تولید علم یکی از مواردی است که می تواند موجبات پیشرفت هر کشوری را فراهم کند و کشور مانیز ازین قاعده مستثنا نیست. اهمیت تولید علم در کشور ما باعث شده است تا بارها مقام رهبری بر آن تاکید کرده و خواستار جنبش علمی در کشور شوند. اما شرایط تولید علم در کشورما چگونه است؟
در همین ابتدا باید مشخص کنیم که در این نوشته سر و کار ما با تولید علم در رشته های علوم انسانی است، چرا که پیشرفت علم در رشته های پایه و فنی داستانی متفاوت با رشته های علوم انسانی دارد.در رشته های علوم انسانی مهمترین شاخص تولید علم، انتشار کتاب و چاپ مقاله است. به همین دلیل در اغلب کشورها، تعداد کتب و مقالات منتشر شده به اصلی ترین شاخص سنجش توان علمی اساتید دانشگاه و دانشجویان تبدیل شده است. انتشار کتاب در کشور ما، خود حکایت مفصلی دارد و مورد نظر ما در این مطلب نیست. ما قصد داریم در این نوشته نگاهی اجمالی به شیوه تهیه و انتشار مقاله های علمی در کشور بیاندازیم.
مجلات تخصصی در ایران به دو دسته مجله های علمی- ترویجی و علمی-پژوهشی تقسیم می شوند و همانگونه که اهل فن می دانند اعتبار مجله های علمی-پژوهشی از مجله های علمی-ترویجی بیشتر است، درجه بندی مجلات و جای گرفتن آنها در این دو دسته توسط وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری انجام می شود. قاعده این مجلات این است که پس از دریافت یک مقاله آن را برای یکی از اساتیدی که جزو هیئت داوران مجله است ارسال می کنند تا در مورد آن نظر بدهد و در صورت رد مقاله، آن به داور دوم ارجاع داده می شود تا مشخص شود مقاله قابلیت چاپ، با اصلاحات یا همانگونه که هست، را دارد یا خیر. مسئله ای که دغدغه ما را در این نوشته تشکیل می دهد این است که متاسفانه این روند در بسیاری از موارد نادیده گرفته می شود.
مهمترین نمود ادعای بالا این است که بسیاری از مجلات علمی –پژوهشی قانون نانوشته، یا حتی در برخی موارد نوشته شده ای دارند که طبق آن هر مقاله ای که می خواهد در آن مجله منتشر شود حتما باید نام یک استاد دانشگاه را بعنوان نویسنده بر خود داشته باشد. این مورد نشاندهنده این است که سطح علمی یک مقاله در درجه دوم اهمیت قرار دارد؛ چرا که ممکن است یک دانشجوی مقطع دکترا، ارشد و یا حتی کارشناسی مقاله ای بنویسد که از نظر علمی درخور انتشار باشد و نکات تازه و بدیعی در خود داشته باشد. اما با این قانون عملا چنین احتمالی در نظر گرفته نمی شود. مشکل دیگری که با چنین روندی پیش می آید این است که در خیلی از موارد اساتید هیچ کاری در نوشته شدن مقاله انجام نمی دهند و تنها پس از اتمام کار نام خود را بالای مقاله می گذارند و بدین ترتیب رزومه خود را قوی می کنند. البته منظور از این قانون این بوده که یک استاد دانشجو را راهنمایی کند تا مقاله استانداردهای لازم را داشته باشد اما در عمل این اتفاق رخ نمی دهد.
مورد بعدی حکمفرما بودن روابط در انتشار مقاله های علمی است. ترجیح روابط بر ضوابط که متاسفانه در بسیاری از سازمانها و نهادهای کشور به امری رایج تبدیل شده، در فرآیند انتشار مقاله های علمی وجود دارد که بسیار تاسف بار است. هر شخص منصفی می تواند با مرور برخی از مجلات علمی-پژوهشی تایید کند که بسیاری از مقالات منتشر شده هیچ نکته تازه و بدیعی ندارند و در واقع عملا تولید علمی انجام نشده، اما بدلایلی مشخص ولی پنهان مقاله منتشر شده است. این دلایل می تواند آشنا بودن نویسنده با داوران یا سردبیران نشریات یا برخی موارد دیگر باشد. این درحالیست که دیده شده در برخی موارد مقاله های خوبی نوشته شده اما بدلیل اینکه نویسنده تنها دانشجو بوده و از روابط خاص بی بهره بوده است، مقاله مجال انتشار نیافته است.
مورد بعدی که روند تولید علم در ایران را دچار چالش کرده است دزدی علمی است. دزدی ای که متاسفانه امروزه بسیار رایج شده است و مجلات علمی-پژوهشی نیز پالایش مناسبی را برای جلوگیری از این روند انجام نمی دهند. نگارنده فصلنامه ای در اختیار دارد که چندین مقاله در آن منتشر شده که همه آنها بخشهایی از یک مقاله علمی-پژوهشی نوشته شده توسط یکی از اساتید بنام علوم سیاسی کشور را استفاده کرده اند اما دریغ از یکبار ذکر منبع!
موارد بالا تنها بخشی از مشکلاتی است که در جامعه علمی کشور وجود دارد و برای تولید علم واقعی، و نه تنها تولید علمی که در آمار نمایان می شوند، بایستی برطرف شوند و از همین روست که مسئولین ذیربط برای تحقق بیانات مقام رهبری در مورد تولید علم بایستی کمر همت ببندند و کاری کنند که در روند تولید علم، تنها ملاک های علمی دخیل باشد.
مجلات تخصصی در ایران به دو دسته مجله های علمی- ترویجی و علمی-پژوهشی تقسیم می شوند و همانگونه که اهل فن می دانند اعتبار مجله های علمی-پژوهشی از مجله های علمی-ترویجی بیشتر است، درجه بندی مجلات و جای گرفتن آنها در این دو دسته توسط وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری انجام می شود. قاعده این مجلات این است که پس از دریافت یک مقاله آن را برای یکی از اساتیدی که جزو هیئت داوران مجله است ارسال می کنند تا در مورد آن نظر بدهد و در صورت رد مقاله، آن به داور دوم ارجاع داده می شود تا مشخص شود مقاله قابلیت چاپ، با اصلاحات یا همانگونه که هست، را دارد یا خیر. مسئله ای که دغدغه ما را در این نوشته تشکیل می دهد این است که متاسفانه این روند در بسیاری از موارد نادیده گرفته می شود.
مهمترین نمود ادعای بالا این است که بسیاری از مجلات علمی –پژوهشی قانون نانوشته، یا حتی در برخی موارد نوشته شده ای دارند که طبق آن هر مقاله ای که می خواهد در آن مجله منتشر شود حتما باید نام یک استاد دانشگاه را بعنوان نویسنده بر خود داشته باشد. این مورد نشاندهنده این است که سطح علمی یک مقاله در درجه دوم اهمیت قرار دارد؛ چرا که ممکن است یک دانشجوی مقطع دکترا، ارشد و یا حتی کارشناسی مقاله ای بنویسد که از نظر علمی درخور انتشار باشد و نکات تازه و بدیعی در خود داشته باشد. اما با این قانون عملا چنین احتمالی در نظر گرفته نمی شود. مشکل دیگری که با چنین روندی پیش می آید این است که در خیلی از موارد اساتید هیچ کاری در نوشته شدن مقاله انجام نمی دهند و تنها پس از اتمام کار نام خود را بالای مقاله می گذارند و بدین ترتیب رزومه خود را قوی می کنند. البته منظور از این قانون این بوده که یک استاد دانشجو را راهنمایی کند تا مقاله استانداردهای لازم را داشته باشد اما در عمل این اتفاق رخ نمی دهد.
مورد بعدی حکمفرما بودن روابط در انتشار مقاله های علمی است. ترجیح روابط بر ضوابط که متاسفانه در بسیاری از سازمانها و نهادهای کشور به امری رایج تبدیل شده، در فرآیند انتشار مقاله های علمی وجود دارد که بسیار تاسف بار است. هر شخص منصفی می تواند با مرور برخی از مجلات علمی-پژوهشی تایید کند که بسیاری از مقالات منتشر شده هیچ نکته تازه و بدیعی ندارند و در واقع عملا تولید علمی انجام نشده، اما بدلایلی مشخص ولی پنهان مقاله منتشر شده است. این دلایل می تواند آشنا بودن نویسنده با داوران یا سردبیران نشریات یا برخی موارد دیگر باشد. این درحالیست که دیده شده در برخی موارد مقاله های خوبی نوشته شده اما بدلیل اینکه نویسنده تنها دانشجو بوده و از روابط خاص بی بهره بوده است، مقاله مجال انتشار نیافته است.
مورد بعدی که روند تولید علم در ایران را دچار چالش کرده است دزدی علمی است. دزدی ای که متاسفانه امروزه بسیار رایج شده است و مجلات علمی-پژوهشی نیز پالایش مناسبی را برای جلوگیری از این روند انجام نمی دهند. نگارنده فصلنامه ای در اختیار دارد که چندین مقاله در آن منتشر شده که همه آنها بخشهایی از یک مقاله علمی-پژوهشی نوشته شده توسط یکی از اساتید بنام علوم سیاسی کشور را استفاده کرده اند اما دریغ از یکبار ذکر منبع!
موارد بالا تنها بخشی از مشکلاتی است که در جامعه علمی کشور وجود دارد و برای تولید علم واقعی، و نه تنها تولید علمی که در آمار نمایان می شوند، بایستی برطرف شوند و از همین روست که مسئولین ذیربط برای تحقق بیانات مقام رهبری در مورد تولید علم بایستی کمر همت ببندند و کاری کنند که در روند تولید علم، تنها ملاک های علمی دخیل باشد.
