بسم الله الرحمن الرحيم
عرفان رمضان
عرفان رمضان
استاد ميرباقري
01 / 09 / 1380
حمد و ستایش خداوند
دعاي چهل و چهارم صحیفه سجادیه -كه دعاي ورودي ماه رمضان است- و دعاي وداع ماه رمضان، از دعاهای با ارزش و گرانقدری است که براي آشنایی با فضایل این ماه و وظايفي که داريم خوب است آنرا مرور کنیم. دعاي اول بيشتر در باب ماه رمضان و وظايف و تكاليفي است كه انسان در اين ماه دارد و دعاي دوم هم عمدتاً اشاره‌اي به فضايل ماه دارد و بهره‌هايي كه افراد از اين ماه برده‌اند و تكليف آنهايي كه از اين ماه محروم شدند و نتوانستند بهره ببرند.
دعاي اول - که نسبتاً مفصل است - اینگونه شروع مي‌شود «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِحَمْدِهِ، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ» سپاس خداي را كه ما را به حمد خودش هدايت كرد و ما را از اهل حمد قرار داد كه حامد خدا باشیم، نتيجه‌اش چيست؟ «لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِينَ» تا از اين حمد به مقام شكر از احسان برسيم. «وَ لِيَجْزِيَنَا عَلَى ذَلِكَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِينَ» و در نتيجه پاداش محسنين را به دست بياوريم، از حمد به شكر و سپس به احسان برسیم.
«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي حَبَانَا بِدِينِهِ، وَ اخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ»، حمد آن خدايي كه دين خودش را به ما عطا كرد و ما را مختص به دين خودش قرار داد. انسان گاهي اين ها را جزء نعماتي كه احتياج به حمد دارد به حساب نمي‌آورد، در حاليكه اساسي‌ترين نعماتي است كه خداي متعال به ما داده است. اين نعمت ها تصادفي به دست نيامده و اينطور نيست كه تصادفاً به اين مسير هدايت شديم بلکه تدبير الهي بوده است. در دستگاه خداي متعال امر تصادفي‌اي كه بيرون از مشيّت او باشد، اتفاق نمي‌افتد. بنابراين بايد خداي متعال را بر آن حمد كرد.
«وَ سَبَّلَنَا فِي سُبُلِ إِحْسَانِهِ» حمد آن خداي را كه ما را در راه‌هايي كه منتهي به احسان مي‌شود به حركت درآورد و در اين مسيرها انداخت، چرا؟ «لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَى رِضْوَانِهِ»، تا با دستگيري و امداد او، از اين راه‌ها سلوك كنيم. هم ورود به اين سبل احتياج به هدايت الهي دارد و هم سیر در اين سبل و سلوك در آن بدون مَنّ الهي ممکن نیست. پايان اين سبل چيست؟ رضوان خدای متعال است. انسان اگر اين سبل احسان را با مَنّ الهي طي كند به مقام رضوان الهي مي‌رسد.
«حَمْداً يَتَقَبَّلُهُ مِنَّا، وَ يَرْضَى بِهِ عَنَّا» آن حمدي كه رضاي حق را به دنبال مي‌آورد و مقبول درگاه حق مي‌شود.
بنابراین ابتداءً خدا را حمد كرديم به اينكه ما را اهل حمد قرار داد و حمد كرديم به اعطای دین و مسیر هدايت به راه‌هاي احسان خودش . در اینجا حمد خاصي دارد برای احسان خاص خدا ؛ «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ» خدا را ستايش مي‌كنم بر اينكه يكي از آن سبل را ماه خودش قرار داد.گویی که يك حمد اختصاصي دارد که غير از حمدهاي گذشته است.
معرفی ماه رمضان
سپس حضرت اين ماه را معرفي مي‌كنند؛ «شَهْرَ الصِّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ، وَ شَهْرَ التَّمْحِيصِ، وَ شَهْرَ الْقِيَامِ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ، هُدىً لِلنَّاسِ، وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقان» شهر قرآن و شهري كه در آن هدايت و بيّنات براي مردم فرود آمده كأنّه فقط همان سال اول نزول قرآن هم نيست بلکه استمرار دارد. شهر برخورداري از قرآن و هدايت او و بيّنات او اين ماه است، لذا بهار قرآن ماه رمضان است.
«صيام»، «اسلام»، «طهور» و «تمحيص» و «قيام»، خصوصياتی است که در اين ماه انسان مي‌تواند به آنها راه پيدا كند، مي‌تواند به مقام صائمين برسد. اين صوم هم درجاتي دارد،از صوم از مفطرات و محرّمات است تا صومي كه گفتند مخصوص أخصّ خواص است كه امساك قلب عن ما سوي الله است. ماه رمضان ماهي است كه انسان مي‌تواند به اين مقامات برسد، هميشه اين شرايط مهيّا نيست. طبق نقلي که از نبی اکرم صلی الله علیه وآله شده است، ایشان فرمودند كه شهري است كه در آن دعوت به ضيافت الهي شدند و ابواب جهنم به روي شما بسته است، درهاي بهشت باز است و شياطين در اين ماه در غُل و زنجيرند . اينها حقايقي است كه براي آنهايي كه اهل مشاهده‌ي ملكوت عالم هستند قابل شهود است و براي ما چون حضرت فرمودند قطعي است. راه‌هايي كه بسوي جهنم ختم مي‌شود در اين ماه مسدود است، از درب بسته بايد وارد جهنم شد! در مقابل راه‌هاي رحمت الهي به سوي انسان باز است. شياطين كه دعوت به جهنم مي‌كنند و مانع ورود انسان به رضوان و بهشت و مقامات معنوي هستند در غُل و زنجيرند. در احوالات مرحوم انصاري همداني نقل شده است كه وقت مغرب فرموده بود بلند شويد اذان بگوئيد، به او گفتند هنوز مغرب نشده است، فرموده بود: مگر نمي‌بينيد ملائكه روز دارند مي‌روند و ملائكه‌ي شب فرود مي‌آيند. آنهايي كه اهل ملکوتند هم عوالم ملكوت را مي‌توانند ببينند و هم ملائكه را.
رمضان، ماه تزکیه و تطهیر
بنابراین اینگونه نیست که در همه‌ي ماه‌ها اين زمينة‌ها وجود داشته باشد، ماه ضيافت است و انسان مي‌تواند در اين ضيافت به صيام و اسلام برسد، كه « إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ » . شايد مقام اسلام، همان مقام تسليم در مقابل خداي متعال و نبيّ مكرم و اهلبيت عليهم السلام است. شهر الاسلام است، شهر الطهور و شهر التمحيص است؛ شهري است كه انسان مي‌تواند از همه‌ي رذالت‌ها و‌آلودگي‌هايي كه در وجودش است پاك شود. در منزل، حمام يك مکان مخصوصي است كه برای تطهير در نظر گرفته شده است، مکان و وسائل براي شستشو آماده است، همين كار در نقاط ديگر بسيار سخت انجام مي‌گيرد، اينطور نيست كه همه جا حمام باشد، اين ماه هم ماه طهور است، شرايط باطني و ملكوتي عالم در اين ماه براي پاك شدن و طهارت انسان كاملاً آماده است.
البته ممکن است انسان از این ظرفیت ها استفاده نکند؛ خدا رحمت کند استادي داشتيم مي گفت ما بچه بوديم با کودکان هم سن اقوام مي‌رفتيم حمام - خزينه‌ي قديم- سه چهار ساعت در حمام مي‌مانديم ولي بازی می کردیم وكشتي مي‌گرفتيم و بازي مي‌كرديم، وقتي از حمام بيرون مي‌آمديم تازه چرك‌هايمان خيس شده بود! يك دست كتك مي‌خورديم كه چرا حمام رفتيد؟! شهر الطهور گاهي اينگونه است و آدم استفاده نمي‌كند، وقتي بيرون مي‌آيد تازه چرك‌هايش خيس خورده است. ولي اگر بخواهد می تواند همه‌ي رذالت‌هاي روحي خودش را در اين ماه تطهير كند، ملكات و مراتب مختلف وجودي نفسش همه تطهير و پاك بشوند.
شهر خالص شدن است؛ خيلي‌از ناخالصي‌های انسان بر خودش هم پوشيده است، اين ناخالصي‌ها را در اين ماه مي‌شود پاك كرد. خداي متعال در ضمن بحث از جنگ احد و شكست‌هايي كه به حسب ظاهر براي مسلمان‌ها پيش آمده، مي‌فرمايد: « لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما في صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما في قُلُوبِكُم » اين جنگ هاي سنگين برای اين است كه آنچه در قلب شماست تمحيص شود. انسان در آن فشارهاي سنگين است كه مي‌تواند پاك بشود و تعلقاتی که نسبت به اغيار دارد را رها كند. شهر ماه رمضان يك چنين شهري است، مثل كوره‌ي جنگ كه انسان مي‌تواند در آن تمحيص بشود، اينجا هم همينطور است. طلا ممكن است آلايش‌ها و ناخالصي‌هايي داشته باشد كه بايد در كوره و در دماي بالا، اين ناخالصي‌ها را از خودش رها كند. در آن وضعیت است طلاي خالص باقي مي‌ماند و بقيه تعلقات كنده مي‌شود. گاهي ناخالصي‌هاي وجود انسان تعلق زیادی به روح انسان دارد مانند جاذبه طلا و مس که در درجه‌ي خاصي از حرارت كوره رها مي‌شود. ولي در شرايط عادي نمي شود. درون اين ماه يك چنين شرايطي آماده است و انسان مي‌تواند تمحيص شود، هميشه موقعیت براي تمحيص شدن آماده نيست.
شهر القيام است؛ ظاهرش اين است كه آدم مي‌تواند در اين ماه شب زنده‌داري كند، ولي شاید بيش از اين باشد؛ انسان در اين ماه است كه مي‌تواند به قيام لله برسد. یعنی انسان براي خدا به مرحله‌ي قيام الهي برسد. اینکه انسان همه حياتش قيام لله باشد، كار آساني نيست و در اين ماه ممكن است.
شهري است كه انسان می تواند از هدايت و بيّنات قرآن برخوردار شود. هميشه اينگونه نيست كه مثل ماه رمضان، قرآن به انسان بهره و بار بدهد، چون خواندن ها و بهره‌مندي‌ها متفاوت است.
«فَأَبَانَ فَضِيلَتَهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ» خداي متعال فضيلت اين شهر را پنهان نكرد. اين هم جزء نعم الهي است، اگر مي‌فرمود همانطور كه شب قدر را مخفي كردم، ماه رمضان هم يك ماهي است كه خودتان برويد پيدا كنيد، كار مشكل مي‌شد، در اینصورت انسان اگر مي‌خواست به بركات اين ماه برسد بايد همه‌ي سال را مراقبه می کرد، ولي الآن خداي متعال اين ماه را معيّن كرده است؛ «بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ، وَ الْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ» خدا محرماتي براي اين ماه قرار داد، آن محرمات چيست؟ «فَحَرَّمَ فِيهِ مَا أَحَلَّ فِي غَيْرِهِ إِعْظَاماً، وَ حَجَرَ فِيهِ الْمَطَاعِمَ وَ الْمَشَارِبَ إِكْرَاماً» خداي متعال برای اكرام و اعظام اين ماه، اين دستورات را داده است. «وَ جَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَيِّناً» آن را معيّن كرده و جابجا نمي‌شود، «لَا يُجِيزُ- جَلَّ وَ عَزَّ- أَنْ يُقَدَّمَ قَبْلَهُ، وَ لَا يَقْبَلُ أَنْ يُؤَخَّرَ عَنْهُ» بايد اين ماه در مواقف خودش احيا شود.
نعمت شب قدر
علاوه بر این ها نعمتي در اين ماه هست -كه در بسياري از روایت ها و دعاهاي ماه رمضان تأكيد شده - و آن اين است كه «ثُمَّ فَضَّلَ لَيْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَيَالِيهِ عَلَى لَيَالِي أَلْفِ شَهْرٍ»، يك شب اين ماه از شب‌هاي هزار ماه برتر است. اين يك گنج عظيم بي‌حد و اندزه‌اي است كه خداي متعال در اين ماه قرار داده است و انسان بايد تلاش كند كه اين گنج را به دست بياورد. اگر به دست آورد تدارك همه‌ي كاستي‌هاي عمر انسان مي‌شود و اگر به دست نياورد، در اين عمر معمولي هفتاد- هشتاد ساله انسان خيلي كاري نمي‌شود کرد.
بر اساس بعضي روايات، شب قدر نعمتی است كه خداي متعال در مقابل عمر طولاني‌اي كه به امم سابق داده، به امت نبي اكرمصلی الله علیه وآله عطا كرده است. در روايات ذیل سوره‌ي قدر دو شأن نزول براي این سوره آمده است - و هر دو هم ممكن است درست باشد و تنافي‌اي با هم ندارند- اول اینكه حضرت در خواب ديدند كه بني تمیم و بني اميه از منبر حضرت بالا رفتند و مردم را به قهقرا برمي‌گردانند. حضرت (ص) محزون شدند كه جبرنيل آمد و گفت يا رسول الله چه شده؟ فرمود من چنين خوابي ديدم، عرض كردم من مطلع نيستم بايد بروم از خداي متعال سوال كنم، برگشت و سوره‌ي قدر و يك آيه‌ي ديگر را آورد كه ما در مقابل اين دولت طولاني‌اي كه به آنها داديم و مردم را به قهقرا برمي‌گردانند به تو شب قدر داديم كه شب قدر تو از اين دولت كارگشاتر است. درست است اينها به عقب برمي‌گردانند ولي شب قدر تو همه‌ي آنها را جبران مي‌كند.
در آيات ديگر دارد « وَ إِذْ قُلْنا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتي أَرَيْناكَ إِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآن» ما گفتيم، پروردگارت محيط به مردم است، آنها نمي‌توانند از ملك و حكومت خدا بيرون بروند، خدا احاطه دارد، پس حکمت این شجره ملعونه چيست؟ اين فتنه‌ي الهي است! كوره‌اي است كه بايد مردم در اين كوره بروند كه يك عده خالص بيرون بيايند و يك عده جدا بشوند. بعضي روايات شجره‌ي ملعونه را به بني اميه تفسير كرده اند. خداوند می فرماید ما در مقابل اين فتنه شب قدر را به تو داديم كه تدارك همه‌ي آنها را مي‌كند.
ذيل این آيه روايت ديگري است كه معنا مي‌كند و آن اينكه در محضر رسول الله (ص) عرض شد كه بعضي از امم سابق فقط 120 سال شمشير روي دوش‌شان بوده و مي‌جنگيدند در حالي كه عمر امت حضرت متوسط 60 تا 70 است، حضرت به خداي متعال عرض كردند كه خدايا در مقابل اين عمرهاي طولاني به امت من چه عطا کرده ای؟ خدا فرمود سوره قدر را داديم كه جبران نقص عمر را مي‌كند. چون خود دنيا كه موضوعيت ندارد، اين عمري كه مي‌دهند براي اين است كه انسان بتواند بارش را براي ادامه راه ببندد و إلا هزار سال در اين دنيا باشي يا صد سال موضوعيت ندارد. شب قدري كه قرار داديم جبران مي‌كند، اين شب قدر را گویی به احترام حضرت، به امت او دادند.
پيامبر ما غير از حضرت موسي و حضرت نوح و حضرت ابراهيمعلیهم السلام است كه بايد هزار سال كنارشان باشي تا برسي، در يك عمر كوتاه با حضرت مي‌توان به مقصد رسيد، مانند اينكه يك استاد زبردست كه 40 سال سابقه تدریس دارد و از نظر استعداد و توانايي كامل است، با يك استاد معمولی خيلي فرق مي‌كند، ممكن است يك كتاب را با او يك ماهه بخواني ولي با ديگري يك ساله نشود خواند. اين شفاعت حضرت و اهلبيتشعلیهم السلام است كه راه را كوتاه كرده است، شب قدر اين امت نیز از اين شفاعت به دست آمده است.
حضرت زهرا (س) ، حقیقت شب قدر
روايت دیگری هست که مرحوم مجلسي در بحار نقل كردند كه « اللَّيْلَةُ فَاطِمَةُ وَ الْقَدْرُ اللَّهُ فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَكَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ» . شب قدر ماه رمضان ارتباطي با ولي خدا دارد، من تلقي‌ام اين است كه حقيقت شب قدر درك ولي خدا و مقام ولايت الهيه است، انسان اگر به آن محيط أمن ولايت الهيه وارد نشود كه «وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي» شب قدري ندارد، خطرپذير است ، بايد وارد آن حصن بشود كه از مخاطرات نجات پيدا كند، كما اينكه «لا اله الا الله حصني» ، «ولايت علي ابن ابيطالب» هم حصن است. روايت سلسله الذهب را قريب به چهار هزار نفر قلم بدست در نيشابور مي‌نوشتند، وقتي كجاوه‌ي حضرت حركت كرد گفتند يك حديث نقل كنيد، حضرت با سند از آباءشان، از نبي مكرم اسلام (ص)، از جبرائيل عن الله تبارك و تعالی نقل کردند: « لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي» و سر را بيرون آوردند و گفتند: « بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا»، پذيرش ولايت اولياي الهی شرط و مقوّم توحيد است. اگر انسان به محيط ايمن الهي و آن وادي امن وارد نشود خطر پذير است، شيطان، نفس، ديگران تهديدش مي‌كنند. و من گمان مي‌كنم كه حقيقت شب قدر هم همين باشد. اينكه شب قدر در ماه رمضان است، بعيد نيست معنايش اين باشد كه درك حقيقت آن مقام ولايت الهيه هم در اين ماه است، اگر انسان توانست خودش را به آن وادي ايمن و ولي خدا برساند در كنار او بيش از هزار ماه جلو رفته است و اگر نرساند، هزار ماه هم كه خودش بدود آن كار را نمي‌كند. يك شب كه با وليّ خدا سالك باشي و به آن وادي أيمن راه یابی، آن يك شب از هزار شب كه خودت راه بروي بهتر است.
درك شب قدر هم غير از بيدار بودن است؛ ممكن است آدم بيدار باشد، ابوحمزه بخواند، دعاي جوشن كبير بخواند، همه‌ي كارها را بكند ولي به درك شب قدر نرسيده باشد. درك شب قدر امر ديگري است كه ورود به آن محيط ايمن الهي استكه در اين روايت مي‌فرمايد: «فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَكَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ». اين روايت نقشه‌ي گنج است، بعد از یافتن آدرس گنج بايد دنبال گنج‌ياب رفت، انسان باید آستين‌ها را بالا بزند تا پيدا كند، صرف نقشه‌ِ گنج براي رسيدن به گنج كافي نيست؛ « فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَكَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ ». سپس هشدار مي‌دهند كه خيال نكنيد به معرفت تام حضرت می رسید « وَ إِنَّمَا سُمِّيَتْ فَاطِمَةَ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا » كه در روايت دارد كه نام ایشان از طرف خدا بوده است.
در علل الشرايع صدوق روايتي دارد كه جابر از حضرت سؤال كرد كه چرا به حضرت مي‌گويند زهرا ؟ فرمود: « لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ فَلَمَّا أَشْرَقَتْ أَضَاءَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ بِنُورِهَا وَ غَشِيَتْ أَبْصَارُ الْمَلَائِكَة » وقتي اين نور كه منشعب از عظمت الهي است تجلي كرد حجاب ملانكه شد، با اينكه خود ملائكه نورانی هستند به سجده افتادند، خدا فرمود «هَذَا نُورٌ مِنْ نُورِي أَسْكَنْتُهُ فِي سَمَائِي خَلَقْتُهُ مِنْ عَظَمَتِي أُخْرِجُهُ مِنْ صُلْبِ نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِي» ، او را در آن نقطه‌ي سماي منصوب به خودم و آن رفعت منصوب به خودم جای دادم، سپس از مسير رسول الله (ص) به عالم دنيا تنزلش دادم. بنابراین معرفت امام و معرفت صديقه طاهره سلام الله علیها را درک حقیقت شب قدر است.
ابتلاء و بلاء حضرت زهرا سلام الله علیها حلقة اتصال ما با عوالم بالاتر است. حلقه اتصال عالم با نبوت و ولايت است. اگر ابتلاء ايشان نبود فتنه‌هاي شيطان همه را جدا مي كرد. بلاء حضرت به خاطر وسعت و عظمتش حلقه اتصال و پيوند همه اولياء و همة خوبان به مقام نبوت و ولايت است. در باطن عالم هر كسي متصل مي‌شود از اين راه متصل مي‌شود، حلقه اتصال باطني است. شايد معناي شب قدر بودن حضرت هم همين باشد.
