تذهیب ، زیبایی متون دینی تذهیب چنانكه گفته اند از لغت عربی “ذهب “ یعنی طلا مشتق شده است و عبارتست از طرح و ترسیم و تنظیم ظریف و چشم نواز نقوش و نگاره های گیاهی و هندسی در هم تنیده و پیچان كه با چرخشهای تند و كند و گردشهای موزون و مرتب و خطوط سیال و روان نقش شده باشند .فرهنگ معین ذیل كلمه “ تذهیب “ چنین نگاشته شده است :“ زر گرفتن – زر اندود كردن – زر كاری – طلا كاری “.
در كتاب واژه نامه مصور هنرهای تجسمی برابر با لغت تذهیب آمده است ::” تزئین نسخه های خطی با رنگ طلا و نقوش ظریف گل و گیاهی یا هندسی در هم تابیده . “در فرهنگهای فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد ؛ تعریفی که ما را به اصل و منشاء این هنر رهنمون باشد. در برخی از کتابهای قدیمی و اغلب تذکره ها فقط نامی از نقاشان و مذهبان آمده است که این ، برای دریافت معنای تذهیب کافی نیست.
در لغتنامه ها ، تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته اند ، اما این ، هم تمام معنای تذهیب نیست. در دایرة المعارفهای فارسی نیز تعریفهایی از تذهیب آمده است که به شیوه های تذهیب ، در یک دوره ی خاص از تاریخ ، تعلق دارد.به هر حال تذهیب را می توان مجموعه ای از نقشهای بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتابهای مذهبی ، علمی ، فرهنگی ، تاریخی ، دیوان اشعار ، جُـنگهای هنری و قطعه های زیبای خط به کار می برند.
استادان تذهیب این مجموعه های زیبا را در جای جای کتابها به کار می گیرند تا صفحه های زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری ببخشند. بدین ترتیب است که کناره ها و اطراف صفحه ها ، با طرحهایی از شاخه ها و بندهای اسلیمی ، ساقه ، گلها و برگهای ختایی ، شاخه های اسلیمی و گلهای ختایی و یا بندهای اسلیمی و ختایی و ... مزین می شوند.شاید بهتر آن باشد كه بگوئیم نسخه های خطی و كتب دست نویس بستری مناسب برای رویش و شكوفایی “ هنر تذهیب ‘ شدند.
ظرفیتهای تزئینی و اجرایی نقوش گوناگون تذهیب به حدی بود كه از قرن پنجم و به ویژه اواخر قرن ششم به سرعت به عرصه هنر كاشی سازی راه یافت و سراسر خاك پهناور ایران بزرگ هر مسجد و محراب و گنبد و كتیبه رادر تسخیر خود گرفت تا عظمت و معنویت خانه های خدا را صد چندان كند . در دوران صفویه نقشهای عمدتا گیاهی (تذهیب ) و گاه نقوش هندسی بر تار و پود فرش ایران نشستند تا شناسنامه كهن و باستانی این هنر ملی را به تلریخ هنر ایران و جهان معرفی كنند .
پس می توان از تذهیب به عنوان هنری مستقل كه خود توانست پشتوانه شكوفایی دیگر هنرهای ایرانی باشد نیز یاد كرد . در هنرهایی چون كاشی , قالی , قلمزنی , منبت , خاتم و پارچه های زری و مخمل و …شاید به دلیل همین ارزش و اهمیت است كه در سراسر تاریخ تكامل هنر تذهیب از آغاز رسمی آن (تزئین صفحات كتاب خدا و دیگر نسخ معتبر خطی ) گرفته تا اشاعه و استقلال آن بر كاشی و قالی و حتی در ادوار كنونی همیشه و همه جا در منابع مكتوب موجود از مذهبان به عنوان هنر مندان چیره دست و خلاق طراحی یاد شده كه در نقاشی و مصوری نیز مهارت و استادی داشته اند و همواره نامشان با ارزش و احترام ویژه ای در جامعه بر زبان رانده می شده است.
هنرمند مسلمان ایرانی پس از آشنایی و انس و الفت با مفاهیم انسانی و اخلاقی و دستورهای مترقی و انسان ساز قرآن و تعالیم عالیه اسلامی و به چنان اعتقاد و معرفت و ایمانی به مبانی اسلام دست یافت كه این بار عاشقانه و به یاد خدا برای رضایت خاطر خدا نقش زد . چنین بود كه به تلاش و كوشش مضاعف دست زد تا عالمی زیبا و بی مثال بیافریند و در واقع مؤمنانه هنر نمایی كند نه به ضروریات اجتماعی. به فرمان دل عاشق خدا و قرآن به میدا ن هنر نمایی آمده بود تا با هنرخود نشانی از عبودیت و بندگی خدای خود را جاودانه سازد.
به هر تقدیر آنچه مسلم و قابل پذیرش است آنكه اسلام به بركت “ قرآن شریف “انگیزه و عامل جوشش درونی و اعتقادی هنرمندان ایرانی شد تا ما در تاریخ هنر خود شاهد هنری مقدس و معنوی باشیم.تاریخچه تذهیبشاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را همزمان با نوشتن آن دانست به این معنی كه نخست به منظور تعیین سر سوره ها، آیه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعی تزئین می كردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن ، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری به كار برند و در نتیجه این آثار از سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت به خصوص قرآن هایی كه در برای امرا و بزرگان نوشته می شد.
این امر خود یكی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تكامل فن تذهیب شد. مهدی مكی نژاد، عضو گروه هنر های سنتی فرهنگستان هنردر باره منشاء هنر تذهیب می گوید: « دقیقا نمی توانیم بگوییم منشاء این هنر ایران است اما آنچه مسلم است این است كه این هنر از دوران ساسانیان به صورت گچبری های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود داشته است. كه بعد از اسلام این نقوش و حجاری ها وارد كتاب ها می شود و بیشتر خودش را نشان می دهد.» از طرز تذهیب و آرایش قرآن هائی كه قبل از قرن سوم هجری تدوین شده اطلاع چندانی در دست نیست. اصولا درباره هنر نقاشی و مذهب كاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست.
قرآنها نفیس غالباً به دستور سلاطین و امراء وقت تهیه می شدو هنر مندان سعی می كردندآنرا كه بطرز بسیار عالی آرایش كنند. قدیمی ترین قرآن های باقی مانده از قرون اولیه اسلام همگی به خط كوفی است، نقش و تزئین آنها تقریباً یكنواخت بوده فقط در صفحه اول وگاهی دو صفحه آخر با نقوش هندسی آرایش می شدند. سر سوره ها نیز غالباً دارای نقوش تزئینی بوده و عموماً در سمت راست آنها یك یا چند گل درشت وترنج طرح می زدند.
شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر می نوشته اند و نقطه های حروف را با رنگ قرمز و سبز یا زعفران و آب طلا مشخص می كردند. محل حزب و سایر علامات هم به همین شیوه مزین می شد. چون ایرانی های مانوی مذهب، كتاب دینی خود (ارژنگ یا ارتنگ) را كه به وسیله مانی منقوش و مزین دیده بودند بعد از ایمان آوردن به اسلام به تزئین قران رو آوردند. اما احتمالا به دلیل اینكه اسلام شكل و تصویررا نهی كرده و مكروه دانسته هنر مندان برای ارضاء حس هنری خود به تزئین و تذهیب رو آوردند.
صفحات بدست آمده از كاوشهای علمی تورفانی نشان می دهد كه نقاشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زیبائی خطوط را با نقوش تركیب كنند. این سبك در دورا ن اسلامی متداول و معمول شد. مكی نژاد درباره این هنر در دوران اسلامی می گوید:« مهم نیست كه مبداء این هنر ایران بوده است یا نه اما مسلم است كه این هنر در ایران تكامل پیدا میكند و نظم هندسی خاصی به خود گرفته است. تنها در ایران است كه تذهیب به این شكل، با این نظم و با این هندسه دیده شده است. كار های مشابهی كه عرب ها یا چینیان انجام داده اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه می كند.
پراكندگی رنگ ها و نقوش هندسی اقوام دیگر هنوز هم به پختگی كامل نرسیده است.تذهیب ایرانی واقعا بی نظیر است.» در قرون اولیه دوران اسلامی به همان اندازه كه به خوشنویسی توجه می شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه بزرگان و امیران بود تا جائی كه در نقاط مختلف ایران به خصوص خراسان، مراكزی جهت تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن به وجودآمد و رفته رفته فن تذهیب راه كمال را طی كرد.
درقرون اولیه دوران اسلامی، خود خطاطان كار تذهیب را به عهده داشته اند ولی به تدریج تقسیم كار بین هنرمندان متداول و مرسوم شد. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس كار خود را انجام می داد، یعنی نسخه كتاب و یا قرآن را می نوشته و در ضمن كتابت آن مقداری فضا برای كشیدن صور و یا مذهّب كاری در صفحات خالی می می گذاشتند، طوری كه بعضی از این كتاب ها كه هم اكنون در دست است نشان می دهد كه قسمتی از كار تذهیب ناتمام مانده است.
از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن ها با روشی كه در دوره های قبل به كار برده می شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار داده اند این گلبرگ های به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی كه بر روی مساجد این دوره در اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده اند می اندازد.
از دوره سلجوقی تعدادی قرآن های مذهّب باقی مانده كه شاید یكی از بهترین و نفیس ترین انواع آن قرآنی است با تفسیر مجلد كه در سال 584 فراهم شد است. این قرآن برای مطالعه امیر غیاث الدین ابوالفتح محمد بن سام تهیه و كاتب آن محمد بن عیسی بن علی نیشابوری است ولی متأسفانه از نام مذهب آن ذكری به میان نیامده و احتمال فراهم آوردن آن در خراسان از توسط امیر غوریان وجود دارد كه قرآن به نام او مصور است.
در اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری شهر تبریز یكی از مراكز مهم برای تشویق و پرورش هنر مندان به شمار می رفت و این امر موجبات توسعه و تكامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین كه بانی ربع رشیدی در نزدیكی شهر تبریز است توجه بیشتری برای كتابت قرآن و كتاب و آرایش و تذهیب آنها شد و در نتیجه مكتب جدیدی كه به مكتب تبریز معروف است، به وجود آمد كه درهنر نقاشی و فن تذهیب دوره های بعد تأثیر زیادی داشته است.
از تغییراتی كه در طرز تذهیب و آرایش قرآن و كتاب در این دوره به وجود آمد،استفاده از اشكال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مركب یا مجزا از هم بر سر لوح ها و نیز ستاره های آبی رنگ و گل های پرپر كوچك برای تزئین است. سر سوره ها نسبتاً پهن و با خط كوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ درشت نقش شده است. در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح های اسلیمی دیده می شود كه از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است.
علاوه بر رنگ طلا از الوان دیگر چون آبی، قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده می شده، روی هم رفته در این دوره صنعت تذهیب به اوج كمال و ترقی خود رسیده است. دوره تیموری از دوره های بسیار مهم و پررونق و اعلای هنر مذهّب كاری است. سلاطین تیموری همه مشوق هنر كتاب نویسی بوده اند كه بزرگترین و مهمترین آنها «بای سنقر میرزا» پسر شاهرخ بوده است. این شاهزاده علاوه بر اینكه خود به شخصه مردی هنرمند و بهره مند از فنون كتابت و خط و تذهیب و نقاشی بود، جمع كثیری از هنرمندان كه از سراسر امپراطوری تیموری گرد آورده اند كه در دربار و دارالعلم و كتابخانه ای كه در هرات بنیاد نهاده بود می زیستند.
در این شهر كاغذ ساز، خطاط، تذهیب كار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال این قبیل هنرمندان از اهمیت بالایی برخوردار بودند.كتب این شهر از نفیس ترین و زیباترین كتاب هائی است كه تا كنون تهیه شده. در این زمان هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشكال، نباتات، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشكال پرندگان كرده اند. قرآن های این دوره مخصوصاً آنها كه برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب كاری هاست.
طلا و لاجورد یكی از عوامل اصلی كار آنها بوده و در همه حال برای آرایش و تذهیب كتاب و قرآن از آنها استفاده می شده است. صنعت تذهیب كه در دوره تیموری راه كمال پیمود در زمان صفویه نیز ادامه پیدا كرد. در این زمان زمینه ها معمولاً آبی رنگ است و تقسیم ها كوچكتر و به رنگ طلایی و سیاه دیده می شود. طرح های تزئینی نیز به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز است. تذهیب كاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی كرد. بسیاری از نسخ باقی مانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد كه مناظر طبیعی، اشكال انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی، سبز و زرد در آنها به كار رفته است.
منبع : تبیان زنجان
در كتاب واژه نامه مصور هنرهای تجسمی برابر با لغت تذهیب آمده است ::” تزئین نسخه های خطی با رنگ طلا و نقوش ظریف گل و گیاهی یا هندسی در هم تابیده . “در فرهنگهای فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد ؛ تعریفی که ما را به اصل و منشاء این هنر رهنمون باشد. در برخی از کتابهای قدیمی و اغلب تذکره ها فقط نامی از نقاشان و مذهبان آمده است که این ، برای دریافت معنای تذهیب کافی نیست.
در لغتنامه ها ، تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته اند ، اما این ، هم تمام معنای تذهیب نیست. در دایرة المعارفهای فارسی نیز تعریفهایی از تذهیب آمده است که به شیوه های تذهیب ، در یک دوره ی خاص از تاریخ ، تعلق دارد.به هر حال تذهیب را می توان مجموعه ای از نقشهای بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتابهای مذهبی ، علمی ، فرهنگی ، تاریخی ، دیوان اشعار ، جُـنگهای هنری و قطعه های زیبای خط به کار می برند.
استادان تذهیب این مجموعه های زیبا را در جای جای کتابها به کار می گیرند تا صفحه های زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری ببخشند. بدین ترتیب است که کناره ها و اطراف صفحه ها ، با طرحهایی از شاخه ها و بندهای اسلیمی ، ساقه ، گلها و برگهای ختایی ، شاخه های اسلیمی و گلهای ختایی و یا بندهای اسلیمی و ختایی و ... مزین می شوند.شاید بهتر آن باشد كه بگوئیم نسخه های خطی و كتب دست نویس بستری مناسب برای رویش و شكوفایی “ هنر تذهیب ‘ شدند.
ظرفیتهای تزئینی و اجرایی نقوش گوناگون تذهیب به حدی بود كه از قرن پنجم و به ویژه اواخر قرن ششم به سرعت به عرصه هنر كاشی سازی راه یافت و سراسر خاك پهناور ایران بزرگ هر مسجد و محراب و گنبد و كتیبه رادر تسخیر خود گرفت تا عظمت و معنویت خانه های خدا را صد چندان كند . در دوران صفویه نقشهای عمدتا گیاهی (تذهیب ) و گاه نقوش هندسی بر تار و پود فرش ایران نشستند تا شناسنامه كهن و باستانی این هنر ملی را به تلریخ هنر ایران و جهان معرفی كنند .
پس می توان از تذهیب به عنوان هنری مستقل كه خود توانست پشتوانه شكوفایی دیگر هنرهای ایرانی باشد نیز یاد كرد . در هنرهایی چون كاشی , قالی , قلمزنی , منبت , خاتم و پارچه های زری و مخمل و …شاید به دلیل همین ارزش و اهمیت است كه در سراسر تاریخ تكامل هنر تذهیب از آغاز رسمی آن (تزئین صفحات كتاب خدا و دیگر نسخ معتبر خطی ) گرفته تا اشاعه و استقلال آن بر كاشی و قالی و حتی در ادوار كنونی همیشه و همه جا در منابع مكتوب موجود از مذهبان به عنوان هنر مندان چیره دست و خلاق طراحی یاد شده كه در نقاشی و مصوری نیز مهارت و استادی داشته اند و همواره نامشان با ارزش و احترام ویژه ای در جامعه بر زبان رانده می شده است.
هنرمند مسلمان ایرانی پس از آشنایی و انس و الفت با مفاهیم انسانی و اخلاقی و دستورهای مترقی و انسان ساز قرآن و تعالیم عالیه اسلامی و به چنان اعتقاد و معرفت و ایمانی به مبانی اسلام دست یافت كه این بار عاشقانه و به یاد خدا برای رضایت خاطر خدا نقش زد . چنین بود كه به تلاش و كوشش مضاعف دست زد تا عالمی زیبا و بی مثال بیافریند و در واقع مؤمنانه هنر نمایی كند نه به ضروریات اجتماعی. به فرمان دل عاشق خدا و قرآن به میدا ن هنر نمایی آمده بود تا با هنرخود نشانی از عبودیت و بندگی خدای خود را جاودانه سازد.
به هر تقدیر آنچه مسلم و قابل پذیرش است آنكه اسلام به بركت “ قرآن شریف “انگیزه و عامل جوشش درونی و اعتقادی هنرمندان ایرانی شد تا ما در تاریخ هنر خود شاهد هنری مقدس و معنوی باشیم.تاریخچه تذهیبشاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را همزمان با نوشتن آن دانست به این معنی كه نخست به منظور تعیین سر سوره ها، آیه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعی تزئین می كردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن ، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری به كار برند و در نتیجه این آثار از سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت به خصوص قرآن هایی كه در برای امرا و بزرگان نوشته می شد.
این امر خود یكی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تكامل فن تذهیب شد. مهدی مكی نژاد، عضو گروه هنر های سنتی فرهنگستان هنردر باره منشاء هنر تذهیب می گوید: « دقیقا نمی توانیم بگوییم منشاء این هنر ایران است اما آنچه مسلم است این است كه این هنر از دوران ساسانیان به صورت گچبری های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود داشته است. كه بعد از اسلام این نقوش و حجاری ها وارد كتاب ها می شود و بیشتر خودش را نشان می دهد.» از طرز تذهیب و آرایش قرآن هائی كه قبل از قرن سوم هجری تدوین شده اطلاع چندانی در دست نیست. اصولا درباره هنر نقاشی و مذهب كاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست.
قرآنها نفیس غالباً به دستور سلاطین و امراء وقت تهیه می شدو هنر مندان سعی می كردندآنرا كه بطرز بسیار عالی آرایش كنند. قدیمی ترین قرآن های باقی مانده از قرون اولیه اسلام همگی به خط كوفی است، نقش و تزئین آنها تقریباً یكنواخت بوده فقط در صفحه اول وگاهی دو صفحه آخر با نقوش هندسی آرایش می شدند. سر سوره ها نیز غالباً دارای نقوش تزئینی بوده و عموماً در سمت راست آنها یك یا چند گل درشت وترنج طرح می زدند.
شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر می نوشته اند و نقطه های حروف را با رنگ قرمز و سبز یا زعفران و آب طلا مشخص می كردند. محل حزب و سایر علامات هم به همین شیوه مزین می شد. چون ایرانی های مانوی مذهب، كتاب دینی خود (ارژنگ یا ارتنگ) را كه به وسیله مانی منقوش و مزین دیده بودند بعد از ایمان آوردن به اسلام به تزئین قران رو آوردند. اما احتمالا به دلیل اینكه اسلام شكل و تصویررا نهی كرده و مكروه دانسته هنر مندان برای ارضاء حس هنری خود به تزئین و تذهیب رو آوردند.
صفحات بدست آمده از كاوشهای علمی تورفانی نشان می دهد كه نقاشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زیبائی خطوط را با نقوش تركیب كنند. این سبك در دورا ن اسلامی متداول و معمول شد. مكی نژاد درباره این هنر در دوران اسلامی می گوید:« مهم نیست كه مبداء این هنر ایران بوده است یا نه اما مسلم است كه این هنر در ایران تكامل پیدا میكند و نظم هندسی خاصی به خود گرفته است. تنها در ایران است كه تذهیب به این شكل، با این نظم و با این هندسه دیده شده است. كار های مشابهی كه عرب ها یا چینیان انجام داده اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه می كند.
پراكندگی رنگ ها و نقوش هندسی اقوام دیگر هنوز هم به پختگی كامل نرسیده است.تذهیب ایرانی واقعا بی نظیر است.» در قرون اولیه دوران اسلامی به همان اندازه كه به خوشنویسی توجه می شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه بزرگان و امیران بود تا جائی كه در نقاط مختلف ایران به خصوص خراسان، مراكزی جهت تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن به وجودآمد و رفته رفته فن تذهیب راه كمال را طی كرد.
درقرون اولیه دوران اسلامی، خود خطاطان كار تذهیب را به عهده داشته اند ولی به تدریج تقسیم كار بین هنرمندان متداول و مرسوم شد. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس كار خود را انجام می داد، یعنی نسخه كتاب و یا قرآن را می نوشته و در ضمن كتابت آن مقداری فضا برای كشیدن صور و یا مذهّب كاری در صفحات خالی می می گذاشتند، طوری كه بعضی از این كتاب ها كه هم اكنون در دست است نشان می دهد كه قسمتی از كار تذهیب ناتمام مانده است.
از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن ها با روشی كه در دوره های قبل به كار برده می شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار داده اند این گلبرگ های به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی كه بر روی مساجد این دوره در اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده اند می اندازد.
از دوره سلجوقی تعدادی قرآن های مذهّب باقی مانده كه شاید یكی از بهترین و نفیس ترین انواع آن قرآنی است با تفسیر مجلد كه در سال 584 فراهم شد است. این قرآن برای مطالعه امیر غیاث الدین ابوالفتح محمد بن سام تهیه و كاتب آن محمد بن عیسی بن علی نیشابوری است ولی متأسفانه از نام مذهب آن ذكری به میان نیامده و احتمال فراهم آوردن آن در خراسان از توسط امیر غوریان وجود دارد كه قرآن به نام او مصور است.
در اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری شهر تبریز یكی از مراكز مهم برای تشویق و پرورش هنر مندان به شمار می رفت و این امر موجبات توسعه و تكامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین كه بانی ربع رشیدی در نزدیكی شهر تبریز است توجه بیشتری برای كتابت قرآن و كتاب و آرایش و تذهیب آنها شد و در نتیجه مكتب جدیدی كه به مكتب تبریز معروف است، به وجود آمد كه درهنر نقاشی و فن تذهیب دوره های بعد تأثیر زیادی داشته است.
از تغییراتی كه در طرز تذهیب و آرایش قرآن و كتاب در این دوره به وجود آمد،استفاده از اشكال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مركب یا مجزا از هم بر سر لوح ها و نیز ستاره های آبی رنگ و گل های پرپر كوچك برای تزئین است. سر سوره ها نسبتاً پهن و با خط كوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ درشت نقش شده است. در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح های اسلیمی دیده می شود كه از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است.
علاوه بر رنگ طلا از الوان دیگر چون آبی، قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده می شده، روی هم رفته در این دوره صنعت تذهیب به اوج كمال و ترقی خود رسیده است. دوره تیموری از دوره های بسیار مهم و پررونق و اعلای هنر مذهّب كاری است. سلاطین تیموری همه مشوق هنر كتاب نویسی بوده اند كه بزرگترین و مهمترین آنها «بای سنقر میرزا» پسر شاهرخ بوده است. این شاهزاده علاوه بر اینكه خود به شخصه مردی هنرمند و بهره مند از فنون كتابت و خط و تذهیب و نقاشی بود، جمع كثیری از هنرمندان كه از سراسر امپراطوری تیموری گرد آورده اند كه در دربار و دارالعلم و كتابخانه ای كه در هرات بنیاد نهاده بود می زیستند.
در این شهر كاغذ ساز، خطاط، تذهیب كار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال این قبیل هنرمندان از اهمیت بالایی برخوردار بودند.كتب این شهر از نفیس ترین و زیباترین كتاب هائی است كه تا كنون تهیه شده. در این زمان هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشكال، نباتات، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشكال پرندگان كرده اند. قرآن های این دوره مخصوصاً آنها كه برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب كاری هاست.
طلا و لاجورد یكی از عوامل اصلی كار آنها بوده و در همه حال برای آرایش و تذهیب كتاب و قرآن از آنها استفاده می شده است. صنعت تذهیب كه در دوره تیموری راه كمال پیمود در زمان صفویه نیز ادامه پیدا كرد. در این زمان زمینه ها معمولاً آبی رنگ است و تقسیم ها كوچكتر و به رنگ طلایی و سیاه دیده می شود. طرح های تزئینی نیز به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز است. تذهیب كاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی كرد. بسیاری از نسخ باقی مانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد كه مناظر طبیعی، اشكال انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی، سبز و زرد در آنها به كار رفته است.
منبع : تبیان زنجان
