گروه تاريخ اقتصاد- مجلس شورای ملی در تاریخ 13 خردادماه سال 1308 قانون سرشماری از نفوس مملکت را به تصویب رساند. گردآوري اطلاعات و آمار صحيح از جمعيت و مسائل مختلف مربوط به آن مبناي برنامه‌ريزي موفق و قابل اعتماد در هر كشور است.
بسياري از سازمان‌هاي برنامه‌ريز دولت و در رأس آنها سازمان برنامه و بودجه مهم‌ترين مصرف‌كنندگان اطلاعات آماري در كشور هستند. به همين علت در تمامي كشورهاي دنيا هر چند سال يك بار براي به دست آوردن آماري صحيح و با ضريب خطاي پايين، هزينه و انرژي زيادي صرف مي‌شود. سابقه سرشماري در جهان به سال‌هاي قبل از ميلاد و در كشورهايي چون بابل، چين و مصر برمي‌گردد. در اين سرشماري‌ها به اقتضاي نيازهاي زمان، اطلاعاتي نظير جنس، سن، شغل و مالكيت افراد جمعآوري و از آنها در انجام فعاليت‌هاي مالياتي و نظامي بهره‌برداري مي‌شد. اولين سرشماري جمعيت به روش نوين در جهان در سال 1794 م. در كشور سوئد صورت گرفت و پس از آن ديگر كشورها نسبت به شمارش افراد جامعه خود اقدام كردند. امروز لفظ سرشماري جمعيت معناي دقيق‌تري پيدا كرده است و به مجموعه فعاليت‌ها و خدماتي شامل طراحي، برنامه‌ريزي، گردآوري، كدگذاري و طبقه‌بندي، ارزشيابي و اصلاح و تجزيه و تحليل و در نهايت چاپ و انتشار اطلاعات آماري از جمعيت اطلاق مي‌شود.
مطابق توصيه‌هاي سازمان ملل متحد در بيشتر كشورهاي جهان سرشماري با فاصله‌هاي مساوي 10 سال يك بار و در بعضي از كشورها 5 سال يك بار از ابتداي قرن بيستم رايج شده است. در ايران نيز از زمان هخامنشيان، سرشماري از جهات مختلف مورد توجه بوده و براي تعيين تعداد جمعيت و ميزان محصولات كشاورزي به كار برده مي‌شده است. بعد از ظهور اسلام در ايران آمارهاي جمعيتي بيشتر به منظور تعيين تعداد پيروان اديان مختلف و به منظور دريافت جزيه از غيرمسلمانان، كسب اطلاعات در مورد ورود و خروج مسافران و مهاجران و ميزان صادرات و واردات شهرها توسط دروازه بان‌ها و ماموران حكومتي در دروازه شهرها انجام مي‌شد. در زمان قاجاريه نيز شاهد تلاش‌هاي پراكنده‌اي براي شمارش جمعيت هستيم كه اغلب به صورت موردي و موضعي به اجرا درآمد.
از جمله: در سال 1246 ش. سرشماري از جمعيت شهر تهران با استفاده از شيوه‌هاي جديد توسط عبدالغفار نجم‌الدوله، معلم رياضي مدرسه دارالفنون، طي مدت 55 روز انجام گرفت و اطلاعات آن طي رساله‌اي تحت عنوان «تشخيص نفوس دارالخلافه» منتشر شد. بر اساس اين سرشماري جمعيت تهران در سال 1246 شمسی بالغ بر 155736 نفر بوده است. از اين تعداد 147256 نفر را افراد غيرنظامي و 8480 نفر را افراد نظامي تشكيل مي‌داده‌اند. در سال 1255 نيز مقدمات انجام يك سرشماري عمومي با شيوه علمي فراهم شد و براي اولين بار يك دستورالعمل‌جامع آمارگيري براي استفاده مامورين سرشماري نوشته شد ولي از چگونگي اجراي آن اطلاع دقيقي در دست نيست. در سال‌هاي 1262 و 1301 نيز سرشماري‌هايي در محدوده شهر تهران انجام شد. پس از تاسيس اداره ثبت احوال در سال 1297 ضرورت اطلاع از جمعيت كشور و تعيين سازماني كه موظف به جمعآوري اطلاعات مربوط به جمعيت بود، بار ديگر مورد توجه قرار گرفت و منجر به تصويب آيين‌نامه‌‌اي در سال 1303 شد كه در آن مسووليت جمعآوري آمارهاي مورد نياز برعهده وزارت كشور گذاشته شد.
آيين‌نامه مذكور با تغييراتي در سال 1307 از تصويب مجلس شوراي ملي گذشت و جنبه قانوني يافت، اما بازهم آنچه مورد نظر قانونگذار بود، تحقق نيافت. سرانجام در خرداد ماه سال 1318 اولين قانون سرشماري از تصويب مجلس شوراي ملي گذشت و فرمان اجراي آن صادر شد. اولين سرشماري بر مبناي اين قانون در اول تيرماه همان سال و 200 روز پس از تصويب قانون سرشماري در شهر كاشان و با رعايت نكاتي كه شوراي عالي آمار تعيين كرده بود، به عمل آمد. پس از كاشان، شهر تبريز در تاريخ 5 مهر‌ماه 1319 سرشماري شد.
پس از آن در مشهد و سپس در شهرهاي كرمان، شيراز، اردبيل، يزد، اصفهان، همدان، كرمانشاه، رشت و بندر پهلوي نيز سرشماري به عمل آمد. تا آنكه با تجربيات به دست آمده از آمارگيري در اين شهرها نوبت به تهران رسيد. براي سرشماري در پايتخت دولت دهم اسفند 1319 را در اين شهر تعطيل عمومي اعلام كرد و چند روز بعد وزارت كشور طي اطلاعيه اي جمعيت تهران را 540087 اعلام كرد. ادامه سرشماري در ساير شهرهاي كشور به علت فرا رسيدن شهريور 1320 و درگير شدن ايران در جنگ جهاني دوم متوقف شد.
بسياري از سازمان‌هاي برنامه‌ريز دولت و در رأس آنها سازمان برنامه و بودجه مهم‌ترين مصرف‌كنندگان اطلاعات آماري در كشور هستند. به همين علت در تمامي كشورهاي دنيا هر چند سال يك بار براي به دست آوردن آماري صحيح و با ضريب خطاي پايين، هزينه و انرژي زيادي صرف مي‌شود. سابقه سرشماري در جهان به سال‌هاي قبل از ميلاد و در كشورهايي چون بابل، چين و مصر برمي‌گردد. در اين سرشماري‌ها به اقتضاي نيازهاي زمان، اطلاعاتي نظير جنس، سن، شغل و مالكيت افراد جمعآوري و از آنها در انجام فعاليت‌هاي مالياتي و نظامي بهره‌برداري مي‌شد. اولين سرشماري جمعيت به روش نوين در جهان در سال 1794 م. در كشور سوئد صورت گرفت و پس از آن ديگر كشورها نسبت به شمارش افراد جامعه خود اقدام كردند. امروز لفظ سرشماري جمعيت معناي دقيق‌تري پيدا كرده است و به مجموعه فعاليت‌ها و خدماتي شامل طراحي، برنامه‌ريزي، گردآوري، كدگذاري و طبقه‌بندي، ارزشيابي و اصلاح و تجزيه و تحليل و در نهايت چاپ و انتشار اطلاعات آماري از جمعيت اطلاق مي‌شود.
مطابق توصيه‌هاي سازمان ملل متحد در بيشتر كشورهاي جهان سرشماري با فاصله‌هاي مساوي 10 سال يك بار و در بعضي از كشورها 5 سال يك بار از ابتداي قرن بيستم رايج شده است. در ايران نيز از زمان هخامنشيان، سرشماري از جهات مختلف مورد توجه بوده و براي تعيين تعداد جمعيت و ميزان محصولات كشاورزي به كار برده مي‌شده است. بعد از ظهور اسلام در ايران آمارهاي جمعيتي بيشتر به منظور تعيين تعداد پيروان اديان مختلف و به منظور دريافت جزيه از غيرمسلمانان، كسب اطلاعات در مورد ورود و خروج مسافران و مهاجران و ميزان صادرات و واردات شهرها توسط دروازه بان‌ها و ماموران حكومتي در دروازه شهرها انجام مي‌شد. در زمان قاجاريه نيز شاهد تلاش‌هاي پراكنده‌اي براي شمارش جمعيت هستيم كه اغلب به صورت موردي و موضعي به اجرا درآمد.
از جمله: در سال 1246 ش. سرشماري از جمعيت شهر تهران با استفاده از شيوه‌هاي جديد توسط عبدالغفار نجم‌الدوله، معلم رياضي مدرسه دارالفنون، طي مدت 55 روز انجام گرفت و اطلاعات آن طي رساله‌اي تحت عنوان «تشخيص نفوس دارالخلافه» منتشر شد. بر اساس اين سرشماري جمعيت تهران در سال 1246 شمسی بالغ بر 155736 نفر بوده است. از اين تعداد 147256 نفر را افراد غيرنظامي و 8480 نفر را افراد نظامي تشكيل مي‌داده‌اند. در سال 1255 نيز مقدمات انجام يك سرشماري عمومي با شيوه علمي فراهم شد و براي اولين بار يك دستورالعمل‌جامع آمارگيري براي استفاده مامورين سرشماري نوشته شد ولي از چگونگي اجراي آن اطلاع دقيقي در دست نيست. در سال‌هاي 1262 و 1301 نيز سرشماري‌هايي در محدوده شهر تهران انجام شد. پس از تاسيس اداره ثبت احوال در سال 1297 ضرورت اطلاع از جمعيت كشور و تعيين سازماني كه موظف به جمعآوري اطلاعات مربوط به جمعيت بود، بار ديگر مورد توجه قرار گرفت و منجر به تصويب آيين‌نامه‌‌اي در سال 1303 شد كه در آن مسووليت جمعآوري آمارهاي مورد نياز برعهده وزارت كشور گذاشته شد.
آيين‌نامه مذكور با تغييراتي در سال 1307 از تصويب مجلس شوراي ملي گذشت و جنبه قانوني يافت، اما بازهم آنچه مورد نظر قانونگذار بود، تحقق نيافت. سرانجام در خرداد ماه سال 1318 اولين قانون سرشماري از تصويب مجلس شوراي ملي گذشت و فرمان اجراي آن صادر شد. اولين سرشماري بر مبناي اين قانون در اول تيرماه همان سال و 200 روز پس از تصويب قانون سرشماري در شهر كاشان و با رعايت نكاتي كه شوراي عالي آمار تعيين كرده بود، به عمل آمد. پس از كاشان، شهر تبريز در تاريخ 5 مهر‌ماه 1319 سرشماري شد.
پس از آن در مشهد و سپس در شهرهاي كرمان، شيراز، اردبيل، يزد، اصفهان، همدان، كرمانشاه، رشت و بندر پهلوي نيز سرشماري به عمل آمد. تا آنكه با تجربيات به دست آمده از آمارگيري در اين شهرها نوبت به تهران رسيد. براي سرشماري در پايتخت دولت دهم اسفند 1319 را در اين شهر تعطيل عمومي اعلام كرد و چند روز بعد وزارت كشور طي اطلاعيه اي جمعيت تهران را 540087 اعلام كرد. ادامه سرشماري در ساير شهرهاي كشور به علت فرا رسيدن شهريور 1320 و درگير شدن ايران در جنگ جهاني دوم متوقف شد.
