موسیقی و رسانه
ابتدا باید در خصوص موسیقی و آثار آن توضیح داده شود و دلیل حرمت آن بیان گردد:
«موسیقی» یا «موسیقیا»، واژه‌ای یونانی است که در فرهنگ لغت، معادل «غنا» است؛ ولی در حوزه مفاهیم دینی و اصطلاح فقه، با یکدیگر تفاوت دارند.
در توضیح کامل‌ترِ «لهو» چنین گفته‌اند: سازگاری و هم‌نوایی آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوش‌گذرانی است، بدین معنا که ممکن است نغمه‌ای طرب‌انگیز نباشد، ولی از نغمه‌هایی باشد که در مجالس فاسقان و هواپرستان رایج باشد. به این آهنگ، آهنگ لهوی می‌گویند و اگر از هر دو مشخصه (طرب و لهو) برخوردار باشد، به آن مطرب لهوی می‌گویند.
همه مراجع تقلید «لهوی» بودن را جزء و قید موسیقی حرام می‌دانند؛ ولی در قید «طرب انگیزی»، اختلاف نظر دارند.[8]
تشخیص موسیقی حرام و مجاز
در این مورد از مراجع تقلید چنین استفتا شده است:
ملاک و مرجع تشخیص موسیقی و غنای حرام در نظام اسلامی کیست: وزارت ارشاد، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، کارشناسان موسیقی، فقیهان، عرف مردم یا شخص؟
همه مراجع عظام در تعیین و تشخیص موسیقی حرام و جایز فرموده‌اند:
در خصوص انواع موسیقی چنین استفتا شده است:
آیا میان انواع موسیقی‌ها ـ از قبیل اصیل (سنتی)، کلاسیک، محلی (بومی)، پاپ و ... تفاوتی در حکم وجود دارد؟
همه مراجع فرموده‌اند:
آیا موسیقی سنتی که میراث ملی ایران می‌باشد، حرام است یا خیر؟
مقام معظم رهبری در پاسخ این استفتا فرموده است:
درباره پخش موسیقی مشکوک از رسانه ملی (صدا و سیما) چنین استفتا شده است:
گاهی از صدا و سیما آهنگ‌هایی پخش می‌شود که به نظر می‌رسد مناسب با مجالس لهو و خوش‌گذرانی است؛ در حالی که در نظر دیگران این چنین نیست! آیا می‌توانیم آنان را از گوش دادن به آن منع کنیم؟
در پاسخ این فتوا، مراجع فرموده‌اند:
در خصوص شنیدن و گوش دادن به نوارهای مجاز، چنین استفتا شده است:
گوش دادن به نوارهایی که توسط وزارت ارشاد یا حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی تهیه می‌شود و از نظر آنان مجاز است، چه حکمی دارد؟
اکثر مراجع تقلید در پاسخ این استفتا فرموده‌اند:
و مقام معظم رهبری چنین مرقوم داشته‌اند:
در خصوص عدم تأثیر موسیقی حرام در برخی افراد، استفتا شده است:
اگر استماع موسیقی هیچ گونه تأثیری در انسان نداشته باشد، آیا باز حرام است؟
مراجع در پاسخ فرموده‌اند:
درباره این موضوع از مراجع تقلید استفتا شده است:
ویژگی‌های موسیقی حرام (بدون کلام) کدام است:
از مراجع تقلید عظام در این خصوص چنین پرسیده شده است:
آیا زن و شوهر به جهت تمایل به یکدیگر و افزایش شهوت می‌توانند به موسیقی لهوی گوش فرادهند؟
مراجع:
درباره شرکت در مجالسی که موسیقی نواخته می‌شود، از مراجع تقلید چنین استفتا شده است:
در صورتی که در مجلسی، مجبور باشیم موسیقی مطرب و لهوی را تحمل کنیم، آیا باز هم مرتکب گناه شده‌ایم؟
مراجع تقلید:
در این خصوص از مراجع تقلید استفتا شده است:
اگر به مجلس عروسی و مانند آن دعوت شدیم، ولی در آنجا موسیقی و ترانه مبتذل پخش کردند، تکلیف چیست؟ آیا باید محل را ترک کنیم؟
مراجع تقلید:
در برخی از کارگاه‌ها یا فروشگاه‌های خصوصی، اکثر مواقع موسیقی مبتذل پخش می‌شود. در این مورد فردی چنین استفتا کرده است:
«من در مکانی کار می‌کنم که صاحب آن همیشه به نوارهای موسیقی مبتذل و حرام گوش میدهد و من هم مجبور به شنیدن آن هستم؛ آیا این کار برای من جایز است یا خیر؟»
در خصوص گوش دادن و تماشای برنامه‌های صدا و سیما، از مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای چنین استفتا کرده‌اند:
آیا استماع تمام برنامه‌های صدا و سیما از نظر شرعی مجاز است؟
معظم له در پاسخ چنین نگاشته‌اند:
معمولاً مرسوم است که در جشنواره‌های هنری کشوری و منطقه‌ای ... از گروه‌های سرود آن هم با ادوات و ابزاری مانند: دوتار، شش تار، پیانو، تمبک، دایره و رقص دسته‌جمعی و چوب بازی استفاده می‌شود؛ در این رابطه حکم الله را بیان فرمایید، چنانچه اشکال شرعی دارد؟ ]ضمناً[ مشاهده می‌شود که مسائل فوق الذکر در سیمای جمهوری اسلامی پخش می‌گردد؛ استفاده از آن برای ما چه حکمی دارد؟
از حضرت امام(ره) در مورد استماع آهنگ‌هایی که از رسانه ملی (صدا و سیما) پخش می‌شود، استفتا شده است و ایشان چنین پاسخ داده است:
«موسیقی مطرب جایز نیست و آهنگ‌های مشکوک اشکال ندارد».[26]
مسئله دیگر، جمع‌آوری اعانات با استفاده از گروه‌های موسیقی (کنسرت موسیقی) است. اخیراً مرسوم شده است که از طریق رسانه‌ها به ویژه رادیو و تلویزیون و مراسم عروسی‌ها به وسیله هنرمندان موسیقی‌دان و گروه سرود دختر و پسر، برای مستمندان و افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی و یا زلزله‌زدگان، با اجرای موسیقی و سرود، کمک جمع‌آوری می‌کنند. در خصوص شرعی بودن وجوه جمع‌آوری شده، مراجع عظام چنین پاسخ داده‌اند:
حضرت آیت الله مکارم: «برای کارهای خیر تنها از درآمدهای مشروع باید استفاده کرد».
حضرت آیت الله فاضل لنکرانی: «اگر مفسده داشته باشد، جایز نیست و باید توجه داشت که نوعاً بر چنین مواردی مفسده مترتب است».
حضرت آیت الله صافی: «حرام است».[27]
آموزش و ترویج موسیقی
در مورد ترویج موسیقی از مراجع تقلید چنین استفتا شده است:
«زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد مبنی بر اینکه در مدارس کلاس موسیقی به عنوان یک درس قرار داده شود. آیا متولیان فرهنگی از نظر شرعی مجاز به چنین اقدامی هستند؟»
حضرت آیت الله خامنه‌ای:
حضرت آیت الله بهجت: «موسیقی مطرب، شنیدن آن و تعلیم و تعلم آن و تعاون آن حرام است».[28]
=
منابع:
4 . لقمان/6.
5 . المکاسب المحرمه، امام خمینی (ره)، ج1، ص224 ـ 198؛ الموسیقی، علی الحسینی، ص16 و 17.
6 . وسائل الشیعه، ج12، باب99.
7 . بحارالانوار، ج76، باب99، باب الغناء.
8 . آیات عظام: سیستانی، وحید، مکارم، تبریزی، موسیقی لهوی را حرام می‌دانند اگر چه طرب انگیز نباشد.
9 . استفتائات، آیت الله مکارم، ج2، سؤال 659؛ اجوبة الاستفتائات، آیت الله خامنه‌ای، سؤال 1154 و 1127؛ منهاج الصالحین، آیت الله سیستانی، ج2، مسئله 20؛ جامع المسائل، آیت الله فاضل، ج1، سؤال 996، جامع الاحکام، آیت الله صافی، ج1، سؤال 994 و 1020و 1018.
10 . پرسش و پاسخ‌های دانشجویی، سید مجتبی حسینی، شماره 16، ص175، چاپ هفتم.
11 . اجوبة الاستفتائات، ج2، ص25.
12 . مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج3، ص95.
13 . رساله دانشجویی، سید مجتبی حسینی، ص187.
14 . اجوبة الاستفتائات، ج2، ص42.
15 . رساله دانشجویی، ص171، احکام موسیقی، پرسش 244.
16 . همان، 173 و 172.
17 . همان، 173.
18 . همان، ص173و174.
19 . همان، ص57.
20 . همان، ص177.
21 . همان، ص176.
22 . همان.
23 . همان، ص178 و 179.
24 . مسائل جدید، ج1، ص62.
25 . همان، ص61.
26 . همان، ص65.
27 . همان، ج3، ص91 و 92.
28 . همان، ج1، ص59 و 60
________
ابتدا باید در خصوص موسیقی و آثار آن توضیح داده شود و دلیل حرمت آن بیان گردد:
«موسیقی» یا «موسیقیا»، واژه‌ای یونانی است که در فرهنگ لغت، معادل «غنا» است؛ ولی در حوزه مفاهیم دینی و اصطلاح فقه، با یکدیگر تفاوت دارند.
«غنا» در اصطلاح شرعی عبارت است: از آوازی که از حنجره آدمی بیرون آید و در گلو چرخانده (چهچهه) شود و در شنونده حالت سرور و وجد ایجاد کند و مناسب مجالس لهو و خوش‌گذرانی باشد. اما موسیقی به صوت و آهنگی گفته می‌شود که از آلات موسیقی، پدید آید. بر این اساس، نسبت بین موسیقی علمی و موسیقی فقهی، عموم و خصوص مطلق است.[5]
در قرآن چند آیه در این زمینه وجود دارد و با توجه به آیات ذیل، حرمت غنا و موسیقی لهوی به خوبی ثابت می‌شود: لقمان/6، فرقان/72، مؤمنون/3، حج/30، قصص/55.
«لهو» چیزی است که انسان را به خودش آن چنان مشغول کند که باعث غفلت و بازماندن از کارهای مهم‌تر شود و در روایات از آن به «غنا» تفسیر شده است.[6]
در مورد «غنا» پیامبر اعظم(ص) می‌فرماید: در توضیح کامل‌ترِ «لهو» چنین گفته‌اند: سازگاری و هم‌نوایی آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوش‌گذرانی است، بدین معنا که ممکن است نغمه‌ای طرب‌انگیز نباشد، ولی از نغمه‌هایی باشد که در مجالس فاسقان و هواپرستان رایج باشد. به این آهنگ، آهنگ لهوی می‌گویند و اگر از هر دو مشخصه (طرب و لهو) برخوردار باشد، به آن مطرب لهوی می‌گویند.
همه مراجع تقلید «لهوی» بودن را جزء و قید موسیقی حرام می‌دانند؛ ولی در قید «طرب انگیزی»، اختلاف نظر دارند.[8]
تشخیص موسیقی حرام و مجاز
در این مورد از مراجع تقلید چنین استفتا شده است:
ملاک و مرجع تشخیص موسیقی و غنای حرام در نظام اسلامی کیست: وزارت ارشاد، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، کارشناسان موسیقی، فقیهان، عرف مردم یا شخص؟
همه مراجع عظام در تعیین و تشخیص موسیقی حرام و جایز فرموده‌اند:
«باید به عرف عام مراجعه کرد».[9]
حکم انواع موسیقی
در خصوص انواع موسیقی چنین استفتا شده است:
آیا میان انواع موسیقی‌ها ـ از قبیل اصیل (سنتی)، کلاسیک، محلی (بومی)، پاپ و ... تفاوتی در حکم وجود دارد؟
همه مراجع فرموده‌اند:
خیر، هیچ گونه تفاوتی میان آنها در حکم نیست و معیار حرمت استماع موسیقی، طرب انگیزی و لهوی بودن آن است.[10]
و در باره موسیقی سنتی استفتا شده است:
آیا موسیقی سنتی که میراث ملی ایران می‌باشد، حرام است یا خیر؟
مقام معظم رهبری در پاسخ این استفتا فرموده است:
«چیزی که از نظر عرف، موسیقی لهویِ مناسب با مجالس لهو و معصیت محسوب شود، به طور مطلق حرام است و در این مورد فرقی بین موسیقی ایرانی و غیر ایرانی و موسیقی سنتی و غیر آن نیست».[11]
بقیه مراجع عظام نیز موسیقی لهوی و مطرب را حرام دانسته‌اند.[12]
موسیقی و آهنگ‌های صدا و سیما
درباره پخش موسیقی مشکوک از رسانه ملی (صدا و سیما) چنین استفتا شده است:
گاهی از صدا و سیما آهنگ‌هایی پخش می‌شود که به نظر می‌رسد مناسب با مجالس لهو و خوش‌گذرانی است؛ در حالی که در نظر دیگران این چنین نیست! آیا می‌توانیم آنان را از گوش دادن به آن منع کنیم؟
در پاسخ این فتوا، مراجع فرموده‌اند:
«بر شما واجب است که به آن گوش ندهید؛ ولی نهی دیگران مبتنی بر این است که آنان هم آن را موسیقی حرام بدانند».[13]
استماع نوارهای موسیقی مجاز
در خصوص شنیدن و گوش دادن به نوارهای مجاز، چنین استفتا شده است:
گوش دادن به نوارهایی که توسط وزارت ارشاد یا حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی تهیه می‌شود و از نظر آنان مجاز است، چه حکمی دارد؟
اکثر مراجع تقلید در پاسخ این استفتا فرموده‌اند:
و مقام معظم رهبری چنین مرقوم داشته‌اند:
«اگر فیلم‌ها یا نوارها به نظر مکلّف عرفاً مشتمل بر غنا یا موسیقی مطرب و لهوی مناسب با مجالس لهو و گناه باشد، توزیع و عرضه آنها و همچنین دیدن و گوش دادن به آنها برای او جایز نیست و مجرد تأیید برخی از ادارات مربوطه، زمانی که مکلف در تشخیص موضوع با نظر تأیید کنندگان مخالف است، دلیل شرعی برای جواز محسوب نمیشود».[14]
عدم تأثیر موسیقی حرامدر خصوص عدم تأثیر موسیقی حرام در برخی افراد، استفتا شده است:
اگر استماع موسیقی هیچ گونه تأثیری در انسان نداشته باشد، آیا باز حرام است؟
مراجع در پاسخ فرموده‌اند:
«اگر از نوع موسیقی حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست؛ هر چند در شخص خاصی تأثیر نداشته باشد».[15]
موسیقی حرام چه نوع موسیقی است؟درباره این موضوع از مراجع تقلید استفتا شده است:
ویژگی‌های موسیقی حرام (بدون کلام) کدام است:
داشتن ریتم تند، ایجاد رقص در شنونده، طرب انگیزی آن و یا هیچ کدام؟
امام خمینی(ره)، حضرات آیات عظام: خامنه‌ای، فاضل لنکرانی و نوری همدانی:
«معیار حرمت موسیقی، طرب انگیزی و لهوی بودن آن است که با مجالس گناه و خوش‌گذرانی و فساد، تناسب دارد».
بهجت و صافی:
«استفاده از آلات موسیقی به طور مطلق حرام است».
تبریزی، سیستانی، مکارم و وحید:
«معیار حرمت موسیقی، لهوی بودن آن است که با مجالس گناه، خوش‌گذرانی و فساد تناسب دارد».[16]
موسیقی تحریکی چیست؟
از مراجع تقلید عظام در این خصوص چنین پرسیده شده است:
آیا زن و شوهر به جهت تمایل به یکدیگر و افزایش شهوت می‌توانند به موسیقی لهوی گوش فرادهند؟
مراجع:
«گوش دادن به موسیقی حرام، جایز نیست و صرف افزایش تمایل به همسر، مجوز شرعی برای استماع آن محسوب نمیشود».[17]
مجالس موسیقی
درباره شرکت در مجالسی که موسیقی نواخته می‌شود، از مراجع تقلید چنین استفتا شده است:
در صورتی که در مجلسی، مجبور باشیم موسیقی مطرب و لهوی را تحمل کنیم، آیا باز هم مرتکب گناه شده‌ایم؟
مراجع تقلید:
«اگر احتمال تأثیر می‌دهید ـ با فراهم بودن سایر شرایط ـ باید نهی از منکر کنید. اگر نمی‌پذیرند، چنانچه حضور شما در آنجا باعث استماع حرام و یا تأیید گناه گردد، مجلس را ترک کنید، مگر آنکه باعث فتنه و فساد شود. در این صورت ماندن در آن محل به مقدار ضرورت اشکال ندارد. البته در صورت امکان باید از گوش دادن به موسیقی حرام، اجتناب ورزید».[18]
شرکت در مجالس لهو و لعب جایز نیست.[19]
مجلس عروسی و پخش موسیقیشرکت در مجالس لهو و لعب جایز نیست.[19]
در این خصوص از مراجع تقلید استفتا شده است:
اگر به مجلس عروسی و مانند آن دعوت شدیم، ولی در آنجا موسیقی و ترانه مبتذل پخش کردند، تکلیف چیست؟ آیا باید محل را ترک کنیم؟
مراجع تقلید:
«اگر احتمال تأثیر می‌دهید، با فراهم بودن شرایط، نهی از منکر کنید و اگر نمی‌پذیرند، چنانچه حضور شما باعث استماع موسیقی حرام یا تأیید گناه گردد، باید مجلس را ترک کنید، مگر آنکه عسر و حرج لازم آید».[20]
گوش دادن به موسیقی حرام، هر چند در مجالس عروسی زنان، جایز نیست.[21]
ضمناً از حکم استفاده از دف و دایره زنگی در عروسی استفتا شده است که مراجع تقلید چنین جواب داده‌اند:
«استفاده از آلات موسیقی برای نواختن موسیقی مطرب و لهوی جایز نیست و بین مجلس عروسی و غیر آن، تفاوتی وجود ندارد».[22]
صدای موسیقی در محل کاردر برخی از کارگاه‌ها یا فروشگاه‌های خصوصی، اکثر مواقع موسیقی مبتذل پخش می‌شود. در این مورد فردی چنین استفتا کرده است:
«من در مکانی کار می‌کنم که صاحب آن همیشه به نوارهای موسیقی مبتذل و حرام گوش میدهد و من هم مجبور به شنیدن آن هستم؛ آیا این کار برای من جایز است یا خیر؟»
مراجع فرموده‌اند: «اگر احتمال تأثیر می‌دهید ـ با تحقق سایر شرایط ـ باید او را نهی از منکر کنید و اگر نمی‌پذیرد، چنانچه مجبورید در آن مکان حضور داشته باشید، کار کردن در آنجا برای شما اشکال ندارد؛ ولی باید به موسیقی حرام گوش ندهید».[23]
برنامه‌های رسانه ملی و نظر مقام معظم رهبریدر خصوص گوش دادن و تماشای برنامه‌های صدا و سیما، از مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای چنین استفتا کرده‌اند:
آیا استماع تمام برنامه‌های صدا و سیما از نظر شرعی مجاز است؟
معظم له در پاسخ چنین نگاشته‌اند:
«در برنامه‌های صدا و سیما ممکن است مواردی منطبق بر موازین شرعی نباشد و تشخیص موضوع بر عهده شخص شنونده است؛ اگر تشخیص دهد این موسیقی، مطرب لهوی است یا این برنامه مفسده انگیز است، نباید گوش کند و ببیند».[24]
در سؤال دیگر پرسیده‌اند:
معمولاً مرسوم است که در جشنواره‌های هنری کشوری و منطقه‌ای ... از گروه‌های سرود آن هم با ادوات و ابزاری مانند: دوتار، شش تار، پیانو، تمبک، دایره و رقص دسته‌جمعی و چوب بازی استفاده می‌شود؛ در این رابطه حکم الله را بیان فرمایید، چنانچه اشکال شرعی دارد؟ ]ضمناً[ مشاهده می‌شود که مسائل فوق الذکر در سیمای جمهوری اسلامی پخش می‌گردد؛ استفاده از آن برای ما چه حکمی دارد؟
جواب: «اگر از نظر شنونده از قسم خوانندگی و نوازندگی مطرب لهوی که غالباً در مجالس لهو و گناه از آن استفاده می‌شود، نباشد، گوش دادن به آن اشکال ندارد، و گر نه جایز نیست و مجرد پخش از صدا و سیما حجت شرعی بر اباحه و حلیّت برای شنونده نیست».[25]
رسانه ملی و پخش موسیقیاز حضرت امام(ره) در مورد استماع آهنگ‌هایی که از رسانه ملی (صدا و سیما) پخش می‌شود، استفتا شده است و ایشان چنین پاسخ داده است:
«موسیقی مطرب جایز نیست و آهنگ‌های مشکوک اشکال ندارد».[26]
مسئله دیگر، جمع‌آوری اعانات با استفاده از گروه‌های موسیقی (کنسرت موسیقی) است. اخیراً مرسوم شده است که از طریق رسانه‌ها به ویژه رادیو و تلویزیون و مراسم عروسی‌ها به وسیله هنرمندان موسیقی‌دان و گروه سرود دختر و پسر، برای مستمندان و افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی و یا زلزله‌زدگان، با اجرای موسیقی و سرود، کمک جمع‌آوری می‌کنند. در خصوص شرعی بودن وجوه جمع‌آوری شده، مراجع عظام چنین پاسخ داده‌اند:
حضرت آیت الله مکارم: «برای کارهای خیر تنها از درآمدهای مشروع باید استفاده کرد».
حضرت آیت الله فاضل لنکرانی: «اگر مفسده داشته باشد، جایز نیست و باید توجه داشت که نوعاً بر چنین مواردی مفسده مترتب است».
حضرت آیت الله صافی: «حرام است».[27]
آموزش و ترویج موسیقی
در مورد ترویج موسیقی از مراجع تقلید چنین استفتا شده است:
«زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد مبنی بر اینکه در مدارس کلاس موسیقی به عنوان یک درس قرار داده شود. آیا متولیان فرهنگی از نظر شرعی مجاز به چنین اقدامی هستند؟»
حضرت آیت الله خامنه‌ای:
«آموزش موسیقی و نوازندگی به نونهالان موجب انحراف آنان و ترتب مفاسد است و جایز نیست. مسئولین فرهنگی مجاز نیستند سلیقه‌های شخصی خود را به اسم نشر فرهنگ و معارف در آموزش و پرورش نوجوانان به کار گیرند».
حضرت آیت الله تبریزی:
«موسیقی لهوی تعلیم و تعلّم و اجرت گرفتن برای آن حرام است و اینها از مظاهر فسادی است که به خاطر مسامحه بعضی از متصدیان شروع شده است».
حضرت آیت الله صافی: «موسیقی و ترویج و تأسیس مراکز برای تعلیم آن هم حرام است».
حضرت آیت الله بهجت: «موسیقی مطرب، شنیدن آن و تعلیم و تعلم آن و تعاون آن حرام است».[28]
=
منابع:
4 . لقمان/6.
5 . المکاسب المحرمه، امام خمینی (ره)، ج1، ص224 ـ 198؛ الموسیقی، علی الحسینی، ص16 و 17.
6 . وسائل الشیعه، ج12، باب99.
7 . بحارالانوار، ج76، باب99، باب الغناء.
8 . آیات عظام: سیستانی، وحید، مکارم، تبریزی، موسیقی لهوی را حرام می‌دانند اگر چه طرب انگیز نباشد.
9 . استفتائات، آیت الله مکارم، ج2، سؤال 659؛ اجوبة الاستفتائات، آیت الله خامنه‌ای، سؤال 1154 و 1127؛ منهاج الصالحین، آیت الله سیستانی، ج2، مسئله 20؛ جامع المسائل، آیت الله فاضل، ج1، سؤال 996، جامع الاحکام، آیت الله صافی، ج1، سؤال 994 و 1020و 1018.
10 . پرسش و پاسخ‌های دانشجویی، سید مجتبی حسینی، شماره 16، ص175، چاپ هفتم.
11 . اجوبة الاستفتائات، ج2، ص25.
12 . مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج3، ص95.
13 . رساله دانشجویی، سید مجتبی حسینی، ص187.
14 . اجوبة الاستفتائات، ج2، ص42.
15 . رساله دانشجویی، ص171، احکام موسیقی، پرسش 244.
16 . همان، 173 و 172.
17 . همان، 173.
18 . همان، ص173و174.
19 . همان، ص57.
20 . همان، ص177.
21 . همان، ص176.
22 . همان.
23 . همان، ص178 و 179.
24 . مسائل جدید، ج1، ص62.
25 . همان، ص61.
26 . همان، ص65.
27 . همان، ج3، ص91 و 92.
28 . همان، ج1، ص59 و 60
________
