king kurosh
عضو جدید
دكتراي معماري و عضو هيئت هلمي دانشكده معماري دانشگاه يزد. فهرست:
۞ 1- مقدمه
۞ 2- زمينه
۞ 3- مروري بر كار هاي انجام شده
۞ 4- قدمت مسجد
۞ 5- عناصر متشكله مسجد
۞ 5-1- صحن
۞ 5-2- فرش انداز
۞ 5-3- ديوار قبله
۞ 5-4- صفه ها
۞ 5-5- منار، مأذنه
۞ 5-6- ورودي
۞ 5-7- در و پنجره
۞ 5-8- تزيينات
۞ 6- روش ساخت
۞ 7- نحوه اتصال صفوف
۞ 8- آنچه مي توان نتيجه گرفت
مسجد جامع يا كهن فهرج، مربوط به قرن اول هجري، در فهرج يزد.
1- مقدمه ۩
شكل گيري تمدن، در بستر زمان يا تاريخ و گستره سرزمين يا جغرايا، متاثر از عوامل گونه گوني است كه به لحاظ زماني، هر قدر به عقب برويم، فهم آنها دشوارتر و بنابراين اضهار نظر قطعي و نهايي مشكل تر خواهد بود.
مسجد جامع فهرج، واقع در سي كيلومتري شرق يزد، يكي از نادر نمونه هايي است كه معماري پيش از اسلام ايران را به معماري دوران اسلامي پيوند مي دهد. در نتيجه، مي توان آن را به عنوان اثر كم نظير دوران انتقال محسوب نمود.
اهميت موضوع، زماني بيشتر معلوم خواهد شد كه فراموش نكنيم، اثر ياد شده نه تنها به ايران، كه به جهان اسلام نيز تعلق دارد و مي تواند به نوبه خود به سير تحول تاريخي معماري مسجد (1) ۞ در سرزمين هاي اسلامي، روشني و وضوح بيشتري بخشد.
فهم عوامل موثر در شكل گيري مدنيت ايراني و كيفيت آميختگي آن با فرهنگ اسلامي كه تاريخ معماري و شهرسازي استان يزد، بخشي از آن را بازتاب مي كند، يك بحث صرفاً تاريخي و مسبوق به گذشته نيست؛ بلكه همزمان، به حال و آينده نيز تعلق دارد. اينگونه مطالعات، به توليد بصيرتي مي انجامد كه مي تواند در تداوم توليد تمدن و تشخيص ميزان و روند تكاملي آن به كار گرفته شود تا «گسست فرهنگي»، در اين ساحت بسيار مهم و حياتي رخ ندهد؛ پديده اي كه دست كم، در قرن حاضر، معماري و شهرسازي ايران به آن مبتلا شده است.
فايده اينگونه بررسي ها، دستيابي به شاخص هايي است تا راه روشن توليد تمدن، از بيراهه پيروي از غرب، بازشناخته و متمايز شود و معلوم شود مدنيت معاصر ايران به كجا مي رود؟ (2) ۞ دغدغه اي «مجهول» در برنامه ريزي توسعه در ابعاد ملي و منطقه اي.
نگارنده در طي سال ها مسيوليت خود در ميراث فرهنگي استان يزد، مفتخر گرديد تا سهم كوچكي در حفاظت و مرمت مسجد جامع فهرج داشته باشد. او خود را موظف مي داند از كوشش هاي بي دريغ همكاران ارجمند و سابق خود، مرحوم مهندس فتح نظريان، مهندس ايرج طلايي، مهندس رضا علايي و همچنين استادكاران و كارگراني كه در سازمان حفاظت آثار باستاني قديم (3) ۞ با دقت و امانت در صيانت از مسجد جامع فهرج كوشيده اند، سپاسگزاري نموده، ياد و نام آنها را گرامي بدارد.
نماي عمومي دروني و صحن مسجد جامع يا جمعه فهرج، منار گلي اين مسجد از دور شاخص مسجد و آبادي است.
عكاس: عبدالحميد بقاييان
2- زمينه ۩
«فهرج» نام آبادي كوچكي است در شرق يزد كه به لحاظ قدمت تاريخي واجد ارزش فراوان است. وجود منطقه اي در غرب آبادي به نام «شهداي فهرج» و روايت هاي كه درباره آن نقل مي شود، پيشينه آن را تا صدر اسلام محرز مي كند.
مرحوم عنايت الله اميرلو، از اولين باستانشناسان ارجمندي بود كه حفاري هاي پژوهشي در منطقه را آغاز كرد؛ اما افسوس كه با فرا رسيدن مرگ آن عزيز، ناكام و ناتمام ماند. تا آنجا كه نگارنده از توضيحات مرحوم اميرلو در محل به خاطر دارد، تمامي نشانه هاي كشف شده توسط ايشان، به دوران اسلامي تعلق دارد. هرچند آثار معماري موجود در آن محل نيز، همان وضعيت را دارا هستند.
رجوع به گزارش ها و احتمالاً يادداشت هاي منتشر نشده ايشان مي تواند در بازشناسي قدمت منطقه نقش مفيد و موثري را ايفا و تا حدود زيادي خط و خطوط فعاليت هاي پژوهشي را در آينده معلوم نمايد. در هر صورت، اهميت فرهنگي و تاريخي منطقه ايجاب مي كند تا معاونت پژوهشي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور، با همكاري دانشگاه يزد، پايگاه تحقيقاتي در منطقه تاسيس و برنامه اي سازمان يافته براي بازيابي هويت تاريخي منطقه تدارك ببيند.
از آخرين اسناد مكتوب درباره آبادي فهرج، رساله كارشناسي ارشد معماري آقاي مهندس احمد علوي راد است كه مي تواند اطلاعات نسبتاً جامع و مفيدي را در اختيار علاقه مندان قرار دهد.
3- مروري بر كار هاي انجام شده ۩
خانم مهندس شهين لطفي زاده در مقاله اي تحت عنوان شيوه هاي معماري ايران و در بخش شيوه خراساني (4) ۞ به طور ضمني به معرفي مسجد جامع فهرج مي پردازد. واژگان و ادبيات به كار رفته در آن با واژگان و ادبيات مرحوم استاد پيرنيا قرابت فراواني دارد؛ هرچند كه نقل قول و نامي از ايشان در مقاله مذكور به ميان نيامده است. ضمناً منابع و مآخذ مقاله كامل نيست و دسترسي به آنها را دشوار مي كند. برخي از موارد مطروحه در مقاله ياد شده، بيشتر جنبه فرضيه را دارند كه اثبات آنها مستلزم تحقيقات آتي است.
از مهمترين منابع دست اول، اظهار نظر هاي شادروان استاد پيرنيا است كه به صورت نوار هاي صوتي ضبط و در مركز اسناد سازمان ميراث فرهنگي كشور نگهداري مي شوند. در عين حال بخشي از آراء ايشان به صورت مقاله و كتاب نيز منتشر شده است. (5) ۞
4- قدمت مسجد ۩
هندسه به كار رفته در پوشش طاق هاي آهنگ مسجد جامع فهرج، از نوع بيز (6) ۞ است كه از شاخص هاي معماري پيش از اسلام ايران است كه در دوران اسلامي يعني اوايل قرن اول هجري، با تغييرات جزيي در تيزه آنها تداوم يافته است. اولين نشانه هاي خفيف تيزه دار شدن قوس ها كه در اين مسجد مشهود است، سرآغازي است قابل درنگ در شكل گيري قوس هاي جناغي در قرون بعدي. اين تحول تكاملي از منظر تاريخ مهندسي و معماري در ايران، درخور توجه فراوان است.
ابعاد خشت ها و نيز وجود نقشي در اسپر (7) ۞ رو به قبله رواق غربي، كه مشابه آن در تخت جمشيد يافت مي شود، حساسيت تاريخي بنا را بيشتر مي كند. اينكه در محل فعلي مسجد چه بنايي وجود داشته و چه تغييراتي صورت گرفته، در گرو تحقيقات باستان شناسي بعدي است.