"تناقض" مصدر باب "تفاعل" و بمعني از هم گسيختن و شكستن مي باشد، مثل شکستن استخوان و از هم گسيختن ريسمان و تناقض در کلام، يعني گفتار ضد و نقيض[1]، تناقض از دو قضيه تشکيل شده كه يكي وجودي و ديگري عدمي است و ميان آن دو قضيه نهايت نفرت و عناد وجود دارد، بگونه اي كه هيچ گاه با هم جمع نمي شوند و همين طور نبود هر دوي آنها نيز ممكن نيست، به نوعي كه هيچ كدام از آن دو قضيه يا دو شي موجود نباشند.
تناقض منحصر در دو قضيه نيست بلكه در مفردات نيز وجود دارد هر چند در نهايت، برگشت مفردات به قضايا مي باشد.[2]
مقصود از واژه نقض در قرآن بيشتر نقض معنوي است مانند:
آيه مربوط به عدم تناقض در قرآن
جايگاه علمي واژه عدم تناقض در قرآن
از آنجايي كه روحيات هر انساني دائماً در تغيير است و دائماً با گذشت روز، ماه و سال، زبان، فكر و سخنان انسان ها دگرگون ميشود. مخصوصاً اگر كسي در برابر حوادثي بزرگ قرار گرفته باشد، حوادثي كه يك انقلاب فكري، فرهنگي، اجتماعي، عقيدتي و سياسي را پايه ريزي كند، او هر قدر بخواهد سخنان خود را يكسان و يكنواخت و بر مبناي افكار و انديشه اوّلي خود بهينه سازي كند قادر نيست.
اما قرآن در مدت بيست و سه سال بر طبق احتياجات و نيازمندي هاي تربيتي مردم در شرائط و ظروف كاملاً مختلف نازل شده و نیز كتابي است كه درباره موضوعات متنوع سخن مي گويد، گاهي درباره توحيد و اسرار آفرينش و زماني درباره احكام، قوانين، آداب و سنن، وقتي ديگر درباره امت هاي پيشين و سرگذشت تكان دهنده آنـان و... با اين حال در سراسر آيات قرآن از نظر محتوا و مفاهيم آن هيچ گونه تناقضی مشاهده نمي شود، اين نميتواند صورت گيرد مگر اين كه از يك منبع ما فوق بشري سرچشمه گيرد. [5]
عدم تناقض در قرآن
مباحث عـدم تناقض در آيات قـرآن را مي توان در فصاحت، بلاغت، نظم و معارف آن دانست[6] كه آن را در دو محـور عدم تناقض در ظاهـر آيات و عـدم تناقض در معارف، مورد بحث و بررسي قـرار مي دهيم.
1. عدم تناقض در ظاهر آيات قرآن
هر انسان متفكر وقتي به آيات قرآن مي نگرد ميبيند همۀ آياتِ آن هماهنگ و خالي از هـر گونـه تضـاد، تناقض و نامـوزوني است و يك نظم و هماهنگي ويژه در آيات آن حاكم است و به طـور يقيـن ميتوان استدلال كرد كه اين كتاب زائيدۀ افكار انسان ها نيست بلكه از ناحيـه خداونـد متعال است؛ زيرا آراء و افكار انسان با گذشت زمان دگرگون شده، تغيير و تضاد و ناهماهنگي در آن بوجود ميآید و اين يكي از روش هاي شناخت كلام خداوند از كلام ما انسان هاست. [7]
2. عدم تناقض در معارف قرآن
عدم تناقض در معارف قرآن به اين معناست كه در معارف آن هيچ گونه تناقض و تضادي وجود ندارد، بلكه آيات آن يكديگر را تفسير کرده و بعضي از آن بعضي ديگر را بيان مي كنند و جمله اي از آن مصداق جملۀ ديگر است[8]. دليل اين مطلب آن است كه؛
اوّلاً: انسان همانند ساير موجودات اين عالم در معرض تغيير و تكامل تدريجي است.
ثانياً: هيچ انساني يافت نمي شود كه جامـع تمام علوم گردد.
ثالثـاً: انسـان تحت تأثيـر شـرايط گوناگون محيـط زندگي خويش قـرار مي گيرد.
با توجه به اين مقدمات حال اگر انساني كه در خلال بيست و سه سال از عمر پرتلاطم خود و شرايط متنوع، گفته هايش هم از لحاظ اسلوب و نظم و هم از نظر معارف و محتوا جامع، يكسان و هماهنگ باشد مي توان نتيجه گرفت كه چنين كلامي، كلام الهي بوده و معجزه است[9].
[1] - قرشي، سيد علي اكبر؛ قاموس قرآن، تهران: دار الكتب الإسلامية، س1371ش، چ ششم، ج7، ص105. ا راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ المفردات في غريب القرآن، دمشق بيروت، دارالعلم الدار الشامية، س1412 ق، چ اول، ص 821.
[2] - مظفر، محمد رضا؛ المنطق، بيروت لبنان دار التعارف للمطبوعات، س 1402هـ1982م، ص 165-166.
[3] - سوره نحل آيه 91.
[4] - سوره نساء آيه 82. ترجمه آيت الله مكارم.
[5] - طبرسي، فضل بن حسن؛ تفسير جوامع الجامع، ترجمه مترجمان، مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، س1377 ش، چ دوم، ج1، ص632.
[6] - معرفت محمد هادي، علوم قرآني، مؤسسه فرهنگي انتشارات التمهيد، س1378ش، چ اول، ص 357 و 358. راغب اصفهاني، ابوالقاسم، مقدمـه جـامع التفاسيـر، كويت انتشارات دارالدعوه، س 1405هـ ، چ اول، ص 106 و 108.
[7] - طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، لبنان، بيروت، دار الكتب العلميه، س 1411هق 1991م، چ اول، خلاصه مطالب ج 1، ص 68-69 .
[8] - طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، لبنان، بيروت، دار الكتب العلميه، س 1411هق 1991م، چ اول، خلاصه مطالب ج 1، ص 69.
[9] - بلاغي محمد جواد، آلاء الرحمان، قم مؤسسه بعثت، س 1420هـ ، چ اول)، ص 42 و 43. جوادي آملي، عبدالله، قرآن در قرآن، (قم مؤسسه انتشارات اسراﺀ، س1381ش، چ سوم، ص 141 و 138.
تناقض منحصر در دو قضيه نيست بلكه در مفردات نيز وجود دارد هر چند در نهايت، برگشت مفردات به قضايا مي باشد.[2]
مقصود از واژه نقض در قرآن بيشتر نقض معنوي است مانند:
«وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَيْمانَ بَعْدَ تَوْكيدِها...»[3]
«و هنگامي كه با خدا عهد بستيد، به عهد او وفا كنيد! و سوگندها را بعد از محكم ساختن نشكنيد، در حالى كه خدا را كفيل و ضامن بر (سوگند) خود قرار دادهايد، به يقين خداوند از آنچه انجام ميدهيد، آگاه است!»
آيه مربوط به عدم تناقض در قرآن
«أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اخْتِلافاً كَثيراً »
«آيا درباره قرآن نميانديشند؟! اگر از سوي غير خدا بود، اختلاف فراواني در آن مييافتند »[4]
جايگاه علمي واژه عدم تناقض در قرآن
از آنجايي كه روحيات هر انساني دائماً در تغيير است و دائماً با گذشت روز، ماه و سال، زبان، فكر و سخنان انسان ها دگرگون ميشود. مخصوصاً اگر كسي در برابر حوادثي بزرگ قرار گرفته باشد، حوادثي كه يك انقلاب فكري، فرهنگي، اجتماعي، عقيدتي و سياسي را پايه ريزي كند، او هر قدر بخواهد سخنان خود را يكسان و يكنواخت و بر مبناي افكار و انديشه اوّلي خود بهينه سازي كند قادر نيست.
اما قرآن در مدت بيست و سه سال بر طبق احتياجات و نيازمندي هاي تربيتي مردم در شرائط و ظروف كاملاً مختلف نازل شده و نیز كتابي است كه درباره موضوعات متنوع سخن مي گويد، گاهي درباره توحيد و اسرار آفرينش و زماني درباره احكام، قوانين، آداب و سنن، وقتي ديگر درباره امت هاي پيشين و سرگذشت تكان دهنده آنـان و... با اين حال در سراسر آيات قرآن از نظر محتوا و مفاهيم آن هيچ گونه تناقضی مشاهده نمي شود، اين نميتواند صورت گيرد مگر اين كه از يك منبع ما فوق بشري سرچشمه گيرد. [5]
عدم تناقض در قرآن
مباحث عـدم تناقض در آيات قـرآن را مي توان در فصاحت، بلاغت، نظم و معارف آن دانست[6] كه آن را در دو محـور عدم تناقض در ظاهـر آيات و عـدم تناقض در معارف، مورد بحث و بررسي قـرار مي دهيم.
1. عدم تناقض در ظاهر آيات قرآن
هر انسان متفكر وقتي به آيات قرآن مي نگرد ميبيند همۀ آياتِ آن هماهنگ و خالي از هـر گونـه تضـاد، تناقض و نامـوزوني است و يك نظم و هماهنگي ويژه در آيات آن حاكم است و به طـور يقيـن ميتوان استدلال كرد كه اين كتاب زائيدۀ افكار انسان ها نيست بلكه از ناحيـه خداونـد متعال است؛ زيرا آراء و افكار انسان با گذشت زمان دگرگون شده، تغيير و تضاد و ناهماهنگي در آن بوجود ميآید و اين يكي از روش هاي شناخت كلام خداوند از كلام ما انسان هاست. [7]
2. عدم تناقض در معارف قرآن
عدم تناقض در معارف قرآن به اين معناست كه در معارف آن هيچ گونه تناقض و تضادي وجود ندارد، بلكه آيات آن يكديگر را تفسير کرده و بعضي از آن بعضي ديگر را بيان مي كنند و جمله اي از آن مصداق جملۀ ديگر است[8]. دليل اين مطلب آن است كه؛
اوّلاً: انسان همانند ساير موجودات اين عالم در معرض تغيير و تكامل تدريجي است.
ثانياً: هيچ انساني يافت نمي شود كه جامـع تمام علوم گردد.
ثالثـاً: انسـان تحت تأثيـر شـرايط گوناگون محيـط زندگي خويش قـرار مي گيرد.
با توجه به اين مقدمات حال اگر انساني كه در خلال بيست و سه سال از عمر پرتلاطم خود و شرايط متنوع، گفته هايش هم از لحاظ اسلوب و نظم و هم از نظر معارف و محتوا جامع، يكسان و هماهنگ باشد مي توان نتيجه گرفت كه چنين كلامي، كلام الهي بوده و معجزه است[9].
[1] - قرشي، سيد علي اكبر؛ قاموس قرآن، تهران: دار الكتب الإسلامية، س1371ش، چ ششم، ج7، ص105. ا راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ المفردات في غريب القرآن، دمشق بيروت، دارالعلم الدار الشامية، س1412 ق، چ اول، ص 821.
[2] - مظفر، محمد رضا؛ المنطق، بيروت لبنان دار التعارف للمطبوعات، س 1402هـ1982م، ص 165-166.
[3] - سوره نحل آيه 91.
[4] - سوره نساء آيه 82. ترجمه آيت الله مكارم.
[5] - طبرسي، فضل بن حسن؛ تفسير جوامع الجامع، ترجمه مترجمان، مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، س1377 ش، چ دوم، ج1، ص632.
[6] - معرفت محمد هادي، علوم قرآني، مؤسسه فرهنگي انتشارات التمهيد، س1378ش، چ اول، ص 357 و 358. راغب اصفهاني، ابوالقاسم، مقدمـه جـامع التفاسيـر، كويت انتشارات دارالدعوه، س 1405هـ ، چ اول، ص 106 و 108.
[7] - طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، لبنان، بيروت، دار الكتب العلميه، س 1411هق 1991م، چ اول، خلاصه مطالب ج 1، ص 68-69 .
[8] - طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، لبنان، بيروت، دار الكتب العلميه، س 1411هق 1991م، چ اول، خلاصه مطالب ج 1، ص 69.
[9] - بلاغي محمد جواد، آلاء الرحمان، قم مؤسسه بعثت، س 1420هـ ، چ اول)، ص 42 و 43. جوادي آملي، عبدالله، قرآن در قرآن، (قم مؤسسه انتشارات اسراﺀ، س1381ش، چ سوم، ص 141 و 138.
