onia$
دستیار مدیر تالار مدیریت
روايت ديگر
سیاست نفتی ایران در برنامه‌های عمراني سوم و چهارم
گروه اقتصاد- در روزهای پایانی دی 1349 رسانه ها خبر دادند که مذاکرات ایران با کنسرسیوم نفت به نتیجه نرسیده است. از این رو در گاهشمار این روز سیاست نفتی ایران در آن دهه را بررسی می‌کنیم.
علی رشیدی- هدف نهایی سیاست‌های نفتی ایران طی برنامه‌های سوم و چهارم، ازدیاد درآمد ایران از بخش نفت بود که در نتیجه،در مجموع حدود 55 درصد از کل درآمدهای دولت،75 درصد درآمد ارزی کشور و بیش‌از صددرصد بودجه برنامه‌های عمرانی را تامین می‌کرد. برای نیل به این هدف،سیاست‌ها و برنامه‌های خاصی به مورد اجرا گذاشته شد که مهم‌ترین آنها به شرح زیر قابل ذکر است:
1- بالا بردن تولید: درطول برنامه سوم، شش قرارداد جدید نفتی برای اکتشاف نفت در قسمتی از منطقه یکم فلات قاره ایران با شرکت‌های خارجی به امضا رسید، یکی از این شرکت‌ها (لاوان-لاپکو) میدان نفتی «ساسان»را کشف کرد که منجر به ایجاد تاسیسات نفتی در جزیره«لاوان» و احداث خط لوله زیر دریایی (142 کیلومتر) به قطر 22 اینچ برای حمل نفت به جزیره شد. شرکت فرانسوی «اراپ» (ERAP)نیز امتیاز اکتشاف نفت در بخش عظیمی از نقاط خارج شده از حوزه کنسرسیوم را به دست آورد. خود کنسرسیوم و شرکت «ایپاک» (IPAK )موفق به کشف نفت در 10 حوزه جدید نفتی شدند. نتیجه این اکتشافات افزایش تولید سالانه نفت حدود 5/12 درصد در سال‌های 1346-1341 بود.دراین مدت کل تولید نفت به 492 میلیون متر مکعب بالغ شد که 4/14 میلیون متر مکعب آن توسط شرکت ملی نفت ایران و شرکت نفت «سیریپ» (ایران-ایتالیا) استخراج شد. در همین مدت حدود 50 درصد سرمایه‌گذاری در اکتشاف و تولید نفت (3/40 میلیارد ریال) توسط شرکت‌های کنسرسیوم به عمل آمد. طبق برنامه چهارم از 8/61 میلیارد ریال سرمایه‌گذاری در صنعت نفت 5/28 میلیارد ریال مستقلا توسط خود شرکت نفت به عمل می‌آمد.
2-با بالا بردن ظرفیت صادرات، احداث ترمینال‌های صادراتی و خطوط لوله انتقال نفت به این ترمینال‌ها ضروری بود. در برنامه سوم،طرح خارک (پروژه پرچم) مطرح شد که کلیه نفت خام صادراتی آن حوزه را با تانکر به بازارهای جهانی می‌رساند.جهت رساندن نفت به جزیره خارک نیز خطوط لوله زیر دریایی سوم و چهارم گناوه- خارک با هزینه‌ای بیش‌از 100 میلیون دلار احداث شد.
3- تاسیس شرکت ملی نفتکش ایران: به منظور حمل هرچه بیشتر نفت ایران به بازارهای جهانی توسط کشتی‌های ایرانی،شرکت ملی نفتکش ایران در سال 1344 تاسیس و تا سال 1346 چهار کشتی با ظرفیت 172 هزار تن خریداری شد.هدف شرکت در برنامه عمرانی چهارم نیز خرید دو نفتکش عظیم بود.
4-تحصیل بازارهای مطمئن در خارج:شرکت ملی نفت ایران به منظور فروش مستقل نفت در بازارهای جهانی و به‌دست آوردن بازارهای ثابت فروش، در احداث پالایشگاه‌ها و فعالیت‌های تصفیه و فروش محصولات نفتی مشارکت کرد که از آن‌جمله مشارکت در احداث پالایشگاه «مدرس» در هندوستان و پالایشگاه نفت در آفریقای جنوبی بود. سهم ایران از سرمایه‌گذاری در پالایشگاه «مدرس»13 درصد بود.
5- افزایش درآمد ایران از قرارداد کنسرسیوم: از سال 1335 (حدود یک‌سال پس از انعقاد قرارداد با کنسرسیوم) ایران پیوسته کوشید تا با محدود کردن حوزه عمل کنسرسیوم (مهلت تعیین کردن برای اکتشاف و آغاز بهره‌برداری) و آزاد کردن مناطق برای واگذاری به سایر شرکت‌های نفتی یا برای عملیات خود شرکت ملی نفت ایران (استرداد 25 درصد حوزه عمل کنسرسیوم) و نیز تقاضای مالیات و عوارض بیشتر، سهم خود را از سود شرکت‌ها،یعنی از 50 درصد بیشتر کند. در سال 1343 به موجب قرارداد الحاقی با کنسرسیوم مقرر شد از آن پس علاوه بر مالیات‌های سالانه،5/12 درصد پرداخت اضافی به ایران صورت گیرد (درمقابل تخفیف در قیمت نفت).
در سال‌های 45-1344شش قرارداد بزرگ نفتی با شرکت‌های خارجی به امضا رسید که منافع حاصل برمبنای 75 درصد ایران و 25 درصد شرکت خارجی تقسیم می‌شد. قراردادی در سال 1345 باشرکت فرانسوی«اراپ» بر مبنای تقسیم منافع 5/91 و 5/8 درصد امضا شد.در آبان ماه 1349 پس‌از مذاکره با شرکت‌های عضو کنسرسیوم قیمت هر بشکه نفت سنگین معادل 9 سنت بالا برده شد و سهم ایران بابت مالیات بردرآمد از 50 درصد به 55 درصد افزایش یافت. در بهمن ماه همان سال موافقت‌نامه تاریخی تهران با شرکت‌های بزرگ نفتی فعال در خليج فارس به امضا رسید که رابطه ممالک نفت خیز با شرکت‌ها را از نظر قیمت‌گذاری نفت،تغییر داد. مهم‌ترین نکات مورد توافق عبارت بود از: 1-افزایش 38 سنت به قیمت هر بشکه نفت خام سبک و 5/40 سنت به قیمت هر بشکه نفت سنگین در خلیج فارس.یعنی رساندن قیمت یک بشکه نفت سبک 34 درصد به 17/2 دلار و یک بشکه نفت سنگین به 125/2 دلار. 2-حذف هزینه فروش و تخفیفات که قبلا متداول بود. 3-افزایش سالانه 5/2 درصد به علاوه 5 سنت به قیمت هر بشکه نفت به ترتیب برای افزایش قیمت‌ها و بالا رفتن تقاضا برای قیمت نفت در چهار سال آینده (1975-1971)در اوت 1971(مرداد ماه 1350). دراثر تغییراتی که در نقش بین‌المللی دلار و تبدیل پذیری آن روی داد، ارزش دلار نسبت به سایر ارزها کاهش یافت و چون قیمت نفت برحسب دلار پرداخت می‌شد، مذاکره با شرکت‌های نفتی ضروری شد. مذاکرات ژنو(20 ژانویه 1972)سبب شد که قیمت هر بشکه نفت‌خام به دلار، 49/8 درصد دیگر افزایش یابد.اثر مجموع این سیاست ها در افزایش درآمد ارزی کشور از بخش نفت، منعکس است که برنامه چهارم به 9/7 میلیارد دلار یعنی بیش‌از سه برابر برنامه سوم (4/2 میلیارد دلار) بالغ شد. به این ترتیب طی 10 سال درآمد نفت از جمع مخارج دو برنامه (685 میلیارد ریال) بیشتر شد.
سیاست نفتی ایران در برنامه‌های عمراني سوم و چهارم
گروه اقتصاد- در روزهای پایانی دی 1349 رسانه ها خبر دادند که مذاکرات ایران با کنسرسیوم نفت به نتیجه نرسیده است. از این رو در گاهشمار این روز سیاست نفتی ایران در آن دهه را بررسی می‌کنیم.
|
1- بالا بردن تولید: درطول برنامه سوم، شش قرارداد جدید نفتی برای اکتشاف نفت در قسمتی از منطقه یکم فلات قاره ایران با شرکت‌های خارجی به امضا رسید، یکی از این شرکت‌ها (لاوان-لاپکو) میدان نفتی «ساسان»را کشف کرد که منجر به ایجاد تاسیسات نفتی در جزیره«لاوان» و احداث خط لوله زیر دریایی (142 کیلومتر) به قطر 22 اینچ برای حمل نفت به جزیره شد. شرکت فرانسوی «اراپ» (ERAP)نیز امتیاز اکتشاف نفت در بخش عظیمی از نقاط خارج شده از حوزه کنسرسیوم را به دست آورد. خود کنسرسیوم و شرکت «ایپاک» (IPAK )موفق به کشف نفت در 10 حوزه جدید نفتی شدند. نتیجه این اکتشافات افزایش تولید سالانه نفت حدود 5/12 درصد در سال‌های 1346-1341 بود.دراین مدت کل تولید نفت به 492 میلیون متر مکعب بالغ شد که 4/14 میلیون متر مکعب آن توسط شرکت ملی نفت ایران و شرکت نفت «سیریپ» (ایران-ایتالیا) استخراج شد. در همین مدت حدود 50 درصد سرمایه‌گذاری در اکتشاف و تولید نفت (3/40 میلیارد ریال) توسط شرکت‌های کنسرسیوم به عمل آمد. طبق برنامه چهارم از 8/61 میلیارد ریال سرمایه‌گذاری در صنعت نفت 5/28 میلیارد ریال مستقلا توسط خود شرکت نفت به عمل می‌آمد.
2-با بالا بردن ظرفیت صادرات، احداث ترمینال‌های صادراتی و خطوط لوله انتقال نفت به این ترمینال‌ها ضروری بود. در برنامه سوم،طرح خارک (پروژه پرچم) مطرح شد که کلیه نفت خام صادراتی آن حوزه را با تانکر به بازارهای جهانی می‌رساند.جهت رساندن نفت به جزیره خارک نیز خطوط لوله زیر دریایی سوم و چهارم گناوه- خارک با هزینه‌ای بیش‌از 100 میلیون دلار احداث شد.
3- تاسیس شرکت ملی نفتکش ایران: به منظور حمل هرچه بیشتر نفت ایران به بازارهای جهانی توسط کشتی‌های ایرانی،شرکت ملی نفتکش ایران در سال 1344 تاسیس و تا سال 1346 چهار کشتی با ظرفیت 172 هزار تن خریداری شد.هدف شرکت در برنامه عمرانی چهارم نیز خرید دو نفتکش عظیم بود.
4-تحصیل بازارهای مطمئن در خارج:شرکت ملی نفت ایران به منظور فروش مستقل نفت در بازارهای جهانی و به‌دست آوردن بازارهای ثابت فروش، در احداث پالایشگاه‌ها و فعالیت‌های تصفیه و فروش محصولات نفتی مشارکت کرد که از آن‌جمله مشارکت در احداث پالایشگاه «مدرس» در هندوستان و پالایشگاه نفت در آفریقای جنوبی بود. سهم ایران از سرمایه‌گذاری در پالایشگاه «مدرس»13 درصد بود.
5- افزایش درآمد ایران از قرارداد کنسرسیوم: از سال 1335 (حدود یک‌سال پس از انعقاد قرارداد با کنسرسیوم) ایران پیوسته کوشید تا با محدود کردن حوزه عمل کنسرسیوم (مهلت تعیین کردن برای اکتشاف و آغاز بهره‌برداری) و آزاد کردن مناطق برای واگذاری به سایر شرکت‌های نفتی یا برای عملیات خود شرکت ملی نفت ایران (استرداد 25 درصد حوزه عمل کنسرسیوم) و نیز تقاضای مالیات و عوارض بیشتر، سهم خود را از سود شرکت‌ها،یعنی از 50 درصد بیشتر کند. در سال 1343 به موجب قرارداد الحاقی با کنسرسیوم مقرر شد از آن پس علاوه بر مالیات‌های سالانه،5/12 درصد پرداخت اضافی به ایران صورت گیرد (درمقابل تخفیف در قیمت نفت).
در سال‌های 45-1344شش قرارداد بزرگ نفتی با شرکت‌های خارجی به امضا رسید که منافع حاصل برمبنای 75 درصد ایران و 25 درصد شرکت خارجی تقسیم می‌شد. قراردادی در سال 1345 باشرکت فرانسوی«اراپ» بر مبنای تقسیم منافع 5/91 و 5/8 درصد امضا شد.در آبان ماه 1349 پس‌از مذاکره با شرکت‌های عضو کنسرسیوم قیمت هر بشکه نفت سنگین معادل 9 سنت بالا برده شد و سهم ایران بابت مالیات بردرآمد از 50 درصد به 55 درصد افزایش یافت. در بهمن ماه همان سال موافقت‌نامه تاریخی تهران با شرکت‌های بزرگ نفتی فعال در خليج فارس به امضا رسید که رابطه ممالک نفت خیز با شرکت‌ها را از نظر قیمت‌گذاری نفت،تغییر داد. مهم‌ترین نکات مورد توافق عبارت بود از: 1-افزایش 38 سنت به قیمت هر بشکه نفت خام سبک و 5/40 سنت به قیمت هر بشکه نفت سنگین در خلیج فارس.یعنی رساندن قیمت یک بشکه نفت سبک 34 درصد به 17/2 دلار و یک بشکه نفت سنگین به 125/2 دلار. 2-حذف هزینه فروش و تخفیفات که قبلا متداول بود. 3-افزایش سالانه 5/2 درصد به علاوه 5 سنت به قیمت هر بشکه نفت به ترتیب برای افزایش قیمت‌ها و بالا رفتن تقاضا برای قیمت نفت در چهار سال آینده (1975-1971)در اوت 1971(مرداد ماه 1350). دراثر تغییراتی که در نقش بین‌المللی دلار و تبدیل پذیری آن روی داد، ارزش دلار نسبت به سایر ارزها کاهش یافت و چون قیمت نفت برحسب دلار پرداخت می‌شد، مذاکره با شرکت‌های نفتی ضروری شد. مذاکرات ژنو(20 ژانویه 1972)سبب شد که قیمت هر بشکه نفت‌خام به دلار، 49/8 درصد دیگر افزایش یابد.اثر مجموع این سیاست ها در افزایش درآمد ارزی کشور از بخش نفت، منعکس است که برنامه چهارم به 9/7 میلیارد دلار یعنی بیش‌از سه برابر برنامه سوم (4/2 میلیارد دلار) بالغ شد. به این ترتیب طی 10 سال درآمد نفت از جمع مخارج دو برنامه (685 میلیارد ریال) بیشتر شد.
