ناخالص با خالص و دوباره شمردن با يك‌بار شمردن تفاوت دارد

[sonichka]

مي‌خواهيم به سخنان جري بوستر، مدير كنگره شهر الف كه به شوراي شهر گزارش مي‌دهد گوش كنيم.
«آيا به این فكر کرده‌اید که چقدر عالي مي‌شود اگر شهر ما بتواند گردهمايي سال 2012 انجمن ملي آرايشگران چپ دست را برگزار كند؟ براي اينكه شهر ما پذيرفته شود تنها نیاز است دو ميليون دلار يارانه به اين انجمن بدهيم. اما وقتي 3 ميليون دلاري را كه آرايشگران چپ دست در هتل‌ها خرج خواهند كرد، 2 ميليون دلاري كه صرف غذاي خود مي‌كنند و 1 ميليون دلاري كه در بخش سرگرمي‌ها خرج مي‌شود با هم جمع كنيم و به آن مبلغ 4 ميليون دلاري را بيفزاييم كه اين صنايع به عنوان دستمزدهاي اضافي خواهند پرداخت، به اضافه 1 ميليون دلار درآمد بيشتر مالياتي كه از بابت همه اين مخارج اضافي به جيب شهرداري مي‌رود، پس مي‌توان ديد كه سودي قابل توجه نصيب ما مي‌شود: با تنها 2 ميليون دلار يارانه‌ دادن، 11 ميليون دلار دريافت می‌کنیم. آيا اين واقعا معامله خوبي نيست؟»
نه، اصلا اينطورها هم که وی گفته است نيست: چون رقم 11 ميليون دلاري، يك مجموع بي‌معنا است كه برخي از اقلام را دو بار شمرده است و نيز دريافتي‌هاي خالص و ناخالص را مخلوط مي‌كند. بنابراين جري به 6 ميليون دلاري كه آرايشگران در هتل‌ها، رستوران‌ها و تفريحات صرف مي‌كنند 4 ميليون دلاری را اضافه مي‌كند كه اين صنايع توليدي به صورت دستمزد پرداخت خواهند كرد. اما اين 4 ميليون دلار دستمزد بیش از اين يكبار شمرده شده بود به اين صورت كه بخشي از همان 6 ميليون دلار دريافتي صنايع هتل‌ها، رستوران‌ها و تفريحات به حساب می‌آید. يا بخواهيم جور ديگر بگوييم، براي محاسبه نفع «خالص» به هتل‌ها و سايرين، بايد از 6 ميليون دلاری که آنها دریافت می‌کنند، 4 ميليون دلاري را كه بايد به صورت دستمزد بپردازند، كسر كنيم. تنها در آن صورت است كه مي‌توانيم 4 ميليون دلار دستمزدهاي دريافتي كارگران در اين صنايع را به عنوان بخشي از منافع ناشي از گردهمايي آرايشگران حساب كنيم. به همين ترتيب، 1 ميليون دلار ماليات‌هايي كه جري اضافه كرد بخشي از همان 6 ميليون دلاري است كه او قبلا يكبار به عنوان دريافتي‌هاي شهر حساب كرده است.
به‌علاوه حتي اگر جري اعداد خالص و ناخالص را مخلوط نكرده بود و به درستي مي‌گفت كه شهر الف، كسب و كارها و كاركنان‌شان از اين گردهمايي تنها 6 ميلیون دلار دريافت خواهند كرد، او هنوز دفاع محكمه‌پسندي از اينكه بايد 2 ميلیون دلار يارانه به آنها بدهد، نكرده است؛ چون 6 ميلیون دلار درآمد مستقيما با 2 ميلیون دلار يارانه قابل مقايسه نيست. يارانه زيان «خالص» به شهر محسوب مي‌شود كه سرانجام بايد از محل افزايش ماليات‌ها يا كاهش دادن خدمات شهري به‌تدريج تامين و جبران گردد. برعكس آن، 6 ميلیون دلاري است كه از گردهمايي به ساكنان شهر مي‌رسد و اصلا نفع «خالص» نيست. آرايشگران در عوض 6 ميلیون دلاري كه خرج مي‌كنند كالاها و خدمات را دريافت مي‌كنند. كارگران شهر الف بايد بيشتر از گذشته كار كنند، مبلمان و اثاثيه هتل‌ها سريع‌تر فرسوده و مستهلك خواهد شد و شهر الف بابت غذاها و نوشيدني‌هايي كه از جاهاي ديگر وارد مي‌كند، پول خواهد پرداخت.

هزينه فرصت با هزينه پولي تفاوت دارد
هزينه فرصت يكي از پايه‌اي‌ترين مفاهيم در علم اقتصاد است كه هر زمان تصميم مي‌گيريم عملی را به جاي عمل ديگر انتخاب كنيم سر و كله‌اش پيدا مي‌شود. اين هزينه با مفهوم هزينه در استفاده هر روزه از آن تفاوت دارد از اين جهت كه به هزينه‌ها به صورت فرصت‌هاي از دست رفته نگاه مي‌كند. اين لزوما در تضاد با مفهوم متعارف هزينه‌ها نيست. اما اگر برحسب هزينه‌هاي فرصت فكر مي‌كنيد احتمال كمتري دارد كه برخي هزينه‌هاي نه كاملا بديهي را ناديده بگیرید چون هزينه‌هاي فرصت پیش رو و در مركز توجه شما قرار مي‌گيرند، بدان جهت كه مي‌دانيد با توجه به محدود بودن منابع، اگر منابع بيشتري را براي رسيدن به يك هدف استفاده كنيد، منابع كمتري براي رسيدن به ساير اهدافتان در دسترس خواهيد داشت. فرض كنيد يك بنگاه، مالك ماشين‌آلاتي است كه مي‌توان از آنها براي توليد دستگاه آبميوه‌گيري يا اتوي برقي استفاده كرد. با اين فرض كه راه‌اندازي ماشين‌آلات نياز به هيچ گونه هزينه قابل توجهي، از قبيل برق و فرسودگي، نداشته باشد به طوري كه هزينه- در تعريف متعارف آن- براي استفاده از ماشين‌آلات در توليد آبميوه‌گيري، صفر باشد. آيا منظور اين است كه بنگاه براي تصميم‌گيري در اين‌باره كه آبميوه‌گيري توليد كند يا خير، بايد هزينه استفاده از ماشين‌آلات را صفر در نظر بگيرد؟ خير: نبايد اينكار را بكند. هزينه مرتبط استفاده از ماشين‌آلات در توليد آبميوه‌گيري، اين است كه بنگاه با استفاده از همان ماشين آلات در توليد اتوي برقی، چقدر مي‌توانست درآمد كسب نمايد.
يا اين پرسش را در نظر بگيريد كه آيا بيشتر محصولاتي كه ما مي‌خريم بايد محكم‌تر بوده و عمر بيشتري داشته باشند. پاسخ بديهي اين است «البته كه بايد اينطور باشد،» اما اعتبار این پاسخ تا لحظه‌ای است که شما مي‌پرسيد آنچه محصولات را محكم‌تر مي‌سازد به هزينه‌ها و بنابراين قيمت ربط پیدا می‌کند. ميزان بهينه محكم بودن، در بين ساير چيزها به ميزان كهنه شدن به واسطه پيشرفت‌هاي فني و به نرخ بهره‌اي كه ما خدمات آينده آنها را تنزيل مي‌كنيم بستگي دارد. كادر 1 مثال ديگري در این‌باره ارائه مي‌دهد.
سياست‌ها نيز هزينه‌هاي فرصت دارند. در مورد بسياري از سياست‌هاي اقتصادي، هزينه‌هاي پولي آنها برآوردهاي تقريبا كافي از هزينه‌هاي فرصت‌شان هستند، اما نه در مورد همه آنها. اينجا مثالي آورده‌ايم. پاره‌اي از مردم طرفدار برقراري دوباره خدمت نظام اجباري هستند چون كه فكر مي‌كنند، نظام اجباري جلوي ماجراجويي‌هاي نظامي را مي‌گيرد، يا اينكه خدمت نظام، وظيفه شهروندي است، يا مثلا اينكه خدمت نظام، نظم و انضباط به شدت مورد نياز را به مردان (و زنان؟) جوان مي‌دهد. ادعاهايي كه مطرح شد شايد درست و شايد هم نادرست باشد. اما آنها قطعا در اشتباه خواهند بود اگر بخواهند به زبان اقتصادي صحبت كرده و ادعا كنند خدمت اجباري براي كشور كم هزينه‌تر خواهد بود چون به فرد مشمول خدمت، پول كمتري نسبت به فرد داوطلب خدمت پرداخت خواهد شد. اگر چه دولت دستمزد پايين‌تري به فرد مشمول خدمت مي‌پردازد، اما منابع بيشتري را نسبت به حالتي كه به افراد داوطلب متكي بود مصرف خواهد كرد (كه سنجه درست هزينه‌ها هم همين منابع مصرف شده جامعه است.) توضيح مي‌دهيم چرا. فرض كنيد ارتش يك سرباز اضافي مي‌خواهد و بنابراين پيشنهاد مي‌دهد كه سالي 40 هزار دلار به هر كدام از جك يا بيل بپردازد. براي اينكه مثال را ساده نگه داريم فرض كنيد كه جداي از هر نفع يا زيان درآمدي، هر دو نفر بين اينكه سرباز يا غيرنظامي باشند بي‌تفاوت هستند. جك پاسخ منفي مي‌دهد چون كه او در بخش غيرنظامي درآمد 70 هزار دلاري دارد. بيل كه 39 هزار دلار درآمد دارد پاسخ مثبت مي‌دهد. حالت برعكس را در نظر بگيريم كه خدمت نظام اجباري باشد به طوري كه ارتش مجبور نخواهد بود با كارفرمايان غيرنظامي براي جذب نيروي كار رقابت كند، در اين حالت ارتش به فرد مشمول وظيفه مثلا 30 هزار دلار مي‌پردازد و از يك قرعه‌كشي براي انتخاب جك يا بيل استفاده مي‌كند. اگر فرد انتخاب شده بيل باشد وضع مالي وي نسبت به حالتي كه خدمت اجباري نداشتيم و او مي‌توانست هر سال 39 هزار به دست آورد 9 هزار دلار بدتر مي‌شود. اما فرض كنيد رايانه جك را انتخاب كرده است. وضع مالي او 40 هزار دلار (70 هزار دلار منهاي 30 هزار دلار) بدتر مي‌شود. اما نفع ارتش تنها آن 9 هزار دلار كمتري است كه در حالت نظام داوطلبانه مجبور بود به بيل بپردازد تا او را جذب ارتش نمايد. از آنجا كه نمي‌دانيم رايانه كداميك از اين دو نفر را انتخاب خواهد كرد، منطقي است كه ميانگين زيان از نظام اجباري را رقم 24500 دلار تعيين كنيم (5/0 ضربدر 9000 هزار دلار به بيل به‌علاوه 5/0 ضربدر 40000 دلار به جك.) با توجه به اينكه نفع دولت از نظام اجباري فقط 9000 دلار است، نظام اجباري توجيه اقتصادي نخواهد داشت. البته اين نظام ارزان‌تر به نظر مي‌رسد فقط زماني كه صرفا به پولی كه ارتش مي‌پردازد توجه مي‌كنيم و هزينه فرصت براي جامعه را در نظر نمي‌گيريم.
آنچه گفتيم ظاهرا نتيجه قاطعي درباره هزينه نظام اجباري در قياس با ارتش داوطلبانه است، اما بايد اصلاحيه‌اي بدان بيفزايم. پولي كه دولت به سربازانش مي‌پردازد چيزي نيست كه از آسمان و به شكل بارانی ملايم فرود آمده باشد، بلكه پولي است كه از جيب ماليات‌دهندگان بيرون آمده است و ماليات‌ها هزينه اجتماعي بر اقتصاد تحميل مي‌كنند. براي مثال اگر از درآمدها با نرخ نهايي 33 درصد ماليات گرفته شود، شخصي كه مي‌تواند با يك ساعت كار اضافي 30 دلار کالا و خدمات توليد نمايد، اما هر ساعت فراغت برايش 25 دلار ارزش دارد، آن يك ساعت اضافي را كار نخواهد كرد، چون درآمد پس از ماليات فقط 20 دلاري به دست خواهد آورد (30 دلار ضرب در 67/0)، كه 5 دلار كمتر از نفعي است كه وي از لذت فراغت كسب مي‌كند. اين ماليات باعث ناكارآيي مي‌شود چون اقتصاد به طور كلي 30 دلار توليد را از دست مي‌دهد، در حالي كه او فقط 25 دلار ارزش از فراغت كسب مي‌كند. پس قابل درك است كه حقوق بالاتر دادن به ارتش داوطلبانه مستلزم ماليات‌هاي بالاتر است. اين بار اضافي ماليات‌ستاني چه بسا از منفعت بيشتر بحث شده اتكا به ارتش داوطلب فراتر رود، اما در عمل بسيار دور از ذهن است كه اينطور شود.
با توجه به اهميت هزينه فرصت، مثال ديگري هم می‌آوریم. شما ورقه قرضه 10 هزار دلاري مي‌خريد كه 5 درصد بهره مي‌پردازد. دقيقا پس از خريد شما، نرخ بهره به 6 درصد افزايش مي‌يابد و ارزش ورقه قرضه‌تان اكنون كمتر از 10 هزار دلاري مي‌شود كه پول بابتش داديد. (براي اينكه بفهميم چرا نرخ بهره بر قيمت ورقه قرضه تاثير مي‌گذارد كادر 2 را نگاه كنيد.) برادر زن نفرت‌انگيز شما شروع به دلسوزي برايتان مي‌كند و از سرمايه‌گذاري‌هاي موفق خويش برايتان صحبت مي‌كند. بنابراين شما به تندي و بي‌هيچ ملاحظه‌اي به او مي‌گوييد كه او اشتباه مي‌كند، ورق قرضه شما هنوز هم همان 500 دلاري كه قبلا سود مي‌پرداخت را خواهد پرداخت و مثل قبل به ميزان 10 هزار دلار قابل تبديل به پول نقد است، پس چه زياني وجود دارد؟ خوشبختانه از جهت آرامش خاطر شما، برادرزن‌تان هيچ چيز درباره هزينه فرصت نمي‌داند پس او من مني كرده و يواشكي جيم مي‌شود. اما خواهرزنتان از هزينه فرصت سر در مي‌آورد. او به اين نكته اشاره مي‌كند كه اگر شما منتظر مانده بوديد و ديرتر ورقه قرضه را مي‌خريديد اكنون به جاي 500 دلار در سال، 600 دلار به دست مي‌آورديد. حالا اين شما هستيد كه من من كرده و جيم مي‌شويد، چون برحسب هزينه فرصت، 100 دلار زيان كرده‌ايد.
براي مثال‌هاي ديگر به آدم‌هايي دقت كنيد كه با حرارت و جديت تمام چيزهايي مثل اين به شما مي‌گويند: «ما بايد مطمئن شويم كه محل كار تا جايي كه مي‌دانيم ايمن باشد.» يا «ما بايد هر آنچه از جنبه فني عملي است انجام دهيم تا جلوي سوانح هوايي را بگيريم، بدون توجه به هزينه‌ها و تاثیری كه اين كار بر سود شركت‌هاي هوايي مي‌گذارد.»

تجزيه و تحليل هزينه- فايده
اينك به تحليل هزينه- فايده مي‌رسيم، و همان‌طور كه از نام آن پيدا است، منافع و هزينه‌هاي فرصت يك سياست خاص را مقايسه مي‌كند. اين روشی بديهي براي ارزيابي يك سياست به نظر مي‌رسد، اما اين روش اصلا بي‌دردسر و روشن نيست چون معمولا، هر چند نه هميشه، هزينه‌ها و فايده‌ها با واحدهاي متفاوت ظاهر مي‌شوند. وقتي كه آنها با واحدهاي يكساني بيان مي‌شوند مسائل ساده مي‌شود: براي مثال، اگر 10 ميليون دلار هزينه صرف امور ايمني مي‌كنيم و مي‌دانيم خرج كردن آن پول براي بهبود خدمات آمبولانس به طور ميانگين جان ده نفر را در سال نجات خواهد داد، در حالي كه خرج آن پول در بهبود حفاظ‌هاي خطوط ريلي، جان بيست نفر را نجات مي‌دهد، به خوبي مي‌دانيم كه چكار بايد بكنيم. اما فرض مي‌كنيم علاوه بر اين مي‌توانيم آن پول را صرف افزايش تعداد وكلاي تسخيري در دادگاه‌ها كنيم كه برآورد مي‌شود منجر به صد مورد كاهش در محكوميت‌هاي به ناحق مي‌شود. اينك براي اينكه تصميم بگيريم بهترين سياست كدام است بايد به طریقی اینها را قيمت‌گذاري كنيم يعني ارزش نجات جان يك انسان و جلوگيري از شكست در اجراي عدالت را به دلار بيان كنيم. چگونه اين كار را انجام دهيم؟ براي ارزش‌گذاري نجات جان يك انسان مي‌توان سعي در برآورد ارزش پولي كرد كه مردم براي زندگي خويش قائل هستند كه اين كار با مقايسه دستمزدهاي مورد نياز براي جذب كارگران به مشاغلي كه نياز به سطوح مهارت و تلاش مشابه دارد، اما از جهاتي خطرناك‌تر از ساير مشاغل ديگر است انجام مي‌شود. اين روش به هيچ وجه مطلوب نيست هم چون كارگران ميزان ارزيابي غيرواقعي از خطر از دست دادن جانشان در مشاغل پرخطرتر دارند و هم‌چون آنهايي كه مشاغل پرخطرتري دارند احتمال مي‌رود زندگي خود را از يك شخص معمولي كمتر ارزش‌گذاري كنند. اما به هر صورت تصويري از واقعيت به ما مي‌دهد. تخمين‌زدن زيان ناشي از اينكه شخصی به ناحق محكوم به مجازات مي‌شود حتي نامعلوم‌تر است، اما اگر شما سياست‌گذاري باشيد كه مجبوريد تصميم بگيريد چگونه 10 ميليون دلار را تخصيص دهيد، مشخص يا نامشخص، بايد هر جور است یک حدس و گمان بزنيد، دقيقا مثل فرد بخشنده‌ای كه بايد تصميم بگيرد چقدر پول خود را براي نجات قحطي‌زدگان بدهد و چقدر آن را به اركستر سمفوني محلي بفرستد.
برخي از مردم چنين استدلال كردني را از نظر اخلاقي انزجارآور مي‌بينند. آنها براي زندگي انسان مبلغ معيني پول در نظر گرفتن را مشابه با آن ذهنيتي مي‌بينند كه براي ما گولاگ‌ها و اردوگاه‌هاي مرگ نازي به ارمغان آورد. اقتصادداني كه تحليل هزينه- فايده انجام مي‌دهد فقط يك پاسخ براي آنها دارد: «آيا شما در زندگي شخصي خودتان، ارزش بي‌نهايتي براي جان انسان قائل هستيد؟ اگر اينطور است آيا رانندگي مي‌كنيد و اگر رانندگي مي‌كنيد، آيا دست كم هر روز ترمزهاي خودروی‌تان را معاينه و بازبيني مي‌كنيد و آيا هرگز بيش از سرعت مطمئنه يا مجاز رانندگي نمي‌كنيد؟» و اينطور پاسخ دادن كه ما مجازيم براي زندگي خودمان ارزش بگذاريم، اما نه روي زندگي ساير مردم، هم فايده‌اي ندارد؛ چون وقتي كه رانندگي مي‌كنيم جان ساير مردم را به خطر مي‌اندازيم.

 

[sonichka]

نرخ دستمزد با هزينه نيروي كار تفاوت دارد
از 1976 تا 2006، GDP واقعي سرانه در آمريكا 81 درصد افزايش يافت. در عين حال ميانگين دريافتي واقعي در هر ساعت در سال 2007 تقريبا 4 درصد كمتر از 1976 بود. اينجا چه اتفاقی افتاده است؟ خوب يك چيز روشن است كه شاخص قيمت مصرف‌كننده که از آن براي تبديل دريافتي‌هاي اسمي به واقعي استفاده مي‌شود نرخ تورم را زياده از حد برآورد مي‌كند، به طوري كه دريافتي‌هاي واقعي وضع بهتري نسبت به آنچه داده‌ها نشان مي‌دهد داشته است. نكته ديگر و احيانا مهم‌تر اينكه ما در جست‌وجوي مفهوم اشتباهي بوده و بنابراين به اعداد نادرستي مي‌رسيم. كاركنان همچنين مزاياي شغلي مفصلي دريافت مي‌كنند كه در «ميانگين دريافتي‌هاي واقعي» آنها شامل نمي‌شود از قبيل مزاياي پزشكي و درمان و مزاياي بازنشستگي. هنگامي كه به دنبال سنجه ديگري هستيم، كل جبران زحمات واقعي كاركنان كه اين مزاياي شغلي را شامل مي‌گردد، در اين دوره بالا رفته است؛ به طوري كه وضع كاركنان در 2007 نسبت به 1976 بهتر شده است.
به‌علاوه، داده‌هايي كه ميانگين دريافتي ساعتي را نشان مي‌دهد مربوط به كارگران تمام وقت و نيز پاره وقت است كه گروه دوم به طور ميانگين دريافتي ساعتي كمتري نسبت به كارگران تمام وقت دارند و نسبت كارگران پاره‌وقت رو به افزايش گذاشته است. نتيجه اخلاقي اين ماجرا چيست؟ مطمئن شويد داده‌هايي كه مورد بررسي قرار مي‌دهيد دقيقا همان‌هايي هستند كه به پرسش مد نظر شما مربوط مي‌باشند.
اين انكار نمي‌كند كه كارگران نسبت به دانش‌آموختگان دانشگاهي در اين دوره روزگار بدتري را مي‌گذرانند و نيز انكار نمي‌كند كه نگراني جدي در اين‌باره بايد وجود داشته باشد. بلكه معناي آن اين است كه آن كساني كه اظهار مي‌دارند چه اتفاقي بر سر دريافتي واقعي ساعتي آمده است تا نشان دهند كارگران چقدر بد گذران زندگي مي‌كنند مفهوم و داده‌هاي اشتباهي را در دست گرفته‌اند.

كالاهاي سرمايه‌اي با سرمايه انساني تفاوت دارد
اگر بپرسيم بزرگ‌ترين عنصر از موجودي سرمايه ما چيست پاسخي كه مي‌شنويم برخي مي‌گويند كارخانه‌ها هستند، ديگران ساختمان‌هاي مسكوني را نام مي‌برند و شايد عده‌اي خواهند گفت زمين است. اما، به نظر اقتصاددانان هيچ‌كدام از اينها نيست. پاسخ آنها، سرمايه انساني و ساير شكل‌هاي سرمايه نامرئي است. سرمايه انساني، ارزش حال درآمدي است كه كاركنان كسب خواهند كرد هنگامي كه مهارت‌هاي خويش را به كار مي‌گيرند. تقريبا 67/0 درآمد كشور آمریکا از محل دريافتي‌هاي نيروي كار است و بخش بسيار اندكي از اين نيروي كار، بي‌تجربه و تعليم‌نديده است؛ بلکه در عوض كاربرد دانايي و مهارت‌هايي است كه با تحصيلات و آموزش كسب شده باشد. كسب اينها پرهزينه است چون نه فقط شامل هزينه شهريه دانشگاه بوده، بلكه درآمدهايي كه دانشجويان بايد صرفنظر كنند تا اين تحصيلات و آموزش‌ها را كسب نمايند نيز شامل مي‌گردد. سرمايه‌گذاري در سرمايه انساني در سال 2004 حدود 46 تريليون دلار تخمين زده مي‌شد، در حالي كه ارزش سرمايه‌گذاري‌ها به شكل كارخانه و تجهيزات فيزيكي فقط 12 تريلیون دلار بود.
دو برادر به نام جان و بيل را مقايسه كنيد كه هر كدام 300 هزار دلار به ارث برده‌اند، جان آن پول را صرف خريد چندين كاميون مي‌كند و يك بنگاه ترابري تاسيس مي‌نمايد. بيل آن پول را صرف رفتن به دانشكده پزشكي مي‌كند. اگر چه بيشتر مردم اينطور فكر مي‌كنند كه جان مالك سرمايه بوده در حالي‌كه بيل سرمايه‌اي ندارد، اين تفكيك اصلا معنادار نيست. هر دو تا استفاده از پولشان در موارد جايگزين را از دست داده‌اند از قبيل خرج آن در اوراق قرضه شركت‌ها يا ازدواج، تفريحات و خوشگذراني، و هر دو تا انتظار دارند بازده معيني از سرمايه‌گذاري‌شان نصيب خود كنند. هر دو تا ريسك كرده‌اند. ريسك جان اين است كه احتمال دارد بنگاه وي سودآور نشود، و ريسك بيل اين است كه شايد از دانشكده پزشكي اخراج شود، يا شايد پيش از اينكه سرمايه‌گذاري انجام داده در تحصيلات خود را جبران كند، بميرد. اين درست است كه تصميم بيل براي سرمايه‌گذاري در حرفه پزشكي شايد عمدتا از انگيزه‌هايي به جز پول درآوردن ناشي شده باشد اما همين قضيه در مورد تصميم جان نيز صدق مي‌كند، چون كه او شايد خيلي دوست دارد رييس خودش باشد و حتي اگر انگيزه‌هاي غيرمالي نقش بزرگ‌تري در تصميم بيل تا تصميم جان ايفا كند، همين جریان نيز درباره كسي درست است كه يك گالري هنري به جاي بنگاه حمل و نقل راه‌اندازي مي‌كند و در عين حال، هزينه برپا ساختن گالري هنري را سرمايه‌گذاري در نظر مي‌گيريم.
اينكه سرمايه انساني را در مفهوم سرمايه بگنجانيم ايده جديدي نيست. اين مساله دست‌كم به جان لاك (1632 تا 1704) برمي‌گردد كه توانايي كارگر در كسب درآمد را يك شكل از دارايي مي‌دانست. چنين رويكردي چندين پيامد دارد. نخست اينكه اهميت تحصيلات را برجسته مي‌سازد، همچنين كمك مي‌كند تا تبيين كنيم چرا مناطقي كه با جنگ يا حوادث طبيعي نابود شده‌اند اينقدر سريع بازسازي مي‌شوند. تخريب سرمايه انساني معمولا كمتر از تخريب ساختمان‌ها و ساير سرمايه‌هاي فيزيكي است كه ما به چشم مي‌بينيم. اين حتي چيزي را كه شايد خوانندگان رمان‌هاي عصر ويكتوریايي را متعجب سازد تبيين مي‌كند: كه در آن زمان سرمايه انساني اهميت بسيار كمتري نسبت به اكنون داشت و اگر زني با مردي ازدواج مي‌كرد كه سرمايه غيرانساني اندكي داشت بعيد بود كه اين زن از سطح زندگي مناسبي بهره‌مند شود. به همين ترتيب، مردي كه سرمايه غيرانساني نداشت، انگيزه قوي‌تري داشت تا در جست‌وجوي دختري باشد كه سرمايه غيرانساني به ارث مي‌برد. اهميت روزافزون سرمايه انساني همچنين نقش در حال كاهش جهيزيه سنتي را تبيين مي‌كند. مدرك دبيرستاني، دانشگاهي يا حرفه‌اي عروس، اينك جاي آن را مي‌گيرد.
سرمايه نامرئي اگر چه درون موجودات انساني جاي دارد و بنابراين سرمايه انساني است، شامل مواردي بيش از مهارت‌هاي فني مي‌شود كه مردم همراه خود به مشاغلشان مي‌آورند و شامل تلقي‌ها و عادت‌هايي مثل «اخلاق پاك ديني» و نيز قوانين، هنجارها و نگرش‌ها و ساير نهادهاي غيررسمي از قبيل حمايت از حقوق مالكيت، و اين باور مي‌شود كه آدم‌ها بايد درستكار باشند.

مطلوبيت‌ نهايي با مطلوبيت متوسط تفاوت دارد
اگر چه سابقه بررسی علم اقتصاد را مي‌توان به دوران يونان باستان رديابي كرد، شخصيت چهره شده در بين پدران علم اقتصاد، آدام اسميت است كه كتاب «كنكاشي در ماهيت و علل ثروت ملل» وي در 1776 ظاهر شد. يكي از پرسش‌هاي مهمي كه ذهن اسميت و پيروان بلافصل وي (كه اقتصاددانان كلاسيك ناميده مي‌شدند) را به خود مشغول مي‌كرد تبيين ارزش و قيمت نسبي كالاها بود. در حالي كه به نظر روشن مي‌رسد ارزش‌هاي نسبي بايد به ميزان مفيد بودن آنها براي خريداران بالقوه بستگي داشته باشد، اقتصاددانان كلاسيك به مخمصه افتادند زماني كه سعي كردند اين خط فكري را به نحو قاعده‌مند جلو ببرند. به نظر مي‌رسيد رابطه اندكي بين آنچه براي انسان مفيد است و آنچه گران است وجود داشته باشد. مثال كلاسيك مقايسه بين يك تكه زغال و يك قطعه الماس بود (به يادآوريد كه در انتهاي سده هجدهم و ابتداي سده نوزدهم، زغال سنگ سوخت اصلي بود.) چرا الماس نسبت به تكه زغال بسيار مفيدتر با قيمت بيشتري فروخته مي‌شود؟ بي‌ترديد اگر زغال نداشته باشيم درد و رنج بيشتري تا از نداشتن الماس متحمل مي‌شويم.
كليد اين معما در نيمه دوم قرن نوزدهم پيدا شد زماني كه اقتصاددانان تفاوت بين مطلوبيت متوسط را با مطلوبيت نهايي تشخيص دادند. فرض كنيد بين انتخاب خريد كل بنزين مورد نياز خود براي سال آينده به قيمت هر گالن 10 دلار يا نداشتن هيچ مقداري بنزين سرگردان هستید. احتمال دارد موافق پرداخت 10 دلار باشيد. اما اگر مساله بر سر نداشتن آخرين گالن بنزين (يعني گالن نهايي) یا خريد آن به مبلغ 10 دلار باشد، شما احتمالا تصميم مي‌گيريد بدون آن گالن هم مي‌توان سر كرد و كم فايده‌ترين مسيري را كه با خودرو قصد داشتيد برويد حذف مي‌كنيد. اينطور فكر نكنيد كه گالن نهايي به خودي خود، متفاوت از هر گالن ديگري است. عملكرد خودروي شما با مصرف آخرين و اولين گالن بنزين تفاوتي نمي‌كند. در علم اقتصاد، «نهايي» اشاره ضمني به «ناچيز بودن» ندارد. صرفا معنا مي‌دهد كه شما آن را در جايي استفاده مي‌كنيد كه ارزشي كمتر از آني دارد كه هر گالن ديگري را صرف خريد مي‌كنيد. بنابراين هر چه بيشتر از چيزي مصرف كنيد، مطلوبيت كمتري از داشتن يك واحد بيشتر آن به دست مي‌آوريد. اقتصاددانان اين را «مطلوبيت نهايي كاهنده» مي‌نامند.
به محض اينكه بر تصميم خريد «نهايي» متمركز مي‌شويم ديگر معمايي وجود ندارد: مصرف‌كنندگان مايل به پرداخت پول زياد براي واحد اضافي يك كالا هستند كه بدون داشتن آن هم راحت مي‌توانند زندگي مي‌كنند (الماس) در حالي كه براي يك واحد اضافي كالايي كه بدون داشتن آن نمي‌توانند زندگي كنند از قبيل غذا تمايل به پرداخت كمتري دارند. فهم متعارف به ما مي‌گويد، ارزش يك كالا به مطلوبيت آن، اما مطلوبيت نهايي و نه متوسط آن بستگي دارد. اين واقعيت كه ما نمي‌توانيم بدون مقداري غذا زندگي كنيم، كشاورزان را قادر به سختگيري كردن بر ما نمي‌كند. اگر قيمت غذا بالا رود، ما بي‌درنگ از خريدهاي نهايي خود مي‌زنيم. و ما به اندازه‌اي غذا، الماس، زغال و غيره مصرف مي‌كنيم تا آخرين دلار خرج شده براي هر يك از اين كالاها، مطلوبيت برابري عايد ما سازد. اگر اينطور نبود، مي‌توانيم با تغيير دادن مخارجمان از كالاي با مطلوبيت نهايي پايين به كالاي با مطلوبيت نهايي بالا، مطلوبيت كل خود را افزايش دهيم.

هزينه نهايي با هزينه متوسط تفاوت دارد
تفكيك بين نهايي و متوسط نه فقط براي مطلوبيت، بلكه براي هزينه‌ها نيز به كار مي‌رود. هزينه توليد يك واحد اضافي محصول، يعني هزينه نهايي آن، «مي‌تواند» با هزينه متوسط همه واحدهاي پيشين توليد برابر باشد، اما دليلي ندارد كه حتما اين‌طور باشد. نه فقط صرفه‌هاي مقياس آشنا را داريم، عدم صرفه‌هاي مقياس خنثي‌كننده نيز وجود دارند يعني عواملي كه هزينه متوسط را بالا مي‌برند به محض اينكه واحدهاي بيشتري از كالا توليد مي‌كنيم.
يكي از عواملي كه - در كوتاه مدت- توليد بنگاه را بيشتر مي‌كند و هزينه‌ها را بالا مي‌برد موجودي ثابت سرمايه است. با افزوده شدن كارگران به بنگاه، هر كارگر با مقدار سرمايه كمتري كار مي‌كند و توليد هر كارگر اضافي، بنابراين كاهش مي‌يابد. مي‌توان داستان‌هايي را در اينجا ذكر كرد، از قبيل كارگران اضافي عمدتا براي اين استفاده مي‌شوند كه مواد را براي كارگران قبلا استخدام شده بياورند كه به ماشين‌ها رسيدگي مي‌كنند. اما بنگاه در بلندمدت، مي‌تواند موجودي سرمايه خويش را افزايش دهد، به طوري كه در بلندمدت، چنین دليلی براي هزينه‌هاي نهايي افزايشي ناپديد مي‌شود. اما دليلي هست كه چرا هزينه‌ها بايد حتي در بلندمدت افزايش يابد در اثنایی كه بنگاه توليد را زياد مي‌كند. به اين علت كه با بزرگ شدن اندازه، و بنابراين پيچيده‌‌تر شدن كارهاي بنگاه، به طور اجتناب‌ناپذيري كاغذبازي افزايش یافته و نتيجه آن از دست رفتن انعطاف‌پذيري است. بزرگ‌تر شدن بنگاه همچنين باعث افت كارآيي مي‌شود چون انگيزه‌هاي مدير همراستا با انگيزه‌هاي بنگاه نخواهد بود.
از سوي ديگر، زماني كه توليد بنگاه افزايش مي‌يابد برخي عوامل هستند كه كارآيي را افزايش داده و بنابراين هزينه‌هاي متوسط را كاهش مي‌دهند. يكي اينكه حالا مي‌توان هزينه‌هاي سربار را بر تعداد واحدهاي بيشتري سرشكن كرد. عامل ديگر كه در كوتاه‌مدت فعال است اينكه اگر يك بنگاه توليد خود را كه قبلا مثلا به خاطر ركود كاهش داده است، اينك افزايش مي‌دهد، اغلب قادر به انجام اين كار است بدون اينكه مجبور به افزودن تعداد كارمند زيادي باشد چون كه قبلا وقتي توليد را كاهش داد اشتغال را متناسب با آن كاهش نداد به خاطر اينكه مي‌دانست در رونق بعدي، به سختي امكان جايگزين کردن كارمندان متخصصي وجود دارد كه مهارت‌ها و دانش خاصي كه بنگاه نياز دارد را داشته باشند. پس چاره‌اي نيست كه آنها با شدت كمتري كار كنند يا وظايف غيرضروري‌تري بر عهده گيرند. اما به محض اينكه بنگاه به سطح توليد سابق خود مي‌رسد اين عامل از كار مي‌افتد و بي‌اثر مي‌شود.
اما در بلندمدت، عامل ديگري كه با افزايش يافتن توليد، هزينه‌ها را پايين مي‌آورد وارد ماجرا مي‌شود. اينكه با توليد بيشتر، بنگاه امكان مي‌يابد از مزيت بيشتر تقسيم كار بهره‌مند شود و از تجهيزات تخصصي‌تري استفاده كند. اينكه آيا مزاياي مذكور كه در مقياس بزرگ‌تر ظاهر مي‌شوند به حد كافي هست تا عدم مزاياي پيش گفته از بوروكراسي بزرگ‌تر را خنثي سازد از بنگاهي به بنگاه ديگر تغيير مي‌كند.

 

[sonichka]

بنگاه بزرگ با قدرت بازار تفاوت دارد
يكي گرفتن بنگاه بزرگ با قدرت بازار در اذهان عمومي كاملا تثبيت شده است كه كاملا هم بيراه نيست. اندازه بنگاه با قدرت بازار ارتباط دارد، اگر كه بازار بزرگ باشد نياز به بنگاه بزرگي است تا بر آن مسلط گردد. اما رابطه بين اندازه بنگاه و قدرت بازار رابطه‌اي سست و غيردقيق است. بنگاهي را در نظر بگيريد كه به طور مطلق بزرگ باشد، اما اگر بازار خيلي بزرگ باشد چه بسا نسبت كوچكي از توليد صنعت را تشكيل دهد و قدرت بازاری اندكي داشته باشد؛ برخي كارخانجات فولاد بزرگ هستند، اما نه نسبت به اندازه بازار فولاد آمريكا. برعكس، بنگاهی كوچك در بازار خيلي كوچك، براي مثال، تنها خواربار فروشي در يك روستا، داراي قدرت بازاري است. و حتي اگر بنگاه كوچك باشد و صنعت بزرگ باشد، اگر بخش كوچكي از مصرف‌كنندگان، محصول بنگاه را آنچنان برتر نسبت به رقباي بنگاه ببينند كه حاضر به پرداخت قيمت بالاتري براي آن باشند پس اين بنگاه داراي مقداري قدرت بازار است. از سوي ديگر، يك بنگاه كه به طور مطلق بزرگ بوده و بخش بزرگي از توليد صنعت را در اختيار دارد، در عين حال مي‌تواند قدرت بازار كاملا محدودي داشته باشد چون كه مي‌ترسد اگر قيمت‌هاي خود را بالا ببرد، بنگاه‌هاي جديد از ساير صنايع يا ساير كشورها، قلمرو وي را اشغال كنند.
پس چه چيزي است كه تمايل به زياده تخمين زدن رابطه بين اندازه و قدرت بازار ايجاد مي‌كند؟ احتمالا دليل اصلي اين است كه مردم كلا به بزرگ بودن بي‌اعتماد هستند، چون آنها هنگام سروكار داشتن با يك سازمان غول‌آسا، حال چه بنگاه خصوصي يا ارگان دولتي، احساس عجز و ناتواني خاصی مي‌كنند. براي آدم‌ها راحت‌تر است كه به مالك بنگاه مستقيم در داخل فروشگاه يا دفعه بعدي كه در خيابان با وي برخورد مي‌كنند شكايت كنند تا اينكه مجبور باشند در بين شاخه‌هاي گوناگون يك شركت بزرگ مخابراتي با احتياط جلو بروند تا به بخش «خدمات مشتري» برسند كه كمكي نمي‌تواند به آنها بكند.
ميل عمومي به اينكه اندازه و قدرت بازار يكسان گرفته شود هر علتي كه داشته باشد، به پشتيباني از اين مفهوم بحث‌برانگيز مي‌افزايد كه دولت بايد رقباي كوچك را در برابر اصل رقابت حمايت كند. براي مثال اگر ورود وال‌مارت غول فروشگاه‌هاي زنجيره‌اي باعث تهديد فروشگاه‌هاي كوچك خرده‌فروشي مي‌شود، بيشتر مردم از شوراي شهر تقاضا مي‌كنند كه ورود وال‌مارت را ممنوع كند. شايد كسي بتواند با موفقيت به دفاع برخيزد با اين استدلال كه بدون توجه به پيامدهاي اقتصادي، از نظر اجتماعي مطلوب است كه تعداد زيادي خرده‌فروشي كوچك داشته باشيم (هر چند كه من ترديد دارم.) اما اقتصاددانان مايلند پاسخ دهند كه هدف رقابت، ارائه قيمت‌هاي پايين به مصرف‌كنندگان است، به طوري كه سياست حمايت از رقبا که جلوي ارزان فروختن يك بنگاه بزرگ را می‌گیرد، سياست شكست خورده‌اي است. (البته يك استثنا برای اين وضعيت وجود دارد زمانی كه بنگاه بزرگ، قيمت‌هاي خود را پايين مي‌آورد تا رقباي كوچك را از بازار به بيرون براند و متعاقب آن، قيمت‌هاي خود را افزايش مي‌دهد. اما اينكه آيا بنگاهي احتمالا چنين كاري مي‌كند يا نه محل بحث است.)

طرفدار بازار بودن با طرفدار بنگاه بودن تفاوت دارد
آنهايي كه از منافع بنگاه‌ها چه به صورت عام يا به شكل خاص حمايت مي‌كنند اغلب دفاع خود را در لفافه و با سخنان آدام‌اسميت مي‌پوشانند. اين كار هميشه اشتباه نيست چون بيشتر تدابيري كه سودهاي كسب و كار را كاهش مي‌دهد در بازارهاي آزاد نيز تداخل مي‌كند، اما چنين كاري هميشه هم درست نيست. بنگاه‌ها و هواداران آنها از برخي تدابير سياستي نيز حمايت مي‌كنند كه رقابت را مهار كرده و بنابراين بازارهاي آزاد را سد مي‌كند.
براي مثال مالكان خطوط كشتيراني و اتحاديه‌هاي دريانوردي به نمايندگان كنگره فشار مي‌آورند تا قانونی به تصویب رسانند كه بيشتر كمك‌هاي غذايي آمريكايي بايد با كشتي‌هاي آمريكايي حمل شود. در برخي شهرها، قوانين نظام مهندسي، رقابت از سوي توليدكنندگان مواد ارزان‌تر را محدود مي‌كند و ايالت‌ها از الزامات جواز كسب براي محدود ساختن رقابت در خدماتي از قبيل آرايشگري يا تاكسيراني استفاده مي‌كنند. پس آن دسته از ما كه بر اتكاي به نظام بازار آزاد پافشاري مي‌كنيم لزوما از حاميان منافع بنگاه‌هاي اقتصادي نيستیم.

«بايد» و «مي‌توان» با «خواست» و «تمايل» تفاوت دارد
در نگاه اول، شايد به نظر عجيب برسد كه كسي آنچه بايد انجام شود يا مي‌توان انجام داد را با آنچه ميل و خواست به انجامش است، اشتباه بگيرد. حتي بچه‌هاي یتيم هم مي‌دانند كه جهان بي‌عيب و نقص نيست. اما ظاهرا برخي از كساني كه درباره سياست اقتصادي اظهار نظر مي‌كنند، از قبيل الزامي كردن بنگاه‌ها به اينكه «دستمزد معيشتي» بپردازند، برخي اوقات به ما مي‌گويند يا مي‌فهمانند كه بنگاه‌ها توانایی جذب اين هزينه‌ها را دارند. اما اينكه بنگاه‌ها آن هزينه‌ها را «مي‌توانند» جذب كنند به اين معنا نيست كه آنها اين كار را خواهند كرد. در عوض احتمال زيادي مي‌رود كه آنها حداقل مقداري از هزينه‌ها را از طريق قيمت بالاتر به مصرف‌كنندگان انتقال دهند و شايد از طريق افزايش دستمزدها كمتر از آني كه در غير اين‌صورت مي‌كردند هزینه‌ها را به كاركنان دستمزد بالاتر خود انتقال دهند. به همين ترتيب آن كساني كه از پايين آوردن ماليات بر درآمد شركت‌ها دفاع مي‌كنند با اين استدلال كه به بنگاه‌ها امكان سرمايه‌گذاري بيشتر مي‌دهد و بنابراين اشتغال بيشتري ايجاد مي‌كند. بله، اما اين سياست همچنين به بنگاه‌ها اجازه خواهد داد تا در عوض سود سهام را افزايش دهند و آن محافظه‌كاراني كه از تعيين استانداردهاي آلودگي داوطلبانه به جاي اجباري براي بنگاه‌ها حمايت مي‌كنند، نيز به نظر مي‌رسد توانستن را با خواستن اشتباه مي‌گيرند.

مزيت نسبي با مزيت مطلق تفاوت دارد
اينك به تفكيكي مي‌پردازيم كه پايه درك اين نكته است كه چرا ما همگي غذاهاي مورد نياز خود را كشت نمي‌كنيم يا لباس‌هاي خود را نمي‌دوزيم. ما تخصص پيدا مي‌كنيم و كالاها و خدمات را مبادله مي‌كنيم. اين اصل درباره افراد، درباره مبادله بين مناطق يك كشور و درباره تجارت بين دو كشور متفاوت هم به كار مي‌رود. فرض كنيد كشور الف مي‌تواند هر كالايي را كارآتر يعني با استفاده كمتر از نهاده‌هاي كار، سرمايه، زمين و كارآفريني در مقايسه با كشور دیگر توليد كند. شايد اينطور به ذهن برسد كه چون آن كشور هر چيزي را مي‌تواند خودش ارزان‌تر توليد كند، هيچ انگيزه‌اي براي واردات از كشور ب ندارد و ب احتمالا توان رقابت كردن در بازار الف را ندارد.
اشتباه مي‌كنيد! در حالي كه الف در توليد هر دو كالا چيزي دارد كه ما مزيت مطلق مي‌ناميم، براي برخي كالاها مزيتش بيشتر از مزيت ساير كالاها است و با صادر كردن كالاهايي كه مزيتش بيشترين است و وارد كردن كالاهايي كه مزيتش كمترين است مي‌تواند سود ببرد. به همين خاطر است كه اقتصاددانان بين مزيت‌هاي «مطلق» و «نسبي» تفاوت مي‌گذارند كه «نسبي» به نسبت يا مقايسه بين كالاهاي متفاوت درون هر كشور و نه همان كالا در بين كشورهاي متفاوت اشاره دارد. فرض كنيد در هند براي توليد يك جفت كفش نياز به 2 واحد كار و سرمايه و براي توليد تراكتور نياز به 1000 واحد از اين دو نهاده است، در حالي كه در آمريكا تنها يك واحد كار و سرمايه براي توليد يك جفت كفش و 300 واحد براي توليد يك تراكتور نياز است، به طوري كه آمريكا در هر دو كالا مزيت مطلق و در تراكتور مزيت نسبي دارد.
پس دو كشور از مبادله كردن كالاها نفع مي‌برند. اين نفع چقدر زياد است؟ ابتدا فرض كنيد كه قيمت تراكتور و كفش در سطح كشور هند باقي بماند و سپس نگاه مي‌كنيم كشور هند چقدر مي‌تواند از اين تجارت نفع ببرد. هند بدون تجارت بايد 500 جفت كفش (1000 تقسيم بر 2) را از دست بدهد تا كار و سرمايه لازم براي توليد يك تراكتور بيشتر را آزاد سازد، در حالي كه اگر وارد تجارت با آمريكا شود، مي‌تواند با صدور تنها 300 جفت كفش، يك تراكتور به دست آورد. در مورد آمريكا چه مي‌گوييم؟ فرض كنيد اكنون قيمت‌هاي كفش و تراكتور در سطح آمريكا باقي بماند. آمريكا با صدور يك تراكتور مي‌تواند 1000 جفت كفش به دست آورد به جاي 300 جفتي كه با انتقال كار و سرمايه خويش از توليد يك تراكتور به توليد كفش به دست خواهد آورد.
در اين مثال، من فرض كردم وقتي درباره هند صحبت مي‌كنيم، تجارت، در سطح قيمت‌هاي كفش و تراكتور حاكم در هند روي مي‌دهد و وقتي درباره آمريكا صحبت مي‌كنيم، تجارت، در سطح قيمت‌هاي حاكم در آمريكا روي مي‌دهد. اين فرض اصلا منطقي نيست چون قيمت‌ها در هند و در آمريكا تفاوت دارند. ما بايد اين واقعيت را در نظر بگيریم كه هنگامي كه هند تراكتورها را وارد مي‌كند قيمت تراكتورها در هند كاهش مي‌يابد و هنگامي كه آمريكا كفش وارد مي‌كند قيمت كفش در آمريكا كاهش مي‌يابد (براي اينكه بحث را ساده نگه داريم فرض مي‌كنيم هند و آمريكا كفش و تراكتور را با هزينه‌هاي ثابت توليد مي‌كنند.) اما همه اين‌ها به اين معني است كه اگر چه هر دو كشور در تجارت نفع مي‌برند، هيچ‌كدام موفق به نفع بردن به آن ميزاني نمي‌شوند كه اگر آنها قادر به فروش صادرات خود و دريافت واردات خود به قيمت‌هاي اوليه حاكم در كشور ديگر بودند. اما هنوز هم نفع براي هر دو كشور وجود دارد و اين آن چيزي است كه اهميت دارد.
يك نكته اطلاعاتي ديگر نياز به بحث كردن دارد. فرض كنيد هزينه كارگر در هند براي كفش و تراكتور پايين‌تر از آمريكا باشد. چه چيز جلوي هند را از صدور هر دو كالا به آمريكا مي‌گيرد؛ در حالي كه در مقابل هيچ كالايي وارد نكند؟ بياييم ببينيم چه اتفاقي مي‌افتد اگر هند چنين كاري بكند. بنگاه‌هاي هندي اكنون مقدار زيادي دلار بابت صادرات دريافت مي‌كنند كه آنها بايد در بازار ارز به روپيه هند تبديل كنند، چون هزينه‌هايي كه متحمل گرديدند، عمدتا به روپيه بوده است. بنگاه‌هاي آمريكايي تقلا مي‌كنند تا دلارهاي خود را به روپيه تبديل كنند كه براي پرداخت هزينه واردات نياز به آنها دارند. براي ساده كردن بحث، سرمايه‌گذاري خارجي و برخي از فعاليت‌هاي ديگر را كه تقاضا براي روپيه يا دلار ايجاد مي‌كند، ناديده مي‌گيريم و فرض مي‌كنيم تنها چيزي كه در جريان است مبادله كفش و تراكتور باشد. پس از آنجا كه بازار ارز فقط هنگامي به توازن مي‌رسد كه عرضه و تقاضا براي روپيه برابر شود، روپيه بايد بر حسب دلار افزايش يابد تا تراكتورهاي هندي در آمريكا وقتي برحسب دلار محاسبه مي‌شوند به‌شدت گران شوند و تراكتورهاي آمريكايي در هند وقتي برحسب روپيه محاسبه مي‌شوند؛ به‌شدت ارزان شوند كه هند فروش تراكتور به آمريكا را متوقف سازد و در عوض آنها را وارد كند؛ در حالي كه هنوز به صادرات كفش به آمريكا ادامه مي‌دهد.
اينكه به استثناي شرايط بسيار خاص، هر دو كشور از تجارت نفع مي‌برند ايده‌اي است كه براي اقتصاددانان بديهي به نظر مي‌رسد؛ اما براي عامه مردم بيگانه است، چه به علت شكاكيت هميشگي از دوز و كلك ماهرانه و نامحسوس خارجيان بدطينت كه به تجارت خارجي به شكل معاملاتي نگاه مي‌كنند كه در آن، نفع يك طرف معادل ضرر طرف ديگر است يا حتي بدتر وضعيتي كه گروه‌هاي با منافع ويژه به زيان مردم عادي در هر دو كشور سود مي‌كنند. بيشتر مردم متعجب خواهند شد از اينکه بفهمند بيشتر اقتصاددان‌ها فكر مي‌كنند كشور ما زماني كه تعرفه‌هاي خود را كاهش مي‌دهيم؛ حتي اگر ساير كشورها تعرفه‌هاي خود را كاهش ندهند سود مي‌كند. دشوار است كه بگوييم چرا عموم اين چنين فكر مي‌كنند؛ چون معمولا تصديق مي‌گردد كه درون كشور، تجارت به نفع هر دو طرف معامله است. شايد كه اين ترس غريزي از خارجيان باشد كه وقتي با تجارت خارجي موافقت مي‌كنيم وارد جنگل تاريكي مي‌شويم كه «ديگران» پست و شرير همگي آماده حمله‌ور شدن و قاپيدن از مال ما هستند. شايد از اين فكر و خيال برمي‌خيزد كه تعداد مشاغل ثابت است و اگر خارجيان يا مهاجران، كارهايي را انجام دهند كه پيش از آن آمريكايي‌ها انجام مي‌دادند، تعداد مشاغل كمتري براي آمريكايي‌ها باقي مي‌ماند. چنين تصوري اين واقعيت را ناديده مي‌گيرد كه با واردات بيشتر از خارج ، پول لازم در اختيار خارجيان قرار می‌گیرد تا كالاهاي آمريكايي بيشتري بخرند.
اما تفكر حاصل جمع منفي و حاصل جمع صفر، در كنار ترس از استثمار شدن، به تجارت خارجي محدود نمي‌شود. چنين تفكري در بين افراطي‌هاي هر دو جناح چپ و راست نيز خودنمايي مي‌كند. اگر يك قانون براي كسبه خوب باشد پس بايد براي مصرف‌كننده معمولي بد باشد. اگر برخي كشورها ثروتمند و سايرين فقير هستند، بايد به علت اين باشد كه كشورهاي ثروتمند استعمارگر سابق ، مستعمرات سابق را استعمار كردند و هرگز توجه نمي‌كنند نياز به بندبازي ذهني است تا تبيين شود چرا سوئيس كه هرگز مستعمره‌اي نداشته است، ثروتمند است؛ در حالي كه تايلند كه اگر چه مجبور به امضاي پيمان‌هاي نابرابر شد، هرگز به مستعمره غرب در نيامده بود و اتيوپي كه فقط از 1935 تا 1941 مستعمره شد، فقير هستند.

مثالي ديگر از هزينه فرصت
در ماه فوريه زماني كه بليت‌ها پیش فروش مي‌شود «سيندي سر به هوا» يك بليت به قيمت 40 دلار براي كنسرتي خريد كه در 17 ژولاي اجرا مي‌شود و سپس كلا فراموش كرد كه چنين بليتي دارد. يك هفته قبل از كنسرت، او 80 دلار براي بليت تئاتر که در همان شب کنسرت برگزار می‌شود، پول داد. در ساعت 5 عصر 17 ژولاي او به اشتباه خود پي‌برد. اكنون امكان فروش هيچ‌كدام از دو بليت وجود نداشت او بايد به كدام نمايش برود؟ نخستين نداي دروني وي مي‌گويد بهتر است بليت 40 دلاري را دور اندازد تا بليت 80 دلاري، پس من به نمايش تئاتر مي‌روم. اما سپس او يك ذره يادش مي‌آيد كه چه چيزهايي درباره هزينه فرصت در كلاس مباني اقتصاد خوانده است؛ اينكه هر چه پول بابت بليت‌ها پرداخته است هزينه ريخته است، مثل شیر یا روغنی كه بر زمين ريخته است و نبايد تاثيري بر تصميم وي بگذارد. هزينه فرصت رفتن به كنسرت موسيقي از دست دادن نمايش تئاتر بود و برعكس، بدون توجه به هر چه كه براي تهيه بليت‌ها پرداخته است. تنها ملاحظه مرتبط اين است كه كدام برنامه لذت بيشتري به او مي‌دهد و آن كنسرت موسيقي است.
روز بعد وقتي ماجرا را برای مادرش تعریف کرد، مادرش با تحكم گفت: «خريدن بليت تئاتر كار احمقانه‌اي بود، تو نبايد اين قدر حواس پرت باشي و بايد به خاطر مي‌داشتي كه براي ديشب بليت كنسرت داري.» سيندي جواب داد: «اوه، نه، حواس جمع داشتن نياز به وقت و كوشش ذهني دارد؛ چون من شغل تخصصي با درآمد بالايي دارم، هزينه فرصت اطمينان يافتن از اينكه من هر از گاهي فراموش نكنم كه بليت كنسرتي دارم براي من خيلي بالا است.» پس شما مي‌بينيد كه علم اقتصاد با همه اينها مفيد است.

نرخ بهره و قيمت ورقه قرضه
وقتي نرخ بهره افزايش مي‌يابد چه اتفاق براي قيمت اوراق قرضه مي‌افتد؟ پاسخ سريع و بديهي و البته اشتباه اين است كه قيمت ورقه قرضه هم افزايش مي‌يابد. اشتباه است چون زماني كه نرخ بهره اوراق قرضه تازه منتشره افزايش مي‌يابد نرخ بهره اوراق قرضه پيشتر منتشر شده افزايش نمي‌يابد. بنگاهي كه ورقه قرضه 1000 دلاري با نرخ بهره 6 درصدي منتشر مي‌كند، به شما در سال 60 دلار خواهد پرداخت بدون توجه به اينكه اوراق قرضه 1000 دلاري جديد 10 دلار يا 100 دلار در سال مي‌پردازند؛ اما اگر شما بخواهيد ورق قرضه 6 درصدي را قبل از تاريخ سررسيد آن بفروشيد و نرخ بهره اوراق قرضه جديد با همان ميزان ريسك و همان درجه نقدينگي 10 درصد است، پس هيچ كس به شما 1000 دلار بابت حق دريافت 60 دلار در سال كه اوراق قرضه شما ارائه مي‌دهد، نخواهد پرداخت. بنابراين شما مجبور خواهيد شد ورق قرضه خود را با زيان بفروشيد. برعكس اگر نرخ بهره در اوراق قرضه جديد به 3درصد سقوط كند امكان فروش ورقه قرضه 6 درصدي خود با سود را خواهيد داشت.
اين سود (یا زيان) چقدر زياد خواهد بود بستگي به دو عامل دارد، تفاوت بين نرخ بهره در اوراق قرضه جديد و اوراق قرضه شما و در سررسيد ورقه قرضه شما. هر اندازه خريدار ورقه قرضه شما مدت طولاني‌تري بتواند از نرخ بهره 6 درصدي بهره‌مند شود وقتي اوراق قرضه تازه منتشره فقط 3 درصد مي‌پردازند، او مبلغ بيشتري براي ورقه قرضه شما خواهد پرداخت.
در يك حالت خاص، امكان محاسبه سريع و دقيق اينكه ورق قرضه 6 درصدي شما چقدر مي‌ارزد هست. اين حالت فرضي مربوط به ورقه قرضه دائمي است كه هرگز سررسيد نخواهد داشت. بلكه براي هميشه سود 6 درصدي مي‌پردازد. در آن حالت اگر ورقه قرضه شما 6 درصد مي‌پردازد و ورقه قرضه جديد 3 درصد بپردازد، ورقه قرضه 1000 دلاري شما به مبلغ 2000 دلار فروخته خواهد شد؛ چون 2000 دلار سرمايه‌گذاري شده در ورقه قرضه‌اي كه 6 درصد عايد خريدار آن مي‌سازد مثل 2000 دلاري است كه در اوراق قرضه 3 درصدي سرمايه‌گذاري شده است.
اينجا نكته راهنمايي جهت اطلاع و دقت شما مي‌آوريم. اوراق قرضه شركت‌ها معمولا يك بند اصلاحي دارند كه به وام‌گيرنده اجازه مي‌دهد ورقه قرضه را زودتر از سررسيد آن بازپرداخت كند. پس اگر نرخ بهره به 3 درصد سقوط كند با بدشانسي احتمال اين هست كه شما يك چك از شركتي كه ورقه قرضه را منتشر كرده است دريافت كنيد كه آن را بازپرداخت مي‌كند. خريداران اوراق قرضه اين را مي‌دانند و اگر آنها فكر كنند شركت ورقه قرضه را زودتر از سررسيد آن بازپرداخت خواهد كرد، پس زماني كه نرخ بهره به زير 6 درصد سقوط مي‌كند تمايلي به پرداختن بيشتر از 1000 دلار براي ورقه قرضه 6 درصدي شما نخواهند داشت.

منبع : دنیای اقتصــاد