معرق چیست :
معرق کاری عبارت است از قطعه‌های بریده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ‌های متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب می‌شود تازینت بخش بنأ گردد. این نقوش گاهی از نقشهای گره‌کشی و گاهی از نقشهای مختلف مانند گال و بوته‌سازی اسلیمی‌ها که هرکدام جداگانه می‌توانند بنایی را زینت بخشد که ساختن یا نصب کاشی‌ها را به این طریق را معرق می‌گویند.
معرق در لغت به چه معناست :
معرق در معنای کلام «اصولا هر چیز رگه‌دار را گویند».
تفاوت معرق کاشی ومعرق کاری روی چوب :
وجه تشابه کاشیکاری معرق با معرق‌کاری روی چوب در شیوه عمل است که در هر دو، نقش‌ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می‌گیرد. برای ساخت کاشی‌معرق ابتدا، کاشی را به قطعات کوچک یا بزرگ بر حسب نقوش هندسی و اشکال‌هایی بریده و طبق نقشهای که قبلا تهیه گردیده پهلوی هم می‌چینند وسپس با دوغاب گچ درزها ومنافذ را پرمی‌کنند. به طوری که تمامی آن به صورت یک قطعه کاشی یک‌پارچه درآید و زمانی که سفت و محکم شد آن را بر روی بنا نصب می‌کنند. کاشیکاری معرق از دوران قدیم تاکنون به عنوان روشی برای زیباساز‌ی و استحکام بخشی به بنا مورد استفاده بوده است. در کاربرد کاشیکاری معرق در ساختمان، آن را مانند موزاییک با تلفیق تکه‌های کوچک گوناگونی ساخته و براساس طرح اصلی، یک به یک می‌تراشند.
کاشی چیست :
کاشی، در حقیقت آجری است از جنس خاک که با موادی از جنس سیلیس و شیشه روی آن را لعاب می‌دهند. بعد از کاشیکاری معقلی که از کنار هم چیده شدن کاشی‌های تک رنگ و تلفیق با آجر به وجود می‌آید، به تکنیکی رسیدند که از فرم مربع خودش خارج کرده و به‌وسیله ابزار معمولی آن را تراشیده و به این صورت کاشی معرق شکل گرفت.
پیدایش این فن از تزیین دو رنگ کاشی شروع شده و به تدریج به کاشی چند رنگ در ترکیب با آجر می‌انجامد. این شیوه تزیینی، که ترکیبی از کاشی آبی با آجر می‌باشد و کاشی‌های رنگین لاجوردی، سفید و سیاه در ترکیب با آجر را شکل می‌دهد. به‌تدریج این شیوه تکمیل شده و نهایتا منجربه معرق‌کاری به شکل امروزی می‌شود.
کاشیکاری معرق از لحاظ ارزش هنری در جایگاه کاشیکاری ایران بین این سه نوع کاشیکاری یعنی، کاشیکاری معقلی، معرق و هفت رنگ به خاطر نوع کارش جایگاه خیلی بالایی دارد. در حقیقت 24 مرحله کار دارد تا یک تکه کاشی معرق آماده نصب شود. کاربرد این نوع کاشیکاری در کتیبه‌ها، مغازه‌ها، گنبدها، سردرمساجد و حسینیه‌ها می‌باشد.
قبلا برای نصب کاشی معرق نگاتیو آن را روی زمین می‌چیدند، دوغاب روی آن ریخته می‌شد. قبل از این که دوغاب روی آن بریزند، اصطلاحا راپارشر برای معرق رد می‌کردند که گل‌ها کنار یگدیگر چفت شود.
به‌طور کلی کاشیکاری شامل سه دسته کاملا جدا می‌باشد.1. طراحی کاشیکاری، 2. کار کاشی که در کارگاه انجام می‌شود. 3. مرحله نصب کاشی. مرحله اول توسط طراح انجام می‌شود و در مرحله دوم در کارگاه توسط کسانی که کار را اجرا می‌کنند. یک متر کاشی معرق برای یک نفر استادکار، به طور میانگین به جز مراحل نصبش 30 تا 35 روز زمان می‌برد تا آماده شود.
پیشینه:
معرق‌کاری کاشی در دوره سلجوقیان یعنی در قرن ۴ هجری به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. درقرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. دراین قرن موفق شدند اجزای راکه اشکال معرق از آنها تشکیل می‌یابد کوچکتر کنند و لطیف‌ترین وزیباترین اشکال بنایی وهندسی را در مجموعه‌ای از رنگ‌های زیبا براق که جز در هنر شرق خصوصأ ایرانی دیده می‌شود نمایش دهند. مخصوصأ ارزانی بیشتر موجب رواج بیشتر آن گردید. هنر معرق‌کاری در قرن‌های ۹و ۱۰ هجری به روش‌های شرقی خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق‌سازی در شهرهای اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد گردید.اما در اصل باید گفت که مرکز اصلی این کار در دوران صفوی اردبیل بوده است. یکی از با قدمت ترین این آثار را می توان به مسجد کبود تبریز و بعد آن به شیخ صفی اشاره کرد. که بعدها با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان این هنر نیز همانند هنر های دستی دیگر به دستور شاه به اصفهان منتقل شدند، و شرو به ساخت بنا های تاریخی چون میدان امام کردند.
هنر کاشی‌سازی معرق یا کاشی گل و بته، که نزد اروپاییان بیشتر به موزایک شهرت دارد، از قرن هفتم هجری به‌تدریج زینت بخش معماری ایران، به‌ویژه بناهای مذهبی گردید. هنرمندان دوره تیموریه کاشیکاری معرق را درشرق ایران توسعه داده و بسیاری ار بناهای مذهبی این ناحیه به ویژه درهرات، سمرقند و بخارا پایتخت‌های تیمور و جانشینان او با کاشی معرق تزیین گردیده است. به موازات رونق این نوع کاشی درخراسان بزرگ استفاده از آن درشهرهای دیگر ایران نیز رواج یافت و تا اوایل قرن 17 این سبک کاشیکاری درایران رواج داشته است .
طرح‌هایی که دراین زمان بیشتر مشاهده گردیده‌اند عبارتند از: گل وبرگ به هم پیچیده و یک قطعه، گل آبی ( رز آبی ) و لاله آبی از چین و گلدان و گاه نیز پرندگان.
رنگ‌های این آثار کاملا بارنگ‌های کاشی‌هایی که درقرن 13 ساخته شده و در ترکیه مشاهده گردیده متفاوت است . این رنگ‌ها: آبی، فیروزه ای متمایل به زرد، قهوه‌ای، سبز، سفید، ارغوانی و یک رنگ قرمزمات نپخته که بر روی سطوح بدنه‌های خای رسی و یا بر روی یک لعاب زرد رنگ نقاشی شده، می‌باشد .
درمرز سده‌های 13-14 ساختمان‌های مهمی در تبریز و حومه آن بنا گردیدند. ازآن جمله مقبره غازان خان ایلخانی مغول که دارای گنبدی بسیار بلند بوده و با سنگ مرمر تزیین شده است، مسجد وزیر، تاج الدین علیشاه گیلانی می‌باشد. دراواخر دوره‌های تیموری و صفویه به‌تدریج تزیینات کاشی هفت‌رنگ جایگزین کاشیکاری معرق گردید.
کاشیکاری معرق در دوران مغول نیز به سبکی بسیار ساده بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شکوفایی خود رسید و آثار ارزنده‌ای در هنر کاشیکاری پدید آمد. این شکوفایی در زمان افاغنه و زندیه رو به افول نهاد.در دوران قاجاریه نیز کاشی‌کاریمعرق، تقلیدی ناقص از آثار گذشتگان بود. تااین دوران نقش‌هایی که در کاشیکاری معرق به کار برده می‌شد، نقشهای اسلیمی بود. امابا سفر عده‌ای از هنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییراتو دگرگونی‌های بسیاری در نقشهای کاشیکاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگراشکال مانند اسلحه جنگی در هنر کاشیکاری دوران قاجاریه نمایان شد.
از آن دورانتا به امروز، این هنر، چونان گذشته رونق نداشته است و تنها عده کمی از هنرمنداندر زنده نگهداشتن آن کوشا بوده‌اند.
با رو به زوال نهادن حاکمیت ایلخانیان در اواسط قرن هشتم، عصر طلایی تولید کاشی پایان یافت. کاشی‌های معرق-موزاییکی- تک‌رنگ و نه چندان نفیس در رنگ‌هایی متفاوت جانشین قاب‌های عظیم زرین فام و کتیبه‌ها شدند.
این تکنیک برای نخستین بار در آغاز قرن هفتم هجری در آناتولی اقتباس شده و یک قرن بعد در ایران و آسیای مرکزی پدیدار شده است. این نوع از کاشی‌ها برای ایجاد طرحی پیچیده در کنار یکدیگر چیده می‌شده و از آنها برای تزیین محراب‌ها استفاده می‌شد. شیوه کار به این صورت بوده است، که سفال‌های لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی می‌بریدند و سپس با در کنار هم قرار دادن آنها، طرح اصلی را می‌ساختند. در دوره ایلخانیان برای نخستین بار این تکنیک مورد استفاده قرار گرفت؛ مانند آنچه که در مقبره امام زاده جعفر اصفهان (726 ه.ق) به چشم می‌خورد؛ اما کاربرد وسیع آن در دوره میانی قرن نهم هجری رواج پیدا کرد. طیف وسیع و پیشرفته‌ای از کاشی‌های معرق بر روی تعدادی از بناهای مهم یادبود این دوران دیده می‌شوند، که به عنوان نمونه میتوان به مسجد گوهرشاد در مشهد، مدرسه آلغ بیک در سمرقند و مدرسه خرگرد اشاره کرد.
مسجد جامع عباسی
اساتید :
از اساتید معاصر این رشته از هنر ایرانی میتوان از مرحوم استاد علی پنجه پور اصفهانی نام برد که آثار بجای مانده از ایشان در جای جای ایران و جهان حافظ سبک اصیل کاشی کاری و معماری ایرانی و شایسته تقدیر می باشد.از جمله آثار ماندگار این استاد برجسته ایرانی، می توان به گلدسته های حرم مطهر حضرت زینب کبری در کشور سوریه(به عنوان مرتفع ترین گلدسته های کاملا پوشیده شده از کاشی معرق در دوران معاصر در سطح جهان)اشاره نمود.در حال حاضر نیز فرزندان استاد علی پنجه پور ادامه دهندگان و حافظان سبک هنری وی می باشند.
شیوه کار و طراحی :
طراحی:
نخستین مرحله از مراحل کار کاشی معرق، طراحی کار بر روی کاغذ است. برای این کار طرحی که قرار است به صورت کاشی درآید با دقت و ظرافت خاص توسط استادان ماهر ترسیم می‌شود. این طرح از نظر اندازه و شکل با طرح نهایی که به صورت کاشی نمایان می‌شود، برابری می‌کند. از نقوش گره‌کشی، هندسی، نقش‌هایی مثل گل و بوته سازی اسلیمی برای تزیین استفاده می شود. طرح‌های ساده هندسی، خط منحنی، نیم دایره، مثلث، و خطوط متوازی که خط عمودی دیگری بر روی آنها رسم شده، از تصاویری هستند که بر یافته‌های دوره‌های قدیمی‌تر جای دارند، که به مرور نقشهای متنوع هندسی، گل و برگ، گیاه و حیوانات که با الهام و تاثیرپذیری از طبیعت شکل گرفته‌اند، پدیدار می‌گردند، و در همه حال مهارت هنرمند و صنعت‌کار در نقش دادن به طرح‌ها و هماهنگ ساختن آنها، بارزترین موضوع مورد توجه است.
برخی طرح‌ها شامل: اسلیمی، انسان، سلجوقی، عباسی، قاجاری، گل و بوته، هندسی، خط منحنی، نیم دایره، مثلث، خطوط متوازی، گل و برگ، گیاه، حیوانات می‌باشند.
رنگ آمیزی:
در این مرحله رنگ آمیزی نهایی کار بر روی طرح مشخص می‌شود تا مراحل بعدی بر حسب رنگ نهایی کار انجام شود. درکاشی‌کاری معرق رنگ‌های متنوع به کار برده شده، که دراین بین رنگ‌های سفید وآبی تیره، فیروزه ای، سبز و پرتقالی، آبی کبالتی، آبی فیروزه ای، سفید شیری، زرد، زرد متمایل به قهوه‌ای، سبز تیزه، لاجوردی بیشتر به چشم می‌خورد .
نمره و نشانه‌گذاری:
در این مرحله طرح، جدول بندی شده و خانه‌های جدول به ترتیب شماره گذاری می‌شوند. سپس نشانه‌های مختلفی روی طرح کشیده می‌شود. این نمره و نشانه‌گذاری به خاطر این است که محل قطعه کاشی در مرحله چیدن پیدا شود.
بریدن طرح:
طرح و نقشی که روی کاغذ ترسیم شده، پس از قرار گرفتن بر روی سطحی کاملا صاف مانند شیشه یا چوب به وسیله ابزاری به نام کاغذبر از روی خطوط ، بریده و جدا می‌شود. تکه‌های بریده شده متناسب با رنگشان جداگانه دسته بندی می‌شوند. بریدن کاغذ در طرح‌ها و نقش‌هایی که دارای خطوط مستقیم نیستند به دقت و مهارت خاصی نیاز دارد و باید مراقب بود لرزش دست کاغذبر را منحرف نکند.
چسباندن کاغذ:
تکه‌های بریده شده طرح بر روی کاشی‌های الوان بر حسب رنگ مورد نظر چسبانده می‌شود. برای چسباندن کاغذ بر روی کاشی از سریشم استفاده می‌شود. در چسباندن کاغذ روی کاشی باید دقت شود که کاغذها صاف و بدون چروک خوردگی باشند و در مورد بندها، گل‌ها و تکه‌های باریک کاغذ باید مراقب بود هنگام چسباندن از فرم اصلی خارج نشوند و یا به اصطلاح تاب نخورند.
لب زنی:
پس آن که کاغذهای چسبانده شده کاملا خشک شد، قطعات مختلف باید از هم دیگر جدا شوند، برای این کار از تیشه کاشی‌تراشی استفاده می‌شود و قطعه‌های مختلف با دقت و مهارت خاصی از یکدیگر جدا می‌شوند. چون خطوط بین قطعات معمولا مستقیم نیستند، تیشه باید در پیچ و خم‌های بین قطعات حرکت کرده و آنها را بدون این که بشکنند کاملا از یکدیگر جدا سازد. پس از جدا سازی قطعات لعاب‌های اضافی اطراف کاغذها به وسیله تیشه زده می‌شود. در این مرحله باید دقت شود که لعاب زیر کاغذها سالم باقی بماند. در مورد طرح‌هایی که مانند گل‌ها و اسلیمی‌ها دارای تخمه می‌باشند نیز علاوه بر لب زدن اطراف کار قسمت تخمه که کاغذ ندارد هم لب زده می‌شود.
سوراخ کردن:
این مرحله مربوط به گل‌ها، اسلیمی‌ها و قطعاتی است که دارای تخمه می‌باشند. جای تخمه‌ها به وسیله مته برقی و یا مقار به صورت دستی سوراخ می‌شود و سپس به کمک مقار درون گل یا اسلیمی کاملا مطابق با طرح خالی می‌شود.
گل بری:
در این مرحله به کمک تیشه، گل‌های اطراف قطعه تراشیده می‌شود، به طوری که کاشی کاملا به شکل طرح چسبانده شده روی آن درآید. برای گل بریدن از تیشه معمولی و در صورت لزوم از تیشه کلنگی استفاده می‌شود. تیشه کلنگی دارای لبه‌های باریک‌تری نسبت به تیشه معمولی است و برای قسمت‌هایی که با تیشه معمولی نمی‌توان آنها را گِل برد و یا احتمال شکستن آن وجود دارد، استفاده می‌شود.
سوهان زنی:
جهت اینکه کناره‌های گِل برده شده به طور کامل صاف شود، کاشی‌های تراشیده شده به وسیله سوهان، سوهان زنی می‌شوند و برجستگی‌های اضافی موجود در لبه قطعات، ساییده می‌شود.
تخمه‌گذاری:
در این مرحله گل‌ها، اسلیمی‌ها و قطعاتی که در میان خود دارای تخمه می‌باشند، تخمه‌گذاری می‌شوند. برای این کار هر تخمه متناسب با قطعه در برگیرنده خود ، بر حسب نمره و نشانه در دل قطعه بزرگ‌تر قرار می‌گیرد و موقتا به کمک سریشم و یا مخلوط گچ و سریشم در جای خود ثابت می‌شود.
نمره کردن:
بر روی کلیه قطعه‌های تراشیده شده، کاغذی است که از مراحل قبل دارای شماره می‌باشد. در این مرحله قطعه‌های هم شماره در کنار هم دسته بندی و اصطلاحا نمره می‌شوند.
چیدن:
پس از نمره‌کردن قطعات مختلف، قطعات بر حسب شماره، به ترتیب و با توجه به نشانه‌ها و علایمی که قبلا بر روی کاغذ گذاشته شده، در کنار هم چیده می‌شوند و طرح اولیه به وسیله قطعات کاشی نمایان می‌شود. پس از اینکه کاشی از رو چیده شد به همان ترتیب قطعات بر روی زمین یا قالبی کاملا صاف و بدون هرگونه فرورفتگی و یا برآمدگی از پشت چیده می‌شوند به طوری که فقط پشت کاشی‌ها نمایان است و روی آنها کاملا به سطح زمین یا قالب چسبیده است. درمورد کارهایی که دارای دور است و صاف نیست کاشی‌ها بر روی قالب همان کار چیده می‌شود. هنگام برگرداندن قطعات از رو به پشت باید دقت نمود که قطعات کاملا در کنار همدیگر قرار گرفته و هیچ گونه درز یا فضای اضافی در بین آنها نباشد. برای این منظور و جهت رفع گیرهای احتمالی از سوهان استفاده می‌شود.
ملات ریزی:
پس از اینکه طرح از پشت و بر روی سطح صاف یا قالب خود چیده شد، اطراف آن با شمشه یا خمیر گِل بسته و پشت آن ملاتی از گچ یا مخلوطی از سیمان و ماسه ریخته می‌شود، تا تمام قطعات به صورت یک‌پارچه به هم متصل شوند. در مورد کارهای بزرگ از آنجا که یک پارچه کردن کل کار باعث سنگین شدن و در نتیجه ایجاد مشکل در نصب می‌شود، کل کار به قطعات کوچک‌تری تقسیم می‌شود. برای این کار بین قسمت‌های مورد نظر دیواری از گل قرار می‌گیرد تا ملات قسمت‌های مختلف به یکدیگر متصل نشود و کل کار به چند قطعه کوچکتر تقسیم می‌شود. برای استحکام و دوام بیشتر کار بین ملات از طناب‌های خرمایی (سازو) استفاده می‌شود.
نصب:
برای نصب کار بر روی بنا باید پشت کار کاملا خشک شده باشد تا بتوان آن را از روی قالب برداشت. پس از جدا کردن تکه‌های کار (پارچه‌ها) از قالب، آنها به محل مورد نظر حمل می‌شوند، تا در جای خود قرار گیرند. پارچه‌ها باید با دقت در جای خود قرار گیرند، برای این کار استاد پس از قرار دادن پارچه در محل خود آن را با گچ موقتا در محل خود ثابت می‌کند. پس از اینکه یک ردیف از پارچه‌ها در جای خود قرار گرفتند، پشت آنها با دوغاب همان ملات که برای پشت پارچه‌ها استفاده شده است پر می شود، سپس ردیف بعدی روی ردیف اول (که حالا دیگر محکم بر سر جای خود قرار دارد) قرار می‌گیرد و به همان صورت در جای خود نصب می‌شود. این کار تا پایان مرحله نصب ادامه می‌یابد.
پاک کردن و تعمیر:
سرانجام باید کاغذهای روی کاشی‌ها با آب شسته شود تا طرح و رنگ کار پدیدار شود، همچنین گچ یا سیمانی که احیانا در حین نصب بر روی کار ریخته شده است باید کاملا پاک شود.
پس از پاک کردن کار، برخی از اشتباهاتی که رخ داده است پدیدار می‌شود که معمول‌ترین آنها اشتباه در رنگ و یا تورفتن برخی قطعات است. این قطعات باید به وسیله مقار و با دقت زده شوند و قطعه جدیدی به جای آنها تراشیده شود و در جای آن ها قرار گیرد.
منابع:
http://reza-hajian.persianblog.ir/
wikipedia.org
