باغ‌هاي تاريخي بيرجند
اقليم خشك و نسبتا گرم جغرافيايي ايران باعث شده توجه خاصي به كاشت درختان در فضاهاي معماري شود.
باغ‌هاي ايراني همواره يكي از مصاديق بارز هنر، علم و ذوق ايراني بوده و در همه منابعي كه به معرفي و شرح شهرها و مجتمع‌هاي زيست ايرانيان پرداخته‌اند، از آن ذكر شده است.
به گفته مورخان يوناني پيرامون خانه‌هاي بيشتر ايرانيان را باغ‌هايي در برگرفته كه به آنها پرديس مي‌گفته‌اند. در لغت‌نامه دهخدا پرديس برگرفته شده از زبان مادي (پارادائز) ذكر شده است. همچنين بسياري از مورخان در آثار خود اين واژه را به كار برده‌اند. به طور مثال گزنفون در شرح بازديد لوساندروس از باغي كه كوروش در سارديس ساخته بود واژه پرديس را به كار برده است.
جهان اسلام دو سبك باغ‌سازي را از ايرانيان اقتباس كرده كه با گذشت زمان كم و بيش در بين ملت‌ها رواج يافت. يكي باغ به عنوان ظرف كه ساختمان در وسط آن قرار مي‌گرفت و ديگري باغ به عنوان مظروف كه احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود و همچنين استفاده از فضاي باز شهري به عنوان باغ ميدان و محل تفريح و تفرج و تعاملات اجتماعي از دوره صفويه در شهرهاي ايراني آغاز مي‌شود كه مي‌توان اين باغ‌ها را در نواحي مختلف ايران از جمله بيرجند مشاهده كرد.
باغ‌ها و عمارت‌هاي بيرجند با طراحي فضاي سبز به نمايش گذاشتن آب در جوي‌ها، استخر و فوراه‌ها، محيطي زيبا و كاملا متفاوت با اقليم منطقه را به نمايش گذاشته‌اند. اين باغ‌ها كه اكثرا متعلق به خاندان‌هاي ثروتمند و بالاخص خاندان علم بوده‌اند. به تعداد زياد در داخل شهر بيرجند و روستاهاي اطراف پراكنده‌اند. كه از آن جمله مي‌توان باغ‌ها و عمارت‌هاي رحيم آباد، معصوميه، بهلگرد، امير‌آباد شيباني، علي‌آباد، شوكت آباد و ارگ كلاه فرنگي يا ارگ ميرحسن خان اشاره كرد. كه از لحاظ معماري، تزيينات و طراحي شباهت فراواني با يكديگر دارند. اما آنچه كه در اينجا بايد بدان توجه داشت مورد بي‌مهري قرار گرفتن و عدم توجه به اين باغ‌هاي زيبا كه هر كدام هزاران حرف نگفته دارند، است. اميد است با تلاش مسئولان و توجه مردم به اين اماكن تاريخي درهاي نهفته آنها بازگشته و از اماكن استقبال بيشتري به عمل آيد.
باغ و عمارت اكبريه:
اين مجموعه تاريخي در انتهاي خيابان معلم _ بيرجند و در داخل محدوده روستاي تاريخي اكبريه قرار گرفته است. تفاوت ويژگي‌هاي معماري در بخش‌هاي مختلف اين بنا نشان دهنده ساخت بنا در طي چند دوره است. به نحوي كه ساخت اين مجموعه از اوايل دوره قاجار تا اواخر اين دوره و در چند مرحله انجام شده است. اين مجموعه شامل چند عمارت است كه هرعمارت شامل طبقات متعددي است كه به وسيله دالان‌هاي متعدد به يكديگر راه دارد. در بخشهايي از اين اتاق‌ها تزيينات گچي ديده مي‌شود و بخشهايي از آن نيز فاقد هرگونه تزيين است. همچنين درهاي موجود در اين عمارت چوبي بوده كه با شيشه‌هاي رنگي تزيين شده‌اند. وجود درختان بلند قامت كاج در دو طرف خيابان اصلي عمارت مركزي اين مجموعه بر‌زيباي و طراوات باغ و نماي آن افزوده است. در طبقه همكف عمارت مركزي، تالار زيبا با تزيينات گچي با طرح‌هاي اسليمي و درب‌هاي چوبي وجود دارد و همچنين در ميانه خانه اين عمارت در قسمت ساختمان مركزي آن قرار دارد آينه كاري‌هاي بوده كه متاسفانه قسمت اعظم آن از بين رفته است. بخش اداري اين عمارت كه جديدترين قسمت آن است در اوايل دروه پهلوي احداث شده است.
درختان و گياهان استفاده شده در اين باغ به دو نوع كلي: تزييني و ميوه‌دار تقسيم مي‌شوند كه شامل درختان: كاج، بوته‌هاي شمشاد و همچنين درختان: زردآلو، پسته، انار و توت است.
هم اكنون بخش‌هاي مختلف اين باغ و عمارت مورد استفاده اداره كل ميراث فرهنگي و گردشگري خراسان جنوبي است. بخش احداث شده در دوره زنديه به عنوان كتابخانه و دانشكده هنر دانشگاه بيرجند فعال است. از بخش مركزي كه در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسي و مردم‌شناسي استفاده مي‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوي كاربري اداري دارد و بالاخره ديگر بخش‌ها به عنوان سفره‌خانه و چايخانه سنتي اختصاص يافته است.
باغ و عمارت عمارت رحيم آباد:
اين عمارت در داخل روستاي رحيم‌آباد و در حاشيه خيابان شهيد مدرس قرار گرفته است اين از بناهاي دوره قاجار به شمار مي‌رود و تاريخ ساخت اين بنا سال 1315 ه.ق است. اين مجموعه شامل بخش‌هاي متعددي از جمله عمارت اصلي با راهروها و اتاق‌هاي متعدد، اصطبل و حوضخانه كه داراي گنبدي كلاه فرنگي است. عمارت رحيم آباد داراي سه تالار بزرگ است كه از لحاظ كاربري به عنوان پذيرايي از مهمانان و تشريفات استفاده مي‌شده است و داراي تزيينات مقرنس، آينه‌كاري، گچبري است. درب‌ها و پنجره‌هاي تالار داراي كتيبه‌هايي به شكل هلالي و تزيينات مشبك با طرح اسليمي است كه استفاده از شيشه‌هاي رنگي بر‌زيبايي آن افزوده است. از مهم‌ترين ويژگي‌هاي اين بنا مي‌توان به وجود انبوه تزيينات و در انواع مختلف اشاره كرد.
امروزه بخشي از اين باغ و عمارت به عنوان مركز آموزش هنر‌هاي سنتي اداره كل ميراث فرهنگي و گردشگري خراسان جنوبي استفاده مي‌شود و همچنين در يكي از قسمت‌هاي آن رستوران سنتي تاسيس شده است كه پذيراي مهمانان فراواني در طول شبانه‌روز است.
باغ و عمارت بهلگرد:
اين مجموعه در فاصله يك كيلومتري شامل روستاي بهلگرد و حدود 15 كيلومتري شرق بيرجند قرار گرفته است و شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سكونت خدمه و نيز يخدان طبيعي است. نكته‌اي كه درباره تزيينات اين عمارت قابل ذكر است تزيينات كمتر اين باغ نسبت به ساير باغ‌ها است. طبقه اول اين عمارت داراي چهار ستون دايره‌اي آجري است كه مهم‌ترين عناصر تزييني باغ را در خود جاي داده‌اند.
اين مجموعه داراي دو باغ مجزاي اندروني و بيروني است. كه باغ اندروني از نظر وسعت بسيار كوچكتر از باغ بيروني است. در مركز اين باغ استخري وجود دارد كه جزيره‌اي با طرح هشت ضلعي در مركز آن واقع شده است. نكته جالب توجه در اين باغ وجود يخچالي است كه عملكرد آن توليد يخ در زمستان و ذخيره آن تا تابستان است. اصول كار اين يخچال به اين صورت است كه از طريق نهري در زمستان آب به استخر وارد مي‌شده است كه اين آب در زمستان يخ مي‌بندد و كارگران با پاشيدن آب بر قطر آن مي‌افزودند و هنگامي كه قطر يخ به اندازه كافي رسيد يخ را شكسته و براي استفاده در تابستان به مخزن منتقل مي‌كرده‌اند.
باغ و عمارت شوكت آباد:
مجموعه تاريخي شوكت‌آباد در فاصله 5 كيلومتري شرق شهر بيرجند قرار گرفته است. اين مجموعه نيز همانند ساير مجموعه‌ها شامل بخش‌هاي متعددي است كه هر بخش تزيينات خاص خود را دارد. از جمله حوضخانه كه داراي بيشترين ويژگي‌هاي معماري و تزييني است. اين قسمت داراي گنبدي بزرگ است كه در مركز آن يك كلاه فرنگي با پنجره‌هايي كه از طريق آن بخشي از نور حوض خانه تامين شده تعبيه شده از ديگر فضاهاي مهم تشكيل دهنده اين مجموعه مي‌توان به اندروني و يا محل خصوصي خانواده حاكم اشاره كرد. اين بخش كه در جنوبي‌ترين قسمت مجموعه قرار گرفته است از لحاظ معماري و طرح شباهت فراواني به خانه‌هاي مسكوني واقع در بافت قديم بيرجند دارد. از مهم‌ترين تزيينات اين عمارت مي‌توان به قاب‌هاي گچي ايوان اندروني، رخبام‌هاي تزييني و طاق نماهاي اطراف حوضخانه اشاره كرد. از عناصر معماري مهمي كه مربوط به مجموعه است اما در فاصله 500 متري از باغ قرار دارد يخچال طبيعي است كه از خشت و گل ساخته شده است.
اقليم خشك و نسبتا گرم جغرافيايي ايران باعث شده توجه خاصي به كاشت درختان در فضاهاي معماري شود.
باغ‌هاي ايراني همواره يكي از مصاديق بارز هنر، علم و ذوق ايراني بوده و در همه منابعي كه به معرفي و شرح شهرها و مجتمع‌هاي زيست ايرانيان پرداخته‌اند، از آن ذكر شده است.
به گفته مورخان يوناني پيرامون خانه‌هاي بيشتر ايرانيان را باغ‌هايي در برگرفته كه به آنها پرديس مي‌گفته‌اند. در لغت‌نامه دهخدا پرديس برگرفته شده از زبان مادي (پارادائز) ذكر شده است. همچنين بسياري از مورخان در آثار خود اين واژه را به كار برده‌اند. به طور مثال گزنفون در شرح بازديد لوساندروس از باغي كه كوروش در سارديس ساخته بود واژه پرديس را به كار برده است.
جهان اسلام دو سبك باغ‌سازي را از ايرانيان اقتباس كرده كه با گذشت زمان كم و بيش در بين ملت‌ها رواج يافت. يكي باغ به عنوان ظرف كه ساختمان در وسط آن قرار مي‌گرفت و ديگري باغ به عنوان مظروف كه احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود و همچنين استفاده از فضاي باز شهري به عنوان باغ ميدان و محل تفريح و تفرج و تعاملات اجتماعي از دوره صفويه در شهرهاي ايراني آغاز مي‌شود كه مي‌توان اين باغ‌ها را در نواحي مختلف ايران از جمله بيرجند مشاهده كرد.
باغ‌ها و عمارت‌هاي بيرجند با طراحي فضاي سبز به نمايش گذاشتن آب در جوي‌ها، استخر و فوراه‌ها، محيطي زيبا و كاملا متفاوت با اقليم منطقه را به نمايش گذاشته‌اند. اين باغ‌ها كه اكثرا متعلق به خاندان‌هاي ثروتمند و بالاخص خاندان علم بوده‌اند. به تعداد زياد در داخل شهر بيرجند و روستاهاي اطراف پراكنده‌اند. كه از آن جمله مي‌توان باغ‌ها و عمارت‌هاي رحيم آباد، معصوميه، بهلگرد، امير‌آباد شيباني، علي‌آباد، شوكت آباد و ارگ كلاه فرنگي يا ارگ ميرحسن خان اشاره كرد. كه از لحاظ معماري، تزيينات و طراحي شباهت فراواني با يكديگر دارند. اما آنچه كه در اينجا بايد بدان توجه داشت مورد بي‌مهري قرار گرفتن و عدم توجه به اين باغ‌هاي زيبا كه هر كدام هزاران حرف نگفته دارند، است. اميد است با تلاش مسئولان و توجه مردم به اين اماكن تاريخي درهاي نهفته آنها بازگشته و از اماكن استقبال بيشتري به عمل آيد.
باغ و عمارت اكبريه:
اين مجموعه تاريخي در انتهاي خيابان معلم _ بيرجند و در داخل محدوده روستاي تاريخي اكبريه قرار گرفته است. تفاوت ويژگي‌هاي معماري در بخش‌هاي مختلف اين بنا نشان دهنده ساخت بنا در طي چند دوره است. به نحوي كه ساخت اين مجموعه از اوايل دوره قاجار تا اواخر اين دوره و در چند مرحله انجام شده است. اين مجموعه شامل چند عمارت است كه هرعمارت شامل طبقات متعددي است كه به وسيله دالان‌هاي متعدد به يكديگر راه دارد. در بخشهايي از اين اتاق‌ها تزيينات گچي ديده مي‌شود و بخشهايي از آن نيز فاقد هرگونه تزيين است. همچنين درهاي موجود در اين عمارت چوبي بوده كه با شيشه‌هاي رنگي تزيين شده‌اند. وجود درختان بلند قامت كاج در دو طرف خيابان اصلي عمارت مركزي اين مجموعه بر‌زيباي و طراوات باغ و نماي آن افزوده است. در طبقه همكف عمارت مركزي، تالار زيبا با تزيينات گچي با طرح‌هاي اسليمي و درب‌هاي چوبي وجود دارد و همچنين در ميانه خانه اين عمارت در قسمت ساختمان مركزي آن قرار دارد آينه كاري‌هاي بوده كه متاسفانه قسمت اعظم آن از بين رفته است. بخش اداري اين عمارت كه جديدترين قسمت آن است در اوايل دروه پهلوي احداث شده است.
درختان و گياهان استفاده شده در اين باغ به دو نوع كلي: تزييني و ميوه‌دار تقسيم مي‌شوند كه شامل درختان: كاج، بوته‌هاي شمشاد و همچنين درختان: زردآلو، پسته، انار و توت است.
هم اكنون بخش‌هاي مختلف اين باغ و عمارت مورد استفاده اداره كل ميراث فرهنگي و گردشگري خراسان جنوبي است. بخش احداث شده در دوره زنديه به عنوان كتابخانه و دانشكده هنر دانشگاه بيرجند فعال است. از بخش مركزي كه در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسي و مردم‌شناسي استفاده مي‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوي كاربري اداري دارد و بالاخره ديگر بخش‌ها به عنوان سفره‌خانه و چايخانه سنتي اختصاص يافته است.
باغ و عمارت عمارت رحيم آباد:
اين عمارت در داخل روستاي رحيم‌آباد و در حاشيه خيابان شهيد مدرس قرار گرفته است اين از بناهاي دوره قاجار به شمار مي‌رود و تاريخ ساخت اين بنا سال 1315 ه.ق است. اين مجموعه شامل بخش‌هاي متعددي از جمله عمارت اصلي با راهروها و اتاق‌هاي متعدد، اصطبل و حوضخانه كه داراي گنبدي كلاه فرنگي است. عمارت رحيم آباد داراي سه تالار بزرگ است كه از لحاظ كاربري به عنوان پذيرايي از مهمانان و تشريفات استفاده مي‌شده است و داراي تزيينات مقرنس، آينه‌كاري، گچبري است. درب‌ها و پنجره‌هاي تالار داراي كتيبه‌هايي به شكل هلالي و تزيينات مشبك با طرح اسليمي است كه استفاده از شيشه‌هاي رنگي بر‌زيبايي آن افزوده است. از مهم‌ترين ويژگي‌هاي اين بنا مي‌توان به وجود انبوه تزيينات و در انواع مختلف اشاره كرد.
امروزه بخشي از اين باغ و عمارت به عنوان مركز آموزش هنر‌هاي سنتي اداره كل ميراث فرهنگي و گردشگري خراسان جنوبي استفاده مي‌شود و همچنين در يكي از قسمت‌هاي آن رستوران سنتي تاسيس شده است كه پذيراي مهمانان فراواني در طول شبانه‌روز است.
باغ و عمارت بهلگرد:
اين مجموعه در فاصله يك كيلومتري شامل روستاي بهلگرد و حدود 15 كيلومتري شرق بيرجند قرار گرفته است و شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سكونت خدمه و نيز يخدان طبيعي است. نكته‌اي كه درباره تزيينات اين عمارت قابل ذكر است تزيينات كمتر اين باغ نسبت به ساير باغ‌ها است. طبقه اول اين عمارت داراي چهار ستون دايره‌اي آجري است كه مهم‌ترين عناصر تزييني باغ را در خود جاي داده‌اند.
اين مجموعه داراي دو باغ مجزاي اندروني و بيروني است. كه باغ اندروني از نظر وسعت بسيار كوچكتر از باغ بيروني است. در مركز اين باغ استخري وجود دارد كه جزيره‌اي با طرح هشت ضلعي در مركز آن واقع شده است. نكته جالب توجه در اين باغ وجود يخچالي است كه عملكرد آن توليد يخ در زمستان و ذخيره آن تا تابستان است. اصول كار اين يخچال به اين صورت است كه از طريق نهري در زمستان آب به استخر وارد مي‌شده است كه اين آب در زمستان يخ مي‌بندد و كارگران با پاشيدن آب بر قطر آن مي‌افزودند و هنگامي كه قطر يخ به اندازه كافي رسيد يخ را شكسته و براي استفاده در تابستان به مخزن منتقل مي‌كرده‌اند.
باغ و عمارت شوكت آباد:
مجموعه تاريخي شوكت‌آباد در فاصله 5 كيلومتري شرق شهر بيرجند قرار گرفته است. اين مجموعه نيز همانند ساير مجموعه‌ها شامل بخش‌هاي متعددي است كه هر بخش تزيينات خاص خود را دارد. از جمله حوضخانه كه داراي بيشترين ويژگي‌هاي معماري و تزييني است. اين قسمت داراي گنبدي بزرگ است كه در مركز آن يك كلاه فرنگي با پنجره‌هايي كه از طريق آن بخشي از نور حوض خانه تامين شده تعبيه شده از ديگر فضاهاي مهم تشكيل دهنده اين مجموعه مي‌توان به اندروني و يا محل خصوصي خانواده حاكم اشاره كرد. اين بخش كه در جنوبي‌ترين قسمت مجموعه قرار گرفته است از لحاظ معماري و طرح شباهت فراواني به خانه‌هاي مسكوني واقع در بافت قديم بيرجند دارد. از مهم‌ترين تزيينات اين عمارت مي‌توان به قاب‌هاي گچي ايوان اندروني، رخبام‌هاي تزييني و طاق نماهاي اطراف حوضخانه اشاره كرد. از عناصر معماري مهمي كه مربوط به مجموعه است اما در فاصله 500 متري از باغ قرار دارد يخچال طبيعي است كه از خشت و گل ساخته شده است.