كشور و توليدات آن همين بس كه در برخي از نوشته ها اين صنعت معادل صنايع شيميايي كشور قلمداد شده است. ضمناً چنانچه بخواهيم صنايع شيميايي كشور را به سه دسته بزرگ، متوسط و كوچك تقسيم كنيم مجتمع هاي پتروشيمي همگي در رديف صنايع شيميايي بزرگ دسته بندي مي شوند، در حالي كه بقيه صنايع شيميايي كشور در رديف صنايع متوسط و كوچك جا مي گيرند.
صنايع شيميايي دفاعي كشور:
صنايع شيميايي دفاعي كشور در سه مجتمع صنايع شيميايي پارچين، صنايع شيميايي زين الدين و صنايع شيميايي اصفهان متمركز شده است.
صنايع شيميايي توليدكننده مواد آزمايشگاهي كشور:
بدليل پيچيدگي هاي تكنولوژيكي حاكم بر توليد مواد شيميايي آزمايشگاهي كه از خلوص بالايي برخوردارند و همچنين اقتصاد خاص اين گروه از صنايع شيميايي، تاكنون در ايران سرمايه گذاري قابل توجهي در اين رابطه صورت نپذيرفته است و تقريباً تمامي مواد آزمايشگاهي مورد نياز كشور از خارج كشور و عمدتاً از چند كشور اروپايي وارد مي شود. مطابق آمار موجود در حال حاضر شركت هايي احداث كارخانجات توليد مواد شيميايي با خلوص بالا را در دست مطالعه دارند كه در صورت دستيابي به توجيه اقتصادي لازم، شاهد احداث و راه اندازي اين صنايع در سال هاي آتي خواهيم بود.
صنايع شيميايي توليدكننده مواد شيميايي معدني، آلي و ساير مواد:
با آنچه كه در مورد صنايع پتروشيمي، صنايع شيميايي دفاعي و صنايع توليدكننده مواد شيميايي آزمايشگاهي ( در اين گروه اخير كارخانه مطرحي وجود ندارد) توضيح داده شد، صنايع شيميايي كشور بطور عام شامل كارخانجاتي مي شوند كه به توليد يكي از سه دسته مواد معدني، آلي و ساير مواد شيميايي اشتغال دارند.
تقسيم بندي صنايع شيميايي كشور در گروه هاي صنعتي:
توليدات شيميايي كشور در سه گروه معدني، آلي و ساير مواد است. البته چنانكه قبلاً نيز توضيح داده شد اين نحوه تقسيم بندي صرفاً متوجه محصولات كارخانجات نمي شود. براي شناسايي و دسته بندي مؤثر صنايع شيميايي كشور مي بايست كارخانجات براساس خصوصيات و شاخص هاي مشترك دسته بندي گردند. شاخص هاي مشترك صنايع نظير همساني در محصولات، مواد اوليه، انرژي مصرفي، بازار مصرف توليدات، ارزبري، معضلات زيست محيطي و شاخص هايي از اين دست ملاك ها و معيارهاي واقعي صنعتي هستند كه به صنايع هويت مي بخشند و دستگاه هاي اجرايي و تصميم گير دولتي را قادر مي سازند تا براساس اين گونه شاخص هاي
تعيين كننده سياست گذاري هاي اصولي خود را تدوين و اعمال كنند. با آنچه گذشت صنايع شيميايي كشور در گروه هاي كارخانجات مندرج در جدول قابل جمع بندي است.

موقعيت ممتاز كارشناسان مهندسي شيمي

با عنايت به كثرت كارخانجات صنايع شيميايي و همچنين كارخانجات مرتبط با اين صنايع كه مجموعاً هزاران كارخانه ريز و درشت را شامل مي شود، موقعيت ممتاز مهندسان شيمي در احراز مشاغل تخصصي دلخواه و مطلوب مشخص مي شود. اين موقعيت ممتاز نه تنها از حيث تعدد و تنوع كارخانجات بلكه از حيث توزيع كارخانجات در اقصي نقاط كشور بسيار چشمگير و برجسته مي نمايد. همچنين تنوع و گستردگي مشاغل مورد احراز مهندسان شيمي علاوه بر نوع كارخانجات توليدي، نوع فعاليت تخصصي را نيز شامل مي شود. در اين رابطه لازم به ذكر است كه مهندسان شيمي قادرند در هر كدام از بخش هاي آموزش، تحقيقات، راهبري عمليات توليد، بازرگاني و صادرات و واردات محصولات و مصنوعات، طراحي و نصب كارخانجات، مديريت صنايع و بخش هاي كنترل كيفي ايفاي نقش كنند.


جمع بندي و پيشنهادات

عليرغم موقعيت استثنايي و كم نظير صنايع شيميايي كشور كه ناشي از وجود ذخاير عظيم نفت و گاز و همچنين موقعيت مناسب ژئوپليتيك كشور در منطقه حساس خاورميانه و دستيابي به شاهراه هاي ارتباط زميني و دريايي است، صنايع شيميايي از رشد متناسب با اين موقعيت برخوردار نبوده اند. عدم تمايل جدي به سرمايه گذاري در اين بخش صنعتي و احراز حاشيه سود كمتر نسبت به تعدادي ديگر از صنايع از جمله سيمان و سراميك و غيره از نشانه هاي اين كم اقبالي و ضعف ساختاري است.

براي تقويت و تحكيم موقعيت صنايع شيميايي كشور اجراي موارد ذيل پيشنهاد و توصيه مي شود:

1- اجراي نظام مهندسي شيمي كشور
2- ايجاد و تقويت انجمن صنفي كارفرمايان صنايع شيميايي كشور
3- تقويت ارتباط انجمن صنفي كارفرمايان صنايع شيميايي كشور
4- ايجاد بانك اطلاعاتي صنايع شيميايي كشور توسط ارگان هاي ياد شده
5- توسعه صنايع شيميايي كشور در بسياري از شاخه هاي پايين دست صنعت پتروشيمي