مهدي كياني
کاربر فعال مهندسی هوافضا
بدون شک ديگر کسي نيست که کوچکترين سررشته از علم هوانوردي داشته باشد، اما هواپيماي افسانه اي اف-14 تامکت را نشناسد. اين جنگنده ي به واقعيت جلوتر از زمان، در حدود سه دهه پيش براي نخستين بار پا به عرصه وجود نهاد و تا امروز هم، حريفي شايسته رقابت با اين هواپيماي به ياد ماندني يافت نشده است. گفتني است که اين هواپيما، چند سال پس از نخستين پروازش به خدمت نيروي هوايي ايران نيز در آمد و خلبانان تيزپرواز اين نيرو، افتخارات فراواني را به خصوص در دوران دفاع مقدس براي ميهن اسلاميمان آفريدند. در مقاله زير، به بررسي چگونگي به وجود آمدن اين جنگنده پيشرفته، ويژگي ها و تاريخچه اي از حضور آن در نيروي هوايي ايران نيز خواهيم پرداخت.
تاريخچه و چگونگي تولد جت فوق پيشرفته تامکت
بر همگان آشکار است که دوران پس از جنگ جهاني دوم، دوران رقابت دو بلوک شرق و غرب و به سخن ديگر، ايالات متحده آمريکا و اتحاد جماهير شوروي سابق بوده است. در آن زمان که از آن با نام «جنگ سرد» ياد مي شود، تمرکز رقابت دو کشور آشکارا بر سر نيروي هوايي و صنعت هواپيمايي بود. در دهه شصت ميلادي، ايالات متحده با طراحي و توليد جنگنده قرن، يعني اف-4 فانتوم، گوي سبقت را از شوروي سابق ربود. فانتوم به جرات يکي از پرآوازه ترين هواپيماهاي نظامي بوده که در طول تاريخ هوانوردي نظامي به توليد رسيده است. اين هواپيما، براي نيل به هدف هاي نيروي هوايي ايالات متحده و همچنين حفاظت از ناوهاي هواپيمابر آن کشور طراحي شده بود و در دوران جنگ ويتنام، شمار بسياري از ميگ هاي شوروي سابق را نابود کرد. اسرائيل با بهره گيري از همين هواپيما، حدود 400 فروند از هواپيماهاي اعراب را در همان دو روز نخست جنگ ساقط نمود. اف-4، به دليل ويژگي هاي منحصر به فردش، از کشورهاي هم پيمان آمريکا نيز طرفداران بسياري داشت و همچنان که مي دانيم به کشورهاي نسبتاً زيادي نيز فروخته شد. اما آرام آرام، با گسترش و پيشرفت هواپيماهاي ساخت شوروي، به تدريج ضعف نسبي فانتوم در برابر تهديد هواپيماهايي چون ميگ 25 شوروي بيش از پيش آشکار گرديد. در نتيجه، در اواخر دهه 60 ميلادي، وزارت دفاع ايالات متحده، پروژه T.F.X را براي ساخت يک جنگنده ناونشين نوين به مناقصه گذاشت. از ميان حدود 6.000 طرح پيشنهادي، طرح هواپيماي اف-14 تامکت از سوي شرکت گرومن برگزيده شد و بدين گونه بود که دوران طلايي جنگنده تامکت، آغازيدن گرفت.
در طرح شرکت گرومن، هواپيماي اف-14 تامکت هواپيمايي نسبتاً در اندازه هاي بزرگ، دو سرنشينه، دو موتوره و بال متغير بود. اين هواپيما، مي بايست داراي سرعت برخاست و فرود کمي براي انجام عمليات از روي ناوهاي هواپيمابر بوده و قادر باشد به اطمينان هرچه تمام تر، ايمني ناوهاي هواپيمابر را تامين نمايد. در حقيقت، طراحي هواپيماي اف-14 از طرح هواپيماي اف-111 که يک بمب افکن سبک نيروي هوايي بود مشتق شد. اما ويژگي هاي جديدي چون وزن به مراتب کمتر، موتورهاي تازه طراحي شده و قدرتمند تر، سيستم تسليحاتي و کابين مدرن تر، همه و همه عواملي بود که تامکت را به طور کلي از اف-111 متمايز مي ساخت. اف-14 تامکت با دارابودن طولي حدود 20 متر، جنگنده اي در کلاس جنگنده هاي بزرگ از نظر ابعاد به شمار مي آمد. فاصله دو سر بالهاي آن، در حالت بسته به 10 متر و در حالت کاملاً باز به حدود 19 متر مي رسيد. به واسطه به کار بردن سيستم هاي شناسايي و راداري پيشرفته، وجود دو خلبان براي تکميل عمليات امري بود کاملاً اجتناب ناپذير. موتورهاي نمونه هاي اوليه اين هواپيما، موتورهاي TF-30-P414A ساخت شرکت پرات اند ويتني بودند که اصلاً يک نمونه ارتقاء يافته از موتورهاي هواپيماي اف-111 بود.
اما در مدل هاي بعدي اين هواپيما، به دليل برخي معايب اين موتور، مدل F110 جنرال الکتريک جايگزين اين نوع موتور شد. از نظر طرح کلي بدنه و سازه، هواپيما ابتداً از يک قسمت دماغه ي متشابه با ديگر هواپيما ها براي جا دادن خلبانان تشکيل مي شد. اما علي رغم طراحي هاي مرسوم با بدنه باريک و موتورها نزديک به هم، اين هواپيما داراي بدنه اي عريض و پهن اما باريک بود و موتورها با فاصله اي غير معمول، دور از هم و در دو طرف بدنه به طور موازي و در يک ساختار مرکزي شکل گرفته بودند. ترمزهاي هوايي اف-14، شامل دو صفحه به شکل بال هاي پروانه بود که در قسمت انتهايي هواپيما و از بين دو موتور، يکي در سطح بالايي بدنه و يکي در سطح زيرين به ترتيب به سمت بالا و پايين باز مي شدند که براي کاهش سرعت اضطراري، بسيار کارا و مفيد عمل مي کردند. هواپيماي تامکت براي نخستين بار، طرح دو سکان عمودي را براي کنترل هر چه بهتر هواپيما در سرعت هاي بالا، و همچنين در شرايطي که يکي از موتورها از کار باز مي ايستاد، به کار گفت. اين طرح، بعد ها در اکثر جنگنده هاي بعدي ساخت ايالات متحده به جز اف-16 معمول شده و سپس به وسيله خانواده سوخو 27 روسي، تقليد شد.
ويژگي هاي منحصر به فرد تامکت
بال هاي متغير: همانطور که قبلاً گفته شد، لازم بود اف-14 تامکت هواپيمايي باشد با قابليت برخاست و فرود در سرعت هاي بسيار پايين؛ و اين ويژگي براي تسهيل عمليات از روي ناوهاي هواپيمابر مورد نظر بود. نتايج تحقيقات شرکت گرومن، به جايي رسيد که معلوم شد هواپيماي تامکت، بايد هواپيمايي با بال هاي متغير باشد تا بتواند به خوبي با سرعت هاي نسبتاً کم تيک آف نموده و سپس بتواند با همين پيکربندي، در سرعت هاي بالا نيز کروز کرده و مشکلي براي پرواز مافوق صوت هم نداشته باشد. بال هاي متغير هواپيماي اف-14، با نهايت دقت و ظرافت طراحي شده و نتيجتاً، آزمايش ها بر روي اين بال ها، حکايت از کارايي فوق العاده و بي نقص اين نوع بال ها داشت. بال هاي تامکت، با قابليت تغيير زاويه از 20 درجه در حالت کاملاً باز تا 68 درجه تا حالت کاملاً بسته طراحي شد. کارشناسان شرکت گرومن، اهرمي را در کابين خلبان تعبيه کردند که بدان وسيله، خلبان مي توانست بال هاي هواپيمايش را تا 75 درجه براي جاگيري کمتر روي عرشه ناوهاي هواپيمابر ببندد. در سرعت هاي پايين، بال ها تماماً گسترده شده و با کمک فلپ ها، بيشترين نيروي برا را براي برخاست فراهم مي کردند. به تدريج با افزايش سرعت، بال ها براي افزايش عدد ماخ بحراني، به سمت عقب مايل شده و از توليد نيروي پساي اضافي جلوگيري مي نمايند. تمام عمليات تغيير زاويه بال ها بدون دخالت خلبان و تنها به وسيله يک کامپيوتر دروني ويژه کنترل مي شود. ناگفته نماند، سيستم بال هاي متغير به دليل طراحي ويژه سامانه ي بسيار گران قيمتي است و در هواپيماهاي جنگنده ي بعدي ايالات متحده، به کار گرفته نشد.
بال هاي متغير: همانطور که قبلاً گفته شد، لازم بود اف-14 تامکت هواپيمايي باشد با قابليت برخاست و فرود در سرعت هاي بسيار پايين؛ و اين ويژگي براي تسهيل عمليات از روي ناوهاي هواپيمابر مورد نظر بود. نتايج تحقيقات شرکت گرومن، به جايي رسيد که معلوم شد هواپيماي تامکت، بايد هواپيمايي با بال هاي متغير باشد تا بتواند به خوبي با سرعت هاي نسبتاً کم تيک آف نموده و سپس بتواند با همين پيکربندي، در سرعت هاي بالا نيز کروز کرده و مشکلي براي پرواز مافوق صوت هم نداشته باشد. بال هاي متغير هواپيماي اف-14، با نهايت دقت و ظرافت طراحي شده و نتيجتاً، آزمايش ها بر روي اين بال ها، حکايت از کارايي فوق العاده و بي نقص اين نوع بال ها داشت. بال هاي تامکت، با قابليت تغيير زاويه از 20 درجه در حالت کاملاً باز تا 68 درجه تا حالت کاملاً بسته طراحي شد. کارشناسان شرکت گرومن، اهرمي را در کابين خلبان تعبيه کردند که بدان وسيله، خلبان مي توانست بال هاي هواپيمايش را تا 75 درجه براي جاگيري کمتر روي عرشه ناوهاي هواپيمابر ببندد. در سرعت هاي پايين، بال ها تماماً گسترده شده و با کمک فلپ ها، بيشترين نيروي برا را براي برخاست فراهم مي کردند. به تدريج با افزايش سرعت، بال ها براي افزايش عدد ماخ بحراني، به سمت عقب مايل شده و از توليد نيروي پساي اضافي جلوگيري مي نمايند. تمام عمليات تغيير زاويه بال ها بدون دخالت خلبان و تنها به وسيله يک کامپيوتر دروني ويژه کنترل مي شود. ناگفته نماند، سيستم بال هاي متغير به دليل طراحي ويژه سامانه ي بسيار گران قيمتي است و در هواپيماهاي جنگنده ي بعدي ايالات متحده، به کار گرفته نشد.
سيستم موشکي فينيکس: تمامي جنگنده هاي نسل سوم به بعد ايالات متحده، از موشک هاي تقريباً يکساني بهره مي برند: سايدوايندر، اسپارو، و يا آمرام. حتي جنگنده اي چون اف-15 ايگل که بسيار شناخته شده است، از موشک هاي نسبتاً معمولي و مشابهي بهره مي برد. اما اين قضيه در مورد تامکت صدق نمي کند. هواپيماي اف-14، براي استفاده از سيستم موشکي جديدي به نام فينيکس يا Phoenix ساخته شده بود و ترکيب تامکت-فينيکس، يک ترکيب جدا نشدني است. موشک دوربرد فينيکس با کد AIM-54، موشکي هوا به هواست با قابليت هدف قراردادن اهدافي در فاصله ي بيش از 160 کيلومتر بر ساعت، در هر ارتفاع، هر ساعت از شبانه روز و هر نوع شرايط آب و هوايي. هواپيماي تامکت قادر به حمل 6 فروند موشک فينيکس در هر پرواز است که تعدادي واقعاً چشمگير است. رادار فوق العاده پيشرفته پالس دوپلر AWG-9 يک رادار چند حالته است که قادر به شناسايي بيست و چهار هدف به طور همزمان و شليک مستقيم به شش عدد از آنان مي باشد. البته اين سيستم که در دهه 1960 طراحي شده است، يکي از قديمي ترين سيستم هاي رادار هوا به هوا مي- باشد اما، هنوز هم بسيار پرقدرت مي نمايد و با استفاده از نرم افزار هاي کنترلي جديد توانايي هاي آن براي تبديل به يک سيستم براي قرن بيست و يکم افزايش يافته است. موشک يک ميليون دلاري فينيکس، موشکي با قابليت «شليک کن و فراموش کن» است. اين ويژگي بدين معنيست که خلبان پس از شليک موشک، نيازي به قفل ماندن رادار هواپيما بر روي هدف ندارد و مي تواند آزادانه به نبرد با جنگنده هاي ديگر دشمن بپردازد. همچنين شايد هدف مورد نظر، بسيار دور باشد که در اين صورت، قفل ماندن رادار به مدت زمان طولاني بر روي هدف، کار عاقلانه اي به نظر نمي آيد. بدين صورت است که هنگامي که موشک فينيکس هدف خود منهدم مي سازد، هواپيماي تامکت شليک کننده آن، مي تواند به فرودگاه خود رسيده و حتي خاموش و در آشيانه پارک هم شده باشد. اين مورد حتي در مورد شش هدف هم زمان نيز صادق است. سيستم موشکي فينيکس يکي از عوامل بالقوه ايست قدرت مافوق تصوري به تامکت بخشيده است.
اف-14 تامکت، در خدمت نيروي هوايي ايران
در همان سال هاي آغازين توليد هواپيماي تامکت، جت فوق پيشرفته اي که به دليل پيچيدگي آن به «کامپيوتر پرنده» مشهور شده بود، کشورهاي زيادي از جمله اسرائيل، يعني هم پيمان نزديک آمريکا خواستار دريافت اين عقاب تيز پرواز حتي در برابر پرداخت بهاي گزاف شدند، اما ايالات متحده اين هواپيما را به هيچ يک از کشورهاي خواهان در آن زمان نفروخت. در آن سال ها، در طي سفر ريچارد نيکسون رييس جمهور وقت آمريکا به ايران، حکومت آن زمان ايران در خواست خريد هواپيماي پيشرفته اي را براي دفع خطر هاي احتمالي از سوي ميگ هاي 25 شوروي که آزادانه بر فراز ايران پرواز مي کردند، به وي تقديم کرد. نيکسون، هواپيماهاي اف-15 ايگل و اف-14 تامکت را پيشنهاد داد، که نهايتاً تامکت به عنوان هواپيماي خريداري شده انتخاب گرديد. گفته مي شود که در آن زمان، به دليل پيچيدگي و هزينه زياد طرح تامکت، شرکت گرومن با توليد هفت پيش نمونه تامکت براي نيروي دريايي ايالات متحده، در شرف ورشکستگي قرار گرفته بود. اما وام چند ميليون دلاري حکومت آن زمان ايران به اين شرکت براي توليد 10 فروند تامکت براي نيروي هوايي ايران، گرومن را از ورطه نابودي اقتصادي بيرون کشانيد. جالب است بدانيد که هم زمان با سفارش ايران، کشور عربستان هم درخواست کرده بود به جاي هواپيماي اف-15، هواپيماهاي اف-14 در مقابل بهاي بيشتر به آنان تحويل داده شود، اما ايالات متحده اظهار داشته بود که :«اف-14 تامکت هنوز براي خلبانان عرب زود است.» اين گفته، نشان دهنده مهارت، تجربه و سابقه زياد خلبانان ايراني داشت که براي پرواز با پرنده 40 ميليون دلاري انتخاب شده بودند.
از هشتاد فروند هواپيماي سفارشي اف-14 تامکت A، تا زمان وقوع انقلاب به دليل قطع روابط سياسي با آمريکا، تعداد 79 فروند آن ها به همراه 245 فروند موشک فينيکس تحويل ايران شد که نخستين فروند آن ها با رنگ آميزي خاص بدنه، در تاريخ بيستم بهمن ماه سال 1354 در فرودگاه مهرآباد به زمين نشسته و طي مراسمي، تحويل ناوگان نيروي هوايي ايران شد. در طي سال هاي جنگ تحميلي، هواپيماهاي فوق پيشرفته تامکت به همراه فانتوم هاي ايران، خسارات جبران ناپذيري را به نيروي هوايي عراق وارد آوردند که اگر تقويت بعدي عراق بعثي توسط غرب صورت نمي گرفت، نيروي هوايي عراق در ابتدا به طور کلي نابود و تقريباً فلج گشته بود. در زمان جنگ، تبليغات گسترده اي در مورد اينکه تامکت هاي ايراني به دليل کمبود قطعات يدکي قادر به پرواز نيستند و حتي اگر بتوانند پرواز هم بکنند، هيچ گاه قادر نيستند که جنگنده هاي عراق را نابود سازند.
اما در جنگ خليج فارس، خلبانان اف-14 نيروي دريايي آمريکا اظهار داشتند که زماني که هواپيماي آنان در صحنه نبرد پديدار مي شد، هواپيماهاي عراقي بدون هيچ درگيري بعدي به سرعت آسمان را ترک مي گفتند. گويا از تامکت هاي ايراني در زمان جنگ تحميلي، خاطره چندان خوشي براي خلبانان مبتدي عرب باقي نمانده بود، به طوري که حتي گفته مي شد که فرمانده نيروي هوايي عراق به خلبانان فرمان داده است که در صورت مشاهده تامکت هاي ايراني، به سرعت عقب نشيني کرده و درصدد مقابله با آن بر نيايند؛ چرا که پيروز نبرد از ابتدا معلوم بود.
