باارزش ترین منبع محیط زیست در ایران و تقریبا جهان به غیر از دو سه نقطه، خاک است. خاک سرمنشاء حیات است. حدود ۳۰ سانتیمتر از خاک که به آن خاک زنده و جاندار می گویند دارای عناصر، ترکیبات، موادغذایی و موجودات زنده است .هر سانتیمتر مکعب ازخاک ۴۰۰ سال طول می کشد به طور متوسط از سنگ خارا تبدیل به خاک کشاورزی شود. ازطرفی ما سالا نه در ایران ۴۸ تن از این خاک باارزش را در هر هکتار از دست می دهیم. این رقم در اروپا ۱۲ تن در هکتار و در آمریکا ۴ تن درهکتار است. جنگلها و مراتع با پوشش گیاهی خود نقش زیادی در حفظ خاک و نگهداری آن دارند و هرجا که این پوشش گیاهی مطلوب باشد فرسایش خاک به وسیله باد و آب کمتر اتفاق می افتد و از طرف دیگر گیاهان باعث می¬شوند به مرور زمان سنگها تجزیه شده و به خاک تبدیل شوند و خود نیز حاصلخیزی خاک را افزایش دهند.بزرگ ترین عامل از بین رفتن و فرسایش خاک در ایران جنگل زدایی، یعنی از بین رفتن جنگل ها است. سالا نه چهار درصد از سطح جنگل های شمال (جنگل های هیرکانی) از بین می رود. به این ترتیب در طول ۳۰ سال گذشته نیمی از جنگل های شمال را که قدمتی حدود ۳٫۵ میلیون سال دارند و به دوران چهارم زمین شناسی بازمی گردند از دست داده ایم .
خاک یکی از عناصر مهم تشکیل دهنده اکوسیستم های مرتعی است که منبع غذایی و رطوبت برای گیاهان مرتعی می باشد.معمولا برداشت پوشش گیاهی توسط دام باعث کاهش ورود بقایای گیاهی به خاک و نتیجتا عناصر غذایی آن می شود.علف خواران یک جزء جدایی ناپذیر در مراتع هستند که از راه های گوناگون (لگد کوبی – مصرف-دفع فضولات – توزیع مجدد – خروج) روی جریان مواد غذایی اثر می گذارد. چرای مفرط مراتع از جمله فعالیتهایی است که باعث کاهش تولید گیاهی و تخریب و بیابانی شدن خاک میگردد. . با افزایش شدت چرا از کربن، نیتروژن و ماده آلی خاک کاسته می شود.چرای بیش از حد با ایجاد تغییرات منفی در عناصر غذایی خاک، پایداری اکوسیستم مرتعی را به خطر می اندازد. وقتی پوشش گیاهی یک ناحیه در اثر چرای تعداد زیادی دام از بین می رود ، ذرات خاک به آسانی به وسیله باد و آب پراکنده می شود و خاک کافی و مناسب برای رشد گیاهان مختلف وجود نخواهد داشت.
جنگل زدایی و خاک:
اثرات جنگل زدایی بر اقلیم اساساً به دلیل تغییر کاربری اراضی، تغییر پوشش گیاهی زمین، سوزاندن و قطع یکسره جنگلهاست که منجر به انتشارات جوی، عدم تعادل کربن در جو و خاک، فرسایش آبی و بادی می شود.. فعالیتهای کشاورزی و دامپروری بر پوشش گیاهی سطح زمین استرس وارد می کند بنابراین ممکن است عامل افزایش آلبدو در سطح باشد. کاهش پوشش گیاهی دراثر آتشسوزی و قطع یکسره باعث قرار گرفتن خاک در معرض بلایای طبیعی شده و افزایش دما و فشردگی خاک و در نهایت منجر به کاهش محتوای آب در خاک و کاهش قابلیت نفوذپذیری خاک می گردد و خاک به شدت ضعیف شده و نسبت به فرسایش آبی و بادی حساس می شود. معمولاً دمای بالا و بارندگی کم در مناطق خشک منجر به فقر موادآلی در خاک و سرعت بخشیدن به اکسیداسیون می گردد. کم بودن مواد آلی منجر به دانه بندی ضعیف خاک و عدم پایداری دانه بندی خاک می شود به این ترتیب خاک در مقابل فرسایش آبی و بادی مقاومت نخواهد داشت.. میزان جنگل زدایی ۶/۱۴ میلیون هکتار درسال با میزان توسعه جنگلهای طبیعی و جنگلکاریها به اندازه ۲/۵ میلیون هکتار در سال قابل مقایسه نیست.
جنگل از دیدگاه عامیانه فضایی سبز و خرم برای گشت و گذار درطبیعت و از نظر اقتصادی منبعی برای تامین فراورده های چوبی است.
تعریف جنگل:
فائو جدیدترین تعریفی که در سال ۲۰۰۰ برای جنگل ارائه کرده است به شرح زیر است:
• هر ناحیه ای که دارای جنگلهای طبیعی و مصنوعی با شرایط زیر باشد در تعریف جنگل قرار می گیرد.
• میزان تاج پوشش آن در واحد سطح بیشتر از ۱۰ درصد و مساحت آن بیشتر از نیم هکتار باشد.
• درختان قادر باشند به ارتفاع حداقل ۵ متر برسند.طبق این تعریف درختانی که هنوز به رشد نهایی خود نرسیده و می توانند رشد کنند به طوری که به ۱۰% تاج پوشش و ۵ متر ارتفاع برسند جزو جنگل محسوب می شوند.
• جنگل های احداث شده در اراضی کشاورزی و جنگل کاری های ایجاد شده برای تولید الوار و جنگل های بلوط چوب پنبه ای نیزجزو جنگل می باشند.جنگل های ایجاد شده به روش اگروفارستری در این تعریف قرار نمی گیرند.
تعریف جنگل زدایی: تبد یل جنگل به سایر کاربری ها یا کاهش تاج پوشش درختان به زیر آستانه ۱۰% در واحد سطح را جنگل زدایی می گویند.
اهمیت جنگل ها و مراتع:
۱-کنترل آبهای سطحی و تغذیه آبهای زیرزمینی
۲-مبارزه با آلودگی هوا
۳- تاثیر جنگل ها و مراتع در مبارزه با فرسایش و حفظ و تولید خاک:عمل فرسایش بیشتر به وسیله آب و باد صورت می گیرد.جنگل به کمک شاخ و برگ درختان از سرعت باد می کاهد و با ریشه گیاهان خاک را حفظ می کند و مانع ایجاد فرسایش می شود. جنگل به دلایل زیر از فرسایش خاک یعنی شسته شدن خاک بویژه در دامنههای تند جلوگیری میکند: ۱-سرعت جریان آب در سطح خاک جنگل کمتر است.
۲-چون مقدار آبی که در خاک جنگل نفوذ میکند بیشتر است، پس مقدار آبی که در سطح خاک جریان مییابد،کمتراست.
۳-ریشه های درختان ، بوتهها و گیاهان کوچک بویژه ریشههای سطحی ، ذرات خاک را به یکدیگر پیوستگی داده و از لغزش آنها جلوگیری میکند.
۴- جلوگیری از سر و صدای محیط
۵ به عنوان تفرجگاه برای انسان
۶- تعدیل آب و هوای یک منطقه
۷- تلطیف هوا
۸- جلوگیری از وقوع بهمن
۹- جلوگیری از رانش زمین
۱۰- نقش اقتصادی جنگل
۱۱- استفاده از محصولات جنگل ها در تولید مواد دارویی و صنعتی
تاثیر جنگل ها و مراتع در مبارزه با فرسایش و حفظ و تولید خاک:
عمل فرسایش بیشتر بوسیله آب و باد صورت می گیرد. بادهای مداوم در اثر ایجاد اختلالاتی در زندگی گیاه و تبخیر رطوبت زمین که منجر به خشکی بیش از حد خاک می گردند، سبب می شوند که تجدید حیات نباتات متوقف و یا به کندی صورت گیرد و با کم شدن پوشش گیاهی عمل فرسایش آغاز شود. اگر انسان هم با بهره برداری بی رویه از بین رفتن گیاهان را ناخواسته تسریع نماید آنگاه مراکز مهم کشاورزی و صنعتی و مسکونی در معرض تهدید قرار می‌گیرند.
جنگل به کمک شاخ و برگ درختان، از سرعت باد می کاهد و با ریشه گیاهان، خاک را حفظ می کند و مانع ایجاد فرسایش می شود. بعلت آرام بودن هوای داخل جنگل تبخیر بسیار ناچیز بوده و خطر خشک شدن خاک که از شرایط مهم آغاز فرسایش است از بین می‌رود. نزولات آسمانی در مناطق فاقد گیاه در روی زمین به صورت هرز آبهای سیل آسا جاری می شوند و چون مقاومتی در برآبر خود نمی بینند ذرات ریز و درشت خاک را حمل می کنند و بتدریج در مسیر خود و یا در پشت سدها و دریاچه‌ها رسوب می دهند، گاهی سبب طغیان رودخانه‌ها می گردند و خسارات جانبی و مالی زیادی بار می‌آوردند. در مناطقی که پوشش گیاهی وجود دارد، هنگام بارندگی قطرات باران به علت انرژی که در مسیر خود و همچنین تاثیر قوه جاذبه زمین کسب می کنند و می توانند موجب متلاشی شدن ذرات خاک و جآبجایی آن شوند در اثر برخورد به شاخ و برگ گیاهان به ذرات بسیار ریز تبدیل گشته و به آهستگی روی خاک می رسند. از طرفی بقایای نباتی کف جنگل و مراتع همچون اسفنجی آب حاصل از بارندگی را د رخود جذب نموده و به آهستگی روی خاک رها می کند و بدینوسیله خطر شتشوی خاک از بین رفته و خاک حفظ می شود. در مورد نقش پوشش سطح خاک در کاهش ضربه قطرات باران آزمایشی توسط یکی ازمتخصصین مربوطه (Hadson) در دو قطعه زمین انجام گرفته است. در این آزمایش آبتدا علفهای‌موجود زمین با دست کنده شده و سپس زمین به دو قطعه مساوی تقسیم شده است. روی یکی ازقطعات دو لایه تور سیمی ریز بافت قرار داده شد قطرات باران در اثر برخورد با آن شکسته شده وبه صورت قطرات بسیار ریزی درآمد (شکسته شدن قطرات عیناً توسط شاخه و برگ پوشش‌گیاهی هم صورت می‌گیرد) خاک از دست رفته از این دو قطعه (قطعه پوشیده شده با تور سیمی وقطعه لخت) در طول ۱۰ سال اندازه‌گیری شد. نتایج بدست آمده از ۱۰ سال آزمایش نشان دادکه خاک از بین رفته از قطعه لخت بیش از ۱۰۰ برآبر خاک فرسایش یافته از قطعه پوشش‌دار میباشد.
گذشته از این فرسایش خاک در منطقه جنگلی با فرسایش خاک در مناطق دیگر تفاوت دارد اگرچه هر دو بلایی است که بر خاک وارد می‌شود ولی خاکهای مناطق جنگلی بسیار حاصلخیزتر ازمناطق دیگر است با فرسایش خاک مواد حاصلخیزی که طی سالیان متمادی در خاک ذخیره‌شده‌اند از دست می‌رود. در تحقیقات انجام شده در یکی از ایالت‌های آمریکا (New Hampshire) ثآبت شده است که پس از بریدن درختان یک جنگل، جریان آب حاصل‌از بارندگی در عرض دو سال در هر هکتار ۹۵ کیلوگرم ازت نیتراتی و ۸۹ کیلوگرم کلسیم را از بین‌برده است در حالیکه در یک جنگل دست نخورده میزان ازت نه تنها از بین نرفته بلکه در هر هکتار۲ کیلوگرم نیز به میزان آن افزوده شده است. این مقدار ازت از باران دریافت شده است. همچنین‌کلسیم از بین رفته بسیار کم بوده و مقدار آن ۷ کیلوگرم در هکتار بوده است.
اثرات اقتصادی جنگل زدایی:
ما درختان جنگلی را قطع و آنها را به مرتع تبدیل می کنیم و بعد به خصوص در مناطق شیبدار که همه جنگل های ما هم در مناطق شیبدار هستند بعد از مدتی این مرتع را به زمین کشاورزی تبدیل می کنیم و طبیعی است که زمین کشاورزی کود لا زم دارد، بنابراین بعد از گذشت دو سه سال هزینه تهیه کود به حدی زیاد است که محصول از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و بعد در نهایت زمین به شنزار تبدیل می شود. به عنوان مثال منطقه ارسباران جنگل ها در ظرف چهار، پنج سال تبدیل به شنزار شده و به کل از بین رفته و به علت بارش، خاکش هم شسته شده است. به همین دلیل است که در تبریز در فصل بارندگی در داخل جوی ها آب قهوه ای رنگی راه می افتد. آب قهوه ای رنگ یعنی آبی که خاک در آن است و پر واضح است که جای این خاک با ارزش که آن بالا بایستی تولید محصولات کشاورزی و تولید جنگل کند، داخل جوی نیست.
خاک یکی از عناصر مهم تشکیل دهنده اکوسیستم های مرتعی است که منبع غذایی و رطوبت برای گیاهان مرتعی می باشد.معمولا برداشت پوشش گیاهی توسط دام باعث کاهش ورود بقایای گیاهی به خاک و نتیجتا عناصر غذایی آن می شود.علف خواران یک جزء جدایی ناپذیر در مراتع هستند که از راه های گوناگون (لگد کوبی – مصرف-دفع فضولات – توزیع مجدد – خروج) روی جریان مواد غذایی اثر می گذارد. چرای مفرط مراتع از جمله فعالیتهایی است که باعث کاهش تولید گیاهی و تخریب و بیابانی شدن خاک میگردد. . با افزایش شدت چرا از کربن، نیتروژن و ماده آلی خاک کاسته می شود.چرای بیش از حد با ایجاد تغییرات منفی در عناصر غذایی خاک، پایداری اکوسیستم مرتعی را به خطر می اندازد. وقتی پوشش گیاهی یک ناحیه در اثر چرای تعداد زیادی دام از بین می رود ، ذرات خاک به آسانی به وسیله باد و آب پراکنده می شود و خاک کافی و مناسب برای رشد گیاهان مختلف وجود نخواهد داشت.
جنگل زدایی و خاک:
اثرات جنگل زدایی بر اقلیم اساساً به دلیل تغییر کاربری اراضی، تغییر پوشش گیاهی زمین، سوزاندن و قطع یکسره جنگلهاست که منجر به انتشارات جوی، عدم تعادل کربن در جو و خاک، فرسایش آبی و بادی می شود.. فعالیتهای کشاورزی و دامپروری بر پوشش گیاهی سطح زمین استرس وارد می کند بنابراین ممکن است عامل افزایش آلبدو در سطح باشد. کاهش پوشش گیاهی دراثر آتشسوزی و قطع یکسره باعث قرار گرفتن خاک در معرض بلایای طبیعی شده و افزایش دما و فشردگی خاک و در نهایت منجر به کاهش محتوای آب در خاک و کاهش قابلیت نفوذپذیری خاک می گردد و خاک به شدت ضعیف شده و نسبت به فرسایش آبی و بادی حساس می شود. معمولاً دمای بالا و بارندگی کم در مناطق خشک منجر به فقر موادآلی در خاک و سرعت بخشیدن به اکسیداسیون می گردد. کم بودن مواد آلی منجر به دانه بندی ضعیف خاک و عدم پایداری دانه بندی خاک می شود به این ترتیب خاک در مقابل فرسایش آبی و بادی مقاومت نخواهد داشت.. میزان جنگل زدایی ۶/۱۴ میلیون هکتار درسال با میزان توسعه جنگلهای طبیعی و جنگلکاریها به اندازه ۲/۵ میلیون هکتار در سال قابل مقایسه نیست.
جنگل از دیدگاه عامیانه فضایی سبز و خرم برای گشت و گذار درطبیعت و از نظر اقتصادی منبعی برای تامین فراورده های چوبی است.
تعریف جنگل:
فائو جدیدترین تعریفی که در سال ۲۰۰۰ برای جنگل ارائه کرده است به شرح زیر است:
• هر ناحیه ای که دارای جنگلهای طبیعی و مصنوعی با شرایط زیر باشد در تعریف جنگل قرار می گیرد.
• میزان تاج پوشش آن در واحد سطح بیشتر از ۱۰ درصد و مساحت آن بیشتر از نیم هکتار باشد.
• درختان قادر باشند به ارتفاع حداقل ۵ متر برسند.طبق این تعریف درختانی که هنوز به رشد نهایی خود نرسیده و می توانند رشد کنند به طوری که به ۱۰% تاج پوشش و ۵ متر ارتفاع برسند جزو جنگل محسوب می شوند.
• جنگل های احداث شده در اراضی کشاورزی و جنگل کاری های ایجاد شده برای تولید الوار و جنگل های بلوط چوب پنبه ای نیزجزو جنگل می باشند.جنگل های ایجاد شده به روش اگروفارستری در این تعریف قرار نمی گیرند.
تعریف جنگل زدایی: تبد یل جنگل به سایر کاربری ها یا کاهش تاج پوشش درختان به زیر آستانه ۱۰% در واحد سطح را جنگل زدایی می گویند.
اهمیت جنگل ها و مراتع:
۱-کنترل آبهای سطحی و تغذیه آبهای زیرزمینی
۲-مبارزه با آلودگی هوا
۳- تاثیر جنگل ها و مراتع در مبارزه با فرسایش و حفظ و تولید خاک:عمل فرسایش بیشتر به وسیله آب و باد صورت می گیرد.جنگل به کمک شاخ و برگ درختان از سرعت باد می کاهد و با ریشه گیاهان خاک را حفظ می کند و مانع ایجاد فرسایش می شود. جنگل به دلایل زیر از فرسایش خاک یعنی شسته شدن خاک بویژه در دامنههای تند جلوگیری میکند: ۱-سرعت جریان آب در سطح خاک جنگل کمتر است.
۲-چون مقدار آبی که در خاک جنگل نفوذ میکند بیشتر است، پس مقدار آبی که در سطح خاک جریان مییابد،کمتراست.
۳-ریشه های درختان ، بوتهها و گیاهان کوچک بویژه ریشههای سطحی ، ذرات خاک را به یکدیگر پیوستگی داده و از لغزش آنها جلوگیری میکند.
۴- جلوگیری از سر و صدای محیط
۵ به عنوان تفرجگاه برای انسان
۶- تعدیل آب و هوای یک منطقه
۷- تلطیف هوا
۸- جلوگیری از وقوع بهمن
۹- جلوگیری از رانش زمین
۱۰- نقش اقتصادی جنگل
۱۱- استفاده از محصولات جنگل ها در تولید مواد دارویی و صنعتی
تاثیر جنگل ها و مراتع در مبارزه با فرسایش و حفظ و تولید خاک:
عمل فرسایش بیشتر بوسیله آب و باد صورت می گیرد. بادهای مداوم در اثر ایجاد اختلالاتی در زندگی گیاه و تبخیر رطوبت زمین که منجر به خشکی بیش از حد خاک می گردند، سبب می شوند که تجدید حیات نباتات متوقف و یا به کندی صورت گیرد و با کم شدن پوشش گیاهی عمل فرسایش آغاز شود. اگر انسان هم با بهره برداری بی رویه از بین رفتن گیاهان را ناخواسته تسریع نماید آنگاه مراکز مهم کشاورزی و صنعتی و مسکونی در معرض تهدید قرار می‌گیرند.
جنگل به کمک شاخ و برگ درختان، از سرعت باد می کاهد و با ریشه گیاهان، خاک را حفظ می کند و مانع ایجاد فرسایش می شود. بعلت آرام بودن هوای داخل جنگل تبخیر بسیار ناچیز بوده و خطر خشک شدن خاک که از شرایط مهم آغاز فرسایش است از بین می‌رود. نزولات آسمانی در مناطق فاقد گیاه در روی زمین به صورت هرز آبهای سیل آسا جاری می شوند و چون مقاومتی در برآبر خود نمی بینند ذرات ریز و درشت خاک را حمل می کنند و بتدریج در مسیر خود و یا در پشت سدها و دریاچه‌ها رسوب می دهند، گاهی سبب طغیان رودخانه‌ها می گردند و خسارات جانبی و مالی زیادی بار می‌آوردند. در مناطقی که پوشش گیاهی وجود دارد، هنگام بارندگی قطرات باران به علت انرژی که در مسیر خود و همچنین تاثیر قوه جاذبه زمین کسب می کنند و می توانند موجب متلاشی شدن ذرات خاک و جآبجایی آن شوند در اثر برخورد به شاخ و برگ گیاهان به ذرات بسیار ریز تبدیل گشته و به آهستگی روی خاک می رسند. از طرفی بقایای نباتی کف جنگل و مراتع همچون اسفنجی آب حاصل از بارندگی را د رخود جذب نموده و به آهستگی روی خاک رها می کند و بدینوسیله خطر شتشوی خاک از بین رفته و خاک حفظ می شود. در مورد نقش پوشش سطح خاک در کاهش ضربه قطرات باران آزمایشی توسط یکی ازمتخصصین مربوطه (Hadson) در دو قطعه زمین انجام گرفته است. در این آزمایش آبتدا علفهای‌موجود زمین با دست کنده شده و سپس زمین به دو قطعه مساوی تقسیم شده است. روی یکی ازقطعات دو لایه تور سیمی ریز بافت قرار داده شد قطرات باران در اثر برخورد با آن شکسته شده وبه صورت قطرات بسیار ریزی درآمد (شکسته شدن قطرات عیناً توسط شاخه و برگ پوشش‌گیاهی هم صورت می‌گیرد) خاک از دست رفته از این دو قطعه (قطعه پوشیده شده با تور سیمی وقطعه لخت) در طول ۱۰ سال اندازه‌گیری شد. نتایج بدست آمده از ۱۰ سال آزمایش نشان دادکه خاک از بین رفته از قطعه لخت بیش از ۱۰۰ برآبر خاک فرسایش یافته از قطعه پوشش‌دار میباشد.
گذشته از این فرسایش خاک در منطقه جنگلی با فرسایش خاک در مناطق دیگر تفاوت دارد اگرچه هر دو بلایی است که بر خاک وارد می‌شود ولی خاکهای مناطق جنگلی بسیار حاصلخیزتر ازمناطق دیگر است با فرسایش خاک مواد حاصلخیزی که طی سالیان متمادی در خاک ذخیره‌شده‌اند از دست می‌رود. در تحقیقات انجام شده در یکی از ایالت‌های آمریکا (New Hampshire) ثآبت شده است که پس از بریدن درختان یک جنگل، جریان آب حاصل‌از بارندگی در عرض دو سال در هر هکتار ۹۵ کیلوگرم ازت نیتراتی و ۸۹ کیلوگرم کلسیم را از بین‌برده است در حالیکه در یک جنگل دست نخورده میزان ازت نه تنها از بین نرفته بلکه در هر هکتار۲ کیلوگرم نیز به میزان آن افزوده شده است. این مقدار ازت از باران دریافت شده است. همچنین‌کلسیم از بین رفته بسیار کم بوده و مقدار آن ۷ کیلوگرم در هکتار بوده است.
اثرات اقتصادی جنگل زدایی:
ما درختان جنگلی را قطع و آنها را به مرتع تبدیل می کنیم و بعد به خصوص در مناطق شیبدار که همه جنگل های ما هم در مناطق شیبدار هستند بعد از مدتی این مرتع را به زمین کشاورزی تبدیل می کنیم و طبیعی است که زمین کشاورزی کود لا زم دارد، بنابراین بعد از گذشت دو سه سال هزینه تهیه کود به حدی زیاد است که محصول از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و بعد در نهایت زمین به شنزار تبدیل می شود. به عنوان مثال منطقه ارسباران جنگل ها در ظرف چهار، پنج سال تبدیل به شنزار شده و به کل از بین رفته و به علت بارش، خاکش هم شسته شده است. به همین دلیل است که در تبریز در فصل بارندگی در داخل جوی ها آب قهوه ای رنگی راه می افتد. آب قهوه ای رنگ یعنی آبی که خاک در آن است و پر واضح است که جای این خاک با ارزش که آن بالا بایستی تولید محصولات کشاورزی و تولید جنگل کند، داخل جوی نیست.
