Sarp
مدیر بازنشسته
يكي از سنتهاي عزاداري براي سيد الشهدا عليه السلام ذكر وقايع روز عاشورا و مصيبتهاي وارد بر اهل بيت عصمت(ع) از منابع معتبر تاريخي است كه به "مقتل " شهرت يافتهاند و نويسندگان آنها را نيز "ارباب مقاتل" ناميدهاند.
به گزارش خبرگزاری اهلبیت(ع) ـ ابنا ـ مقتل در لغت به معناي قتلگاه و محل كشتن است اما در اصطلاح به كتابهايي گفته ميشود كه به شرح حادثه خونين كربلا و شهادت بزرگان پرداخته‌اند.
مقتل خواني"، خواندن از روي كتاب‌هاي "مقتل "است، كاري كه قبلا به جاي مداحي صورت ميگرفت.
درباره ميزان اعتبار مقاتل در بين دانشمندان ديني و تاريخي اختلافاتي وجود دارد اما برخي از مقاتل از اعتبار بيشتري برخوردارند كه در زير اشاره كوتاهي به آن مي شود:
1-مقتل "ابي مخنف"
بيشتر رجال نويسان "ابو مخنف لوط بن يحيي بن سعيد بن مخنف ازدي غامدي" (م157 ه.ق) را نخستين مقتل نويس دانستهاند.
طبري در جلد پنجم تاريخ خويش 125 روايت درباره تاريخ كربلا گزارش كرده كه از اين تعداد، 100 روايت را به صورت مستقيم و البته با واسطه‌هايي از ابي مخنف نقل كرده است.
2- مقاتل "الطالبيين"
ابوالفرج فرزند "محمد بن الحسين" كه نام اصلي اش "علي كاتب اصفهانی" است، در سال 284 هجري قمري در زمان خلافت معتضد عباسي در اصفهان متولد شد، طبق شهادت اثرش مقاتل الطالبين، او شيعه زيدي مذهب بود.
ابوالفرج در فن شعر و ادب، سرآمد روزگار بوده و در تاريخ و نقل آثار، علم پزشكي و دام پزشكي و نجوم نيز داراي اطلاعات قابل ملاحظه‌اي بود.
تاليفات زيادي نيز از وي برجاي مانده كه ايام العرب، مقاتل الطالبين، اخبار القيان، مماليك الشعرا، اديارات، الاخبار و النوادر، التعديل و الانتصاف نمونه‌اي از آنهاست.
ابوالفرج به ظاهر در اواخر عمر به اختلال حواس دچار شد تا اينكه به نقل خطيب بغدادي در چهاردهم ذي‌الحجه 356 هجري قمري دار فاني را وداع گفت.
3- تاريخ دمشق
نويسنده كتاب، "ابوالقاسم دمشقي شافعي" در آغاز ماه محرم سال 499 متولد شد. در سال 520 به عراق کوچ کرد، در سال 521 حج گزارد و در سال 529 از راه آذربايجان، به خراسان رفت.
در كتاب تاريخ دمشق، چيزي در حدود 400 روايت به بررسي تاريخ عاشورا و مقتل‌الحسين پرداخته‌اند؛ هر چند تا سال 1415 هـ.ق اين 400 حديث هرگز به صورت مجزا و تحت عنوان مقتل‌الحسين يا چيزي شبيه به آن منتشر نشده بودند.
در اين سال "محمدرضا حسيني جلالي" مجموعه اين 400 حديث را تحت عنوان "الحسين عليه السلام: سماته و سيره" يعني سيره و سيماي امام حسين عليه السلام به صورت مجزا فراهم آورد.
4- الخصائص الحسينيه
نويسنده آن آيت‌الله "حاج شيخ جعفر شوشتري" از علماي بنام است. او در سال 1230 هـجري قمري متولد و در سال 1303 در زادگاهش جان به جان آفرين تسليم كرد.
وي مرجع تقليد مردم خوزستان بود و براي مقلّدان خود كتاب "نهج الرشاد يا مجمع الرسائل" را نوشت كه اين كتاب تا قبل از رواج كتاب "عروة الوثقي" تأليف آيت الله سيد "محمد كاظم طباطبايي"، محور فتاواي مراجع تقليد بود و بر آن حاشيه زده مي شد. گرچه او از بزرگان علماي اسلام بود، اما از آنجايي كه در آن زمان وعظ و خطابه بين مجتهدان و مراجع رواج نداشت و از طرفي او دست به اين كار مي زده است، مقام علمي و فقهي شيخ جعفر شوشتري تحت الشعاع قرار گرفته و بسياري از مردم وي را فقط به عنوان واعظ و سخنوري زبر دست مي شناسند.
مرحوم حاج شيخ عباس قمي درباره او مي‌گويد: "جلالت شأنش زياده از آن است كه ذكر شود."
شيخ جعفر شوشتري داراي تأليفات متعددي است. كتاب "خصائص الحسينيه" كه بهحق مي توان آن را چكيده اي از نكات الهام شده حضرت ابا عبدالله (عليه السلام) به ايشان دانست. اين كتاب دو جلدي بوده كه جلد دوم مفقود شده است.
از ديگر آثار ايشان مي توان از "مجالس المواعظ يا چهارده مجلس"، "مجالس البكاء يا پانزده مجلس" و "اصول دين يا حدائق في اصول الدين" (درباره اين موضوع كه اصول اعتقادات مقدمه نماز) است، نام برد.
شيخ جعفر پس از 83 سال زندگي پر بركت، هنگامي كه قصد زيارت اميرالمؤمنين عليه السلام را داشت در كرمانشاه مريض شد و در روز 28 صفر 1303هجري قمري (7 آذر1264 هـ.ق) در گذشت. پيكر پاكش به نجف منتقل و در دالان شمالي صحن شريف دفن شد.
5- الارشاد في معرفه حجج الله علي العباد
اين كتاب را "محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام" معروف به "ابن معلم" و "شيخ مفيد" نگاشته است.
شيخ مفيد در 11ذيقعده سال 336 يا 338 هجري در روستاي «سويقه ابن بصري» كه از توابع عكبرا بود به دنيا آمد. برخي او را از اركان خمسه تشيع به شمار آورده‌اند.
اين كتاب به شرح حال 12 امام(ع) پرداخته و مي‌توان آن را در زمره قديمي‌ترين كتاب‌هاي امام شناسي و در رديف كتاب "الحجه الكافي" شيخ "محمد بن يعقوب كليني" (م329 ه.ق) به شمار آورد.
باب نخست اين كتاب به شرح حال اميرالمومنين(عليه السلام) پرداخته و بيشترين حجم كتاب را نيز در بردارد. باب سوم به امام حسين عليه السلام و شرح ماجراي كربلا و شهداي آن اختصاص دارد. بواقع مي‌توان باب سوم الارشاد را مقتل امام حسين عليه السلام و اصحابش به شمار آورد.
شيوه شيخ در كتاب، نقل مستند حوادث نيست و كتاب به گونه‌اي منسجم و بدون نقل اسناد روايات بيان شده است. هرچند در برخي روايات نيز شيخ به ذكر اسناد پرداخته است. در بيشتر اين موارد، راويان شيخ را استادان او مثل "شيخ صدوق"، "محمد ثاني" و "ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه" تشكيل مي‌دهند.
6-نفس المهموم
نويسنده اين مقتل "حاج شيخ عباس قمي" (1359-1294 هـ .ق) صاحب كتاب شريف "مفاتيح الجنان" است.
شيخ عباس قمي از شاگردان "محدث نوري" و در زمره محدثان با گرايش اخباري به شمار مي‌رود. شيخ عباس قمي، علاوه بر نفس‌المهموم ،در 2 كتاب ديگر نيز به مصائب اهل‌بيت(ع) به صورت عام و به مقتل حسيني به صورت خاص پرداخته است.
"بيت الاحزان" كه به مصائب حضرت زهرا سلام الله عليها اختصاص دارد و كتاب "منتهي‌الآمال" كه مجموعه مفصل تاريخ اهل‌بيت عليهم السلام است.
نفس‌المهموم در 5باب و يك خاتمه سامان يافته است. فصل نخست به برخي كرامات و ويژگي‌هاي امام حسين عليه السلام مي‌پردازد. اين فصل، بسيار مختصر است. فصل دوم كه مفصل‌ترين بخش كتاب است، به مقدمات جنگ و خود جنگ پرداخته است.
در اين بخش به تفصيل با اسامي شهداي كربلا و شهداي پيش از كربلا، مانند مسلم‌بن عقيل آشنا مي‌شويم. فصل سوم به نحوه سير كاروان اسيران به شام و احتجاجات امام سجاد (ع) با اهل شام اختصاص دارد. فصل چهارم به بيان عزاداري مخلوقات بر حضرت مي‌پردازد.
فصل پنجم در ذكر فرزندان حسين عليه السلام، زوجات آن حضرت و فضيلت زيارت قبر شريف ايشان است. ستم خلفا بر قبر شريف ايشان از ديگر بخش‌هاي اين فصل است. خاتمه كتاب نيز به شرح قيام توابين در سال65 مي‌پردازد كه "سليمان بن صرد خزاعي" و برخي ديگر از كوفيان آن را پديد آوردند.
قيام مختار و انتقام‌گيري او از قاتلان شهداي كربلا از جمله "عمر سعد" و "عبيد‌الله بن زياد" آخرين بخش كتاب است. ساختار كتاب نفس‌المهموم هر چند روايي است و شيخ عباس قمي به بيان منابع خود به صورت مختصر پرداخته، اما انسجام روايي ممتاز آن را كه از ويژگي‌هاي نوشتاري شيخ است، نمي‌توان ناديده گرفت.
اهميت كتاب تا آنجاست كه علامه "ابوالحسن شعراني" (م 1393 هـ .ق) آن را تحت عنوان "دمع السجوم" به فارسي ترجمه كرده است و اين خود نشانگر گرانقدر بودن نفس المهموم است.
7- مقتل مقرم
نويسنده اين مقتل، سيد "عبدالرزاق موسوي مقرم" (1391- 1316 هـ .ق) است. او از علماي معاصر عراق به شمار مي‌رود كه عمر علمي خود را در نجف سپري كرده است.
برخي از كتاب‌هاي او كه چاپ شده‌اند به اين شرح است:
1- زيد شهيد
2- مختار ثقفي
3- سيده سكينه
4- مقتل الحسين عليه السلام
5- الصديقه زهراء سلام‌الله عليها
6- امام زين‌العابدين عليه السلام
7- امام رضا عليه السلام
8- امام جواد عليه السلام
9- قمر بني‌هاشم
10- علي‌اكبر
11- مسلم بن عقيل
12- سر‌الايمان
13- يوم الاربعين عندالحسين عليه السلام
14- المحاضرات في‌الفقه الجعفري
نويسنده در اين كتابها بخصوص "مقتل‌الحسين عليه السلام" سعي كرده تا با توجه به مقاتل متعدد و گوناگون و نيز كتاب‌هاي تاريخي و حتي رجالي چون رجال "شيخ طوسي" كه در آن به تعداد بسياري از شهداي كربلا و ياران امام‌حسين عليه السلام اشاره شده است و جمع‌بندي داده‌هاي به‌دست آورده و تحليل آنها به نتيجه‌گيري مناسبي دست يابد.
برخي منابع مورد استفاده در نگارش كتاب عبارتند از: "اسرار الشهاده" و نهج البلاغه از ابن ابي الحديد (ماجراي ساختن چهار مسجد به شكرانه كشتن امام حسين عليه السلام).
برخي از مسائل مطرح شده نيز برگرفته از ديدگاه هاي "ابن عساكر" است كه جاي اندكي ترديد و تشكيك نسبت به آنها وجود دارد.
...................
پایان پیام/146
مقتل خواني"، خواندن از روي كتاب‌هاي "مقتل "است، كاري كه قبلا به جاي مداحي صورت ميگرفت.
درباره ميزان اعتبار مقاتل در بين دانشمندان ديني و تاريخي اختلافاتي وجود دارد اما برخي از مقاتل از اعتبار بيشتري برخوردارند كه در زير اشاره كوتاهي به آن مي شود:
1-مقتل "ابي مخنف"
بيشتر رجال نويسان "ابو مخنف لوط بن يحيي بن سعيد بن مخنف ازدي غامدي" (م157 ه.ق) را نخستين مقتل نويس دانستهاند.
طبري در جلد پنجم تاريخ خويش 125 روايت درباره تاريخ كربلا گزارش كرده كه از اين تعداد، 100 روايت را به صورت مستقيم و البته با واسطه‌هايي از ابي مخنف نقل كرده است.
2- مقاتل "الطالبيين"
ابوالفرج فرزند "محمد بن الحسين" كه نام اصلي اش "علي كاتب اصفهانی" است، در سال 284 هجري قمري در زمان خلافت معتضد عباسي در اصفهان متولد شد، طبق شهادت اثرش مقاتل الطالبين، او شيعه زيدي مذهب بود.
ابوالفرج در فن شعر و ادب، سرآمد روزگار بوده و در تاريخ و نقل آثار، علم پزشكي و دام پزشكي و نجوم نيز داراي اطلاعات قابل ملاحظه‌اي بود.
تاليفات زيادي نيز از وي برجاي مانده كه ايام العرب، مقاتل الطالبين، اخبار القيان، مماليك الشعرا، اديارات، الاخبار و النوادر، التعديل و الانتصاف نمونه‌اي از آنهاست.
ابوالفرج به ظاهر در اواخر عمر به اختلال حواس دچار شد تا اينكه به نقل خطيب بغدادي در چهاردهم ذي‌الحجه 356 هجري قمري دار فاني را وداع گفت.
3- تاريخ دمشق
نويسنده كتاب، "ابوالقاسم دمشقي شافعي" در آغاز ماه محرم سال 499 متولد شد. در سال 520 به عراق کوچ کرد، در سال 521 حج گزارد و در سال 529 از راه آذربايجان، به خراسان رفت.
در كتاب تاريخ دمشق، چيزي در حدود 400 روايت به بررسي تاريخ عاشورا و مقتل‌الحسين پرداخته‌اند؛ هر چند تا سال 1415 هـ.ق اين 400 حديث هرگز به صورت مجزا و تحت عنوان مقتل‌الحسين يا چيزي شبيه به آن منتشر نشده بودند.
در اين سال "محمدرضا حسيني جلالي" مجموعه اين 400 حديث را تحت عنوان "الحسين عليه السلام: سماته و سيره" يعني سيره و سيماي امام حسين عليه السلام به صورت مجزا فراهم آورد.
4- الخصائص الحسينيه
نويسنده آن آيت‌الله "حاج شيخ جعفر شوشتري" از علماي بنام است. او در سال 1230 هـجري قمري متولد و در سال 1303 در زادگاهش جان به جان آفرين تسليم كرد.
وي مرجع تقليد مردم خوزستان بود و براي مقلّدان خود كتاب "نهج الرشاد يا مجمع الرسائل" را نوشت كه اين كتاب تا قبل از رواج كتاب "عروة الوثقي" تأليف آيت الله سيد "محمد كاظم طباطبايي"، محور فتاواي مراجع تقليد بود و بر آن حاشيه زده مي شد. گرچه او از بزرگان علماي اسلام بود، اما از آنجايي كه در آن زمان وعظ و خطابه بين مجتهدان و مراجع رواج نداشت و از طرفي او دست به اين كار مي زده است، مقام علمي و فقهي شيخ جعفر شوشتري تحت الشعاع قرار گرفته و بسياري از مردم وي را فقط به عنوان واعظ و سخنوري زبر دست مي شناسند.
مرحوم حاج شيخ عباس قمي درباره او مي‌گويد: "جلالت شأنش زياده از آن است كه ذكر شود."
شيخ جعفر شوشتري داراي تأليفات متعددي است. كتاب "خصائص الحسينيه" كه بهحق مي توان آن را چكيده اي از نكات الهام شده حضرت ابا عبدالله (عليه السلام) به ايشان دانست. اين كتاب دو جلدي بوده كه جلد دوم مفقود شده است.
از ديگر آثار ايشان مي توان از "مجالس المواعظ يا چهارده مجلس"، "مجالس البكاء يا پانزده مجلس" و "اصول دين يا حدائق في اصول الدين" (درباره اين موضوع كه اصول اعتقادات مقدمه نماز) است، نام برد.
شيخ جعفر پس از 83 سال زندگي پر بركت، هنگامي كه قصد زيارت اميرالمؤمنين عليه السلام را داشت در كرمانشاه مريض شد و در روز 28 صفر 1303هجري قمري (7 آذر1264 هـ.ق) در گذشت. پيكر پاكش به نجف منتقل و در دالان شمالي صحن شريف دفن شد.
5- الارشاد في معرفه حجج الله علي العباد
اين كتاب را "محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام" معروف به "ابن معلم" و "شيخ مفيد" نگاشته است.
شيخ مفيد در 11ذيقعده سال 336 يا 338 هجري در روستاي «سويقه ابن بصري» كه از توابع عكبرا بود به دنيا آمد. برخي او را از اركان خمسه تشيع به شمار آورده‌اند.
اين كتاب به شرح حال 12 امام(ع) پرداخته و مي‌توان آن را در زمره قديمي‌ترين كتاب‌هاي امام شناسي و در رديف كتاب "الحجه الكافي" شيخ "محمد بن يعقوب كليني" (م329 ه.ق) به شمار آورد.
باب نخست اين كتاب به شرح حال اميرالمومنين(عليه السلام) پرداخته و بيشترين حجم كتاب را نيز در بردارد. باب سوم به امام حسين عليه السلام و شرح ماجراي كربلا و شهداي آن اختصاص دارد. بواقع مي‌توان باب سوم الارشاد را مقتل امام حسين عليه السلام و اصحابش به شمار آورد.
شيوه شيخ در كتاب، نقل مستند حوادث نيست و كتاب به گونه‌اي منسجم و بدون نقل اسناد روايات بيان شده است. هرچند در برخي روايات نيز شيخ به ذكر اسناد پرداخته است. در بيشتر اين موارد، راويان شيخ را استادان او مثل "شيخ صدوق"، "محمد ثاني" و "ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه" تشكيل مي‌دهند.
6-نفس المهموم
نويسنده اين مقتل "حاج شيخ عباس قمي" (1359-1294 هـ .ق) صاحب كتاب شريف "مفاتيح الجنان" است.
شيخ عباس قمي از شاگردان "محدث نوري" و در زمره محدثان با گرايش اخباري به شمار مي‌رود. شيخ عباس قمي، علاوه بر نفس‌المهموم ،در 2 كتاب ديگر نيز به مصائب اهل‌بيت(ع) به صورت عام و به مقتل حسيني به صورت خاص پرداخته است.
"بيت الاحزان" كه به مصائب حضرت زهرا سلام الله عليها اختصاص دارد و كتاب "منتهي‌الآمال" كه مجموعه مفصل تاريخ اهل‌بيت عليهم السلام است.
نفس‌المهموم در 5باب و يك خاتمه سامان يافته است. فصل نخست به برخي كرامات و ويژگي‌هاي امام حسين عليه السلام مي‌پردازد. اين فصل، بسيار مختصر است. فصل دوم كه مفصل‌ترين بخش كتاب است، به مقدمات جنگ و خود جنگ پرداخته است.
در اين بخش به تفصيل با اسامي شهداي كربلا و شهداي پيش از كربلا، مانند مسلم‌بن عقيل آشنا مي‌شويم. فصل سوم به نحوه سير كاروان اسيران به شام و احتجاجات امام سجاد (ع) با اهل شام اختصاص دارد. فصل چهارم به بيان عزاداري مخلوقات بر حضرت مي‌پردازد.
فصل پنجم در ذكر فرزندان حسين عليه السلام، زوجات آن حضرت و فضيلت زيارت قبر شريف ايشان است. ستم خلفا بر قبر شريف ايشان از ديگر بخش‌هاي اين فصل است. خاتمه كتاب نيز به شرح قيام توابين در سال65 مي‌پردازد كه "سليمان بن صرد خزاعي" و برخي ديگر از كوفيان آن را پديد آوردند.
قيام مختار و انتقام‌گيري او از قاتلان شهداي كربلا از جمله "عمر سعد" و "عبيد‌الله بن زياد" آخرين بخش كتاب است. ساختار كتاب نفس‌المهموم هر چند روايي است و شيخ عباس قمي به بيان منابع خود به صورت مختصر پرداخته، اما انسجام روايي ممتاز آن را كه از ويژگي‌هاي نوشتاري شيخ است، نمي‌توان ناديده گرفت.
اهميت كتاب تا آنجاست كه علامه "ابوالحسن شعراني" (م 1393 هـ .ق) آن را تحت عنوان "دمع السجوم" به فارسي ترجمه كرده است و اين خود نشانگر گرانقدر بودن نفس المهموم است.
7- مقتل مقرم
نويسنده اين مقتل، سيد "عبدالرزاق موسوي مقرم" (1391- 1316 هـ .ق) است. او از علماي معاصر عراق به شمار مي‌رود كه عمر علمي خود را در نجف سپري كرده است.
برخي از كتاب‌هاي او كه چاپ شده‌اند به اين شرح است:
1- زيد شهيد
2- مختار ثقفي
3- سيده سكينه
4- مقتل الحسين عليه السلام
5- الصديقه زهراء سلام‌الله عليها
6- امام زين‌العابدين عليه السلام
7- امام رضا عليه السلام
8- امام جواد عليه السلام
9- قمر بني‌هاشم
10- علي‌اكبر
11- مسلم بن عقيل
12- سر‌الايمان
13- يوم الاربعين عندالحسين عليه السلام
14- المحاضرات في‌الفقه الجعفري
نويسنده در اين كتابها بخصوص "مقتل‌الحسين عليه السلام" سعي كرده تا با توجه به مقاتل متعدد و گوناگون و نيز كتاب‌هاي تاريخي و حتي رجالي چون رجال "شيخ طوسي" كه در آن به تعداد بسياري از شهداي كربلا و ياران امام‌حسين عليه السلام اشاره شده است و جمع‌بندي داده‌هاي به‌دست آورده و تحليل آنها به نتيجه‌گيري مناسبي دست يابد.
برخي منابع مورد استفاده در نگارش كتاب عبارتند از: "اسرار الشهاده" و نهج البلاغه از ابن ابي الحديد (ماجراي ساختن چهار مسجد به شكرانه كشتن امام حسين عليه السلام).
برخي از مسائل مطرح شده نيز برگرفته از ديدگاه هاي "ابن عساكر" است كه جاي اندكي ترديد و تشكيك نسبت به آنها وجود دارد.
...................
پایان پیام/146
