مقدمه: کریم خان در سال 1163 ه.ق حکومت غرب ایران را قبضه کرد و از ان سال شروع به گسترش سیطره خویش بر مناطق مختلف کشور می کند و در نهایت با سرکوب مخالفان و داعیان حکومت در سال 1179 ه.ق رسما حکومت خویش را به سراسر کشور آغاز و شیراز را مقر حکومت خویش قرار می دهد. کریم خان زند به جهت ایجاد بنا های عام المنفعه به وکیل الرعیا شهرت می یابد، تمام بنا های عصر کریم خانی در طی 14 سال حکومت کریم خان در شیراز ساخته شد. کریم خان به هنگام پایه گذاری مرکز حکومت خویش در شیراز تحت تاثیر معماری صفوی قرار گرفته است . به این صورت که بعد از بازدید از میدان نقش جهان اصفهان تصمیم به ایجاد میدان وسیعی در شمال شیراز قدیم می گیرد . این به نام میدان توپخانه شهرت داشت. در شمال میدان دیوانخانه کریم خان، در شرق میدان بازار وکیل و چندین کاروانسرا ، در جنوب میدان حمام و مسجد وکیل و در جنوب غربی باغ و در غرب ارگ یا اندرونی را بنیان می گذارد. بعد از فتح شیراز به وسیله آقا محمد خان بنا به خصومتی که با کریم خان داشت تصمیم به تخریب بنا های کریم خانی گرفت، به دنبال این تصمیم تعدادی از بنا های عصر زندیه تخریب شد از جمله حصار شهر که به وسیله کریم خان ایجاد شده بود. خوشبختانه بنای ارگ از تخریب محفوظ ماند و از آن موقع این بنا به عنوان دا الحکومه امرائی که از طرف حکومت مرکزی به امیری و استانداری فارس برگزیده می شدند استفاده می شد. در سال 1310 به دنبال ساخت مرکز شهربانی این بنا کاربرد زندان شهربانی می یابد از این سال تا سال 1350 که ارگ کریم خانی تحویل دفتر فنی آثار باستانی شد تخریباتی به بنا وارد گشت ، در سال 1350 کار مرمت بر روی این بنا آغاز شد ، و در حال حاضر جبهه شمالی و غربی و نیمی از جنوب مرمت گردیده است.
هنر معماری در زمان وکیل الدوله : هنر معماری دوره کریم خان ، ترکیبی از معماری پیشین ایران است که به دنبال یافتن یک زبان مخصوص به خود برای ارج نهادن به تمدن و هنر گذشتگان و ادامه معماری سنتی در جهت شکوفایی هنر معماری و فنون مهندسی بومی است. هنگامی که وکیل الدوله در سال 1145 خورشیدی ، شیراز را مرکزیت بخشید، طراحی کلی برای احداث مجموعه ای از بناها ی زیبا در نظر داشت. این طرح، آمیزه ای بود از معماری خاص صفویان ی و یادمان های بجا مانده از تخت جمشید . او تحت تاثیر عظمت سردرها و ستون های سنگی یکپارچه تخت جمشید و بناهای مورد نظر او در نهایت استحکام و با بلند نظری سازندگان آن شروع شد و با تلاش بی وقفه ان ها انجام یافت که تاکنون با این که بیش از دو سده از عمر ان ها می گذرد و زمین لرزه های شدید سال های 1202 و 1231 خورشیدی را پشت سر گذارده اند همچنان پا بر جامانده ست . کریم خان به دلیل روحیه دوگانه «رزمی-مردمی» اش بناهای بلند با فضای کشیده و بزرگ می ساختی و این شیوه ساختمانی را بعدها به فرزندان و بازماندگان خود نیز ی منتقل کرد . چنانچه ذکر گردید، عناصر معماری زندیان، بیشتر از معماری پیشینیان بویژه هخامنشیان و ساسانیان برگرفته شده بود که می توان به موارد زیر اشاره کرد : به کارگیری ایوان دو ستونی کنار ورودی ها و تالارها با ستون های سنگی بلندی و نیز نیم ستون (پیلک)، طاقنما ، سقف های شیروانی، استفاده از قطعات سنگ برون ملات. از اره های سنگی نقش دار و مشکب و پوشش های چوبی و رنگ آمیزی شده از خصوصیات ی بناهای زندیه نیز به شمار می رود . عناصری نیز از معماری صفویان و سلجوقیان در ساختمان و نمای خارجی و داخلی کمک گرفته شده بود که شاه نشین ها با کتیبه های تزیینی ، جلو خان، آبنما سازی، بلوار سازی ، باغ سازی ، نقش آجری، برج سازی ، گچ بری، کاشیکاری و .... را شامل می شود. کریم خان به آبادی شهر محبوب خود- شیراز علاقه زیاید از خود نشان می داد و از روزی که در شیراز ساکن گردید تا روزهای پایانی زندگی خود را از آباد کردن و ساختن باز نایستاد. کریم خان پیش از رسیدن به قدرت و پیش از آغاز به کارهای ساختمانی، هر جا ساختمان زیبا می دید ، شکل و نقش آن را به خاطر می سپرد و در هنگام طرح و اجرا، آن ها را به کار می گرفت. آنچه امروزه در شیراز از آن آثار موجود است عبارتند از :
موقعیت جغرافیایی کاخ کریم خانی و ابنیه اطراف آن: کریم خان در زمان سلطنت خود در شیراز سعی کرد بهترین و زیباترین قسمت شیراز آن دوران یعنی ناحیه شمال غرب را به مرکز حکومت خود اختصاص دهد. به همین منظور و تحت تاثیر معماری صفوی در اصفهان اقدام به ساخت میدان وسیعی در این ناحیه نمود و ضلع غربی این میدان را تماما به بنای کاخ اندرونی خود که به اشتباه ارگ نامیده میشود اختصاص داد. سمت شمال شرق و شمال میدان را ساختمان های دیوان خانه و چاَپارخانه اشغال می کند. در قسمت جنوبی میدان باغ وسیعی به نام باغ نظر ساخت و در وسط این باغ عمارت کلاه فرنگی را بنا کرد. در این بنا مراسم سیاسی و بار عام انجام می گرفت . در قسمت جنوب شرق مسجد وحمام بزرگ و در شرق میدان بازار قرار می گیرد. طرح و نقشه اصلی کاخ اندرونی توسط کریم خان ارائه گردید ی که پس از رفع نقص توسط معماران، شروع به ساخت آن کردند . برای بنای این ساختمان هنرمندان وصنعت گران، معماران، مقنیان، سنگ تراشان، نجاران و نقاشان معروف تمام ایران به همراه خانواده هایشان با هزینه ددولت به شیراز اورده شدند و برای آنها مزد خوبی در نظر گرفتهی شد. همچنین جهت رفاه حال آن ها در موقع کار ، دسته ای از مطربان و موسیقیدانان را دعوت کرد که اسباب نشاط و شادی کارگران را فراهم کننید . طرح کلی کاخ، برداشتی ازمیدان نقش جهان اصفهان است که در گوشه میدان توپخانه بنا گردیده است. ساختمان کاخ هشت سال طول کشید (1145 تا 1153 خورشیدی) و برای تهیه وسائل و مصالح ساختمانی کارگزاران دولت به تدارک مصالح پرداختند و در اندک زمانی از چوب سنگ مرمر (از تبریز) سنگ های آهکی گندمک گچ و آجر که به شیراز می فرستادند بناها استوار گشت. سنگ های بزرگ و یکپارچه از جمله ستون ها حوض و از اره ها همه از کوه های شمالی و شمال غربی شیراز و از معدن سنگی به نام معدن کریم خان فراهم آورده می شد . برای حمل این مصالح از ارابه گاهی از رودخانه استفاده می شد. معماری کاخ کریم خانی : یکی از مهمترین و بزرگترین بنای مجموعه زندیه در شیراز، کاخ کریم خانی است، ارگ یا کاخ اندرونی اولین بنایی است که پس از ساختمان برج و باروی شهر شیراز ، احداث گردید، اندرونی کریم خانی با پلانی مستطیل شکل ی و با مساحتی در حدود 4000 متر مربع در زمینی به مساحت 11800 متر مربع در غرب میدان توپخانه ان زمان بنا شد . ارتفاع دیوارهای آجری در حدود 12 متر است . نمای بیرونی بنا ظاهری کاملا ساده یو خشن دارد، که در عین حال استحکام و قدرت انتزاعی می سازد. در این بنا ویژگی خاص معماری ایران یعنی درون گرایی کاملا رعایت شده است. بنا فاقد پنجره رو به بیرون است و تنها از طریق یک ورودی کوچک با خارج ارتباط برقرار می سازد. تزئینات بنا تنها به فضای داخلی اتاق ها محدود می شود و ظاهرا حتی در قسمت محوطه داخلی نیز تزیین چندانی ندارد و تنها می توان به چند نمای کاشی کاری در غرب و شرق بنا ستون های سنگی یکپارچه نقاشی شده ،طاق نمای آجری حوض های زیبای سه گانه و همچنین شاه نشین های سه جبهه شمالی (زمستان نشین) جنوبی(تاسبتان نشین) غربی(چهارفصل) و ضلع شرقی آن (تصویر شماره 3) که غیر مسکونی است اشاره کرد. سایر تزئینات بیرونی محدود به نمای آجری زیبا و ساده و حفظ تقارن و قرینه سازی در تمامی موارد است که برگرفته از هنر ساسانی و صفویه می باشد. ورودی : در میانه جبهه شرقی درب ورودی کاخ کریم خانی واقع شده است . این در به یک هشتی با مساحتی حدود 32 متر مربع راه دارد . این فضای هشت گوش ی را گنبدی تخم مرغی شکل می پوشانید و در زیر این پوشش گنبدی طاق های ضریبی و تزیینایت از مقرنس گچی دیده می شود. سکوهای سنگی در زوایای هشتی جهت نشستن وجود دارد( در واقع هشتی هر مکانی جهت انتظار و کسب اجازه ورود برای فرد مراجعه کننده به داخل ساختمان است). همچنین این فضا از نظر فکری یک فرد را آماده می سازد تا فضای بیرون را فراموش کند و به محیط با شکوه کاخ قدم بگذارد. در بالای ورودی اصلی ، کاشیکاری از نوع هفت رنگ مشتمل بر صحنه نبرد رستم و دیو سفید مربوط به دوره قاجاریه قرار دارد. دیوارها: ساختمان کاخ دارای دیوارهایی بسیار ضخیم و نفوذ ناپذیر به ارتفاع 12 متر است . این دیوارها دارای ضخامتی حدود 2 متر می باشند. بیشترین ضخامت در دیوارهای بیرونی کاخ وجود دارد که دارای شذالوده ای پنج متری از سنگ و ساروج است. در این دیوارها در قسمت بالا ، ناودان هایی سنگی جهت هدایت آب باران و نیز مزغل هایی جهت تیر اندازی تعبیه شده است که جنبه تزیینی نیز دارد و نقطه اوج دیوارها را از حالت یکنواختی و سادگی خارج می کند. قسمت داخلی دیوارها توسط خشت و ملات گچ نیمکوب ساخته شده و نمای بیرونی آن با آجرهایی به ابعاد 5×25×25 سانتی متر تزئین شده و مابین آن ها توسط ملات گچ، بندکشی شده است برج ها: شالوده برج های مدور در چهار گوشه کاخ، با عمق تقریبی شش متر و پهنای سه متر از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده و ارتفاع کلی آن ها 14 متر است. طرح برج های دایره ای شکل در چهار گوشه کاخ کریم خانی بطور فراوان در پلان کاروانسراهای ساخته شده دوره صفویه مشهود است. به نظر می رسد در هنگام ساخت بنا بعلت نشست خاک و نامناسب تشخیص دادن خاک شمال غربی، جهت ایجاد برج که می بایست وزن بسیار زیادی در حد یک تن در متر مکعب را متحمل می شود، محل ساخت آن چند متر بسمتی غرب کشیده شده و به همین جهت این برج در راستای برج های دیگر نیست و از طرفی پلان حصار بیرونی کاخ، به شکل ذوزنقه ناقص در آمده است. تنها تزئین بیرونی چند نقش بسیار زیبا است که «با تنوع آجر در طرح های نیمه خوشه انگوری و رفت وبرگشت» مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج قال مشاهده است؛ در قسمت لبه های دیوار برج ها و دیوارهیا سمت بیرون جان پناههای بسیار مناسب جهت دیده بانی و تیراندازی در هنگام جنگ ساخته شده است. ساختمان درونی این برج ها بسیار مستحکم و بگونه ای است که احتمال نفوذ را از این قسمت هاناممکن می سازد. این برج ها دارای سه طبقه مجزا هستند و توسط راه پله هایی قابل رفت و آمد می باشد. در این طبقات دو اتاق وجود دارد که یک اتاق جهت استراحت نگهبانان برج و باروری قلعه و یک اتاق جهت نگهداری اسلحه است . این برج ها توسط دری به پشت بام راه دارند. حیاط خلوت: در چهار گوش این کاخ چهار حیاط خلوت در کنار چهار برج قرار دارد که موارد استفاده گوناگونی داشته است . حیاط خلوت جبهه جنوب غربی دارای یک استخر سنگی به ابعاد 5×6 متر و عمق 5/1 متر است . همچنین راه پله منتهی به پشت بام به کنار مخزن آبی بزرگی می رسد . این حوض سنگی به منظور ذخیره آب و نیز فشار آب مناسبی که به تنبوشه ها می ریزد تعیبه شده است. حیاط خلوت جبهه جنوب شرقی ، با حوض سنگی کوچکی در آن، مقدمه ای برای ورود به فضای حمام کافی بوده است. حیاط خلوت جبهه شمال شرقی از دو قسمت تشکیل شده است. یک قسمت حیاط خلوت بیرونی این ضلع که از فضای داخلی کاخ منفک می شود و فضایی را جهت سرباز خانه و احتمالا اصطبل به وجود می آورده است. که کاملا تخریب شده و هم اکنون در حال بازسازی است . حیاط خلوت دیگری نیز در شمال شرق کاخ در کنار اتاق شماره یک موجود است و در واقع قرینه حیاط خلوت جنوب شرق است. حیاط خلوت قسمت شمال غربی کاخ دارای دو فضای مجزا بوده که یکی اتاق است با ورودی از حیاط خلوت و دیگری تالاری بلند مرتبه است با سقف تمام مقرنس و کامل . این اتاق احتمالا تالار آینه بوده که توسط دو بادگیر بسیار زیبا تهویه می شده وفضایی دلنشین خصوصاً در تابستان ، بوجود می آورده است.