[ابنیه تاریخی ایران]:گزیده ای از مطالعات معماری مجموعه تاریخی بازار تبریز

[mpb]

• مجموعه بازار بزرگ تبریز به عنوان یکی از آثار تاریخی ارزشمند، همواره مورد توجه بوده است و به دنبال ثبت این مجموعه در فهرست آثار جهانی، نیاز مبرم به تحلیل کامل و موشکافانه تک تک عناصر کالبدی آن احساس می شد.

پروژه مطالعاتی بازار بزرگ تبریز زیر نظر بنیاد ایرانشناسی در فروردین 90 آغاز شد. مطالعات کلی این پروژه در قالب کتابی تحت عنوان «سرگذشت بازار بزرگ تبریز، بازارها، و بازارچه های پیرامون آن در دویست سال اخیر» به چاپ خواهد رسید.
فرآیند مطالعاتی بازار بزرگ تبریز در قالب مراحل زیر انجام یافته است:
1-برداشت میدانی از یکایک عناصر کالبدی و الگوهای فضایی بازار بزرگ تبریز در مجموع مشتمل بر 93 مورد تک بنا، که سراها، تیمچه ها، راسته ها، دالان ها و محورهای کلیدی ارتباطی را در برداشت.
2- ارائه نماها، برش و پلان برای تک تک الگوهای فضایی به تفکیک طبقات.
3-پیاده نمودن مشاغل و واحدهای صنفی بر روی هر یک از پلان ها به تفکیک طبقات.
4- تقسیم بازار تبریز به 23 پهنه فرضی و استخراج آمار مساحت، تعداد و نمودار کاربری مشاغل در پهنه های مذکور به تفکیک طبقات موجود.
5- ارائه جدول فراوانی مشاغل در کل مجموعه تاریخی بازار تبریز
6- تهیه عکس از تک تک عناصر کالبدی بازار بزرگ تبریز
7- توجه به نواقص بازار و آسیب های وارده بر الگوهای فضایی در طول زمان
8- توصیف معماری و تحلیل کارشناسانه و تخصصی وضع موجود بازار بزرگ تبریز به تفکیک عناصر کالبدی و الگوهای فضایی متنوع و آرایه های موجود.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح

 

[mpb]

سرای امیر-Amir Sarasi

سرای امیر-Amir Sarasi

این بَنا که وسیع ترین سرای موجود در بازار است در نیمه جنوبی و حاشیه شرقی مجموعه بازار قرار دارد. سرای امیر دارای صحن بزرگ مستطیل شکل با گوشه های بریده به ابعاد تقریبی پنجاه متر در هفتاد متر می باشد که کشیدگی آن در راستای شمالی-جنوبی است. مساحت صحن در حدود سه هزار و سیصد و پنجاه متر مربع است که دورتادور آن را حجره هایی در دو طبقه تشکیل می دهد. در کل نقشه سرا به صورت متقارن و دارای دو محور تقارن عمود برهم شمالی-جنوبی و شرقی-غربی است. ایوان شمالی سرای امیر تنها ایوانی از مجموعه می باشد که فاقد دالان بوده و با الگوهای فضایی مجاور ارتباطی ندارد. تزئینات معماری و آجرکاری مشابه ایوان های دیگر است و تعداد سه حجره در طبقه اول و سه حجره در طبقه دوم دارای بازشوهایی به سمت سرا هستند. نقشه ها و نماهای سرای امیر در زمینه تزئینات و ساختار معماری، در حین داشتن وحدت و یکپارچگی به نوعی طراحی و اجرا شده اند که تنوع بصری را نیز دارا باشد و برای بیننده ای که در وسط صحن قرار دارد فضای آرام و راحتی را فراهم آورد.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح

 

[mpb]

سرای میرابوالحسن-Mir Abulhasan Sarasi

سرای میرابوالحسن-Mir Abulhasan Sarasi

این سرا از جمله الگوهای فضایی منظم و مبتنی بر هندسه متقارن محسوب می شود که ساختار آن متشکّل از یک صحن بزرگ و حجره هایی در پیرامون است. قاعدة صحن مستطیلی با گوشه های پَخ به ابعاد تقریبی چهل و سه متر و سی سانتی متر در بیست و شش متر و چهل سانتی متر و مساحتی در حدود هزار و دویست متر مربع می باشد که کشیدگی آن در امتداد شمالی،جنوبی است. محور شمالی،جنوبی به عنوان محور طولی و اصلی بَنا نقش تعیین کننده ای در ترکیب اجزا و ضربآهنگ کلی بدنة صحن دارد و طراح به صورت تعمدی سعی بر آن داشته است تا با استقرار عناصر شاخص در راستای این محور و تشکل فضاهای ارتباطی و عملکردی نسبت به آن، در نهایت به طرحی منسجم و از پیش اندیشیده دست یابد. نظام حاکم بر حجره های پیرامون و اتصال فضاهای ایوان مانند، حتی نحوه قرارگیری باغچه ها در فضای صحن همه و همه مویّد این مطلب است. چهار حجم متمایز از ساختار یکنواخت فضای کلی سرا که به صورت ایوان گونه با قاعدة نیم شش در وسط جبهة های صحن و منطبق بر محورهای تقارن مجموعه بروز کرده اند مبنای اتصال اجزای خُرد و ارتباط بین سرا و عناصر همجوار است.
این سرا نمونه ای از یک الگوی فضایی درونگرا است. صحن، کانون ساختار سراست و آرایش حجره ها و پله های وصولی و محورهای ارتباطی و الگوهای فضایی همجوار به ویژه دالان میرابوالحسن بر اساس ساختار صحن به طور منظم و منسجم قابل بررسی می باشند. حجره ها در هماهنگی با قاعدة صحن در دو طبقه(بدون احتساب زیرزمین) به صورت منظم و قرینه جدارة صحن را تشکیل می دهند.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح

 

[mpb]

راسته بازار جدید-Taza Rasta Bazari

راسته بازار جدید-Taza Rasta Bazari

این راسته بزرگترین و به عبارتی طولانی ترین الگوی فضایی بازار است. با توجه به اینکه ساختار راسته به مرور زمان و با اتصال نامنظم حجره ها به یکدیگر شکل گرفته است بنابراین مسیر راسته در برخی مناطق دارای انحراف و شکست خطی است، با این حال طول راسته در حدود سیصد و سیزده متر است که از جنوب به مسجد مقبره شهید قاضی در تقاطع راسته باشماخچیلار و از شمال به تیمچه میرزا شفیع منتهی می شود.
شیب کلی راسته بازار جدید از سمت جنوب به شمال است که البته دارای ناهمواری هایی در طول مسیر می باشد. حجره ها دارای ابعاد یکسانی نبوده و مساحت آنها به طور چشمگیری متغیّر است. برخی از آنها با سطح معبر بازار هم تراز می باشند و برخی دیگر بالاتر یا پائین تر از سطح بازار قرار دارند. برخی از حجره ها علاوه بر فضاي اصلي عرضه کالا، دارای فضایی در قسمت پشتی خود می باشند که اغلب به عنوان حریم خصوصی یا انبار مورد استفاده قرار می گیرد. شايد كامل‌ترين قسمت بازار تبريز از نظر تنوع اصناف و اجناس، همین راسته باشد. از جمله اصناف موجود در این راسته می توان به فرش فروشی، گلیم فروشی، حوله فروشی، خرازی، لباس فروشی ، لوازم تزئینی ، بانک و ... اشاره کرد.
پوشش سقف این راسته، به صورت طاق و تویزه اجرا شده است که علاوه بر شکست یکنواختی مجموعه، فضای آرام و مطمئنی برای خریداران و مکث در جلوی دهانه حجره ها فراهم می آورد . انواع مختلف طاق اعم از کجاوه، چهاربخشی، کلنبو و ... در این راسته قابل مشاهده است.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح

 

[mpb]

دالان اول حاج ابوالقاسم-Birinji Haj Abulqasim Dalani

دالان اول حاج ابوالقاسم-Birinji Haj Abulqasim Dalani

ترکیب فضایی این دو عنصر در کنار هم و وحدت سازه ای حاکم بر آنها، نشان از شکل گیری اصولی و هدفمند بر اساس ذهنیت قبلی و تجسّم فضایی معمار سازنده دارد. به لحاظ ترکیب الگوهای خُرد فضایی و همچنین ارزش ساختاری، این دو دالان را به سختی می توان از یکدیگر تفکیک کرد و تنها از لحاظ موقعیت جغرافیایی و نحوه استقرار می توان این دو را شناخت. این دالان همانند دالان دوم حاج ابوالقاسم در راستای شمالی-جنوبی امتداد یافته و طول آن بالغ بر شصت متر است. محورهای ارتباطی دالان با عناصر همجوار، کالبد دالان را مرکزیت می بخشد و در نهایت منجر به یک پیوند محکم و متقارن بین سازه و مسیرهای ارتباطی می شود. محور اصلی که مسیر شمالی-جنوبی را شامل می شود، امکان دسترسی از راسته بازار پنبه فروشان در شمال و راسته بازار کفاشان در جنوب را میسّر می سازد.
ورودی دالان در محل تلاقی با راسته بازار کفاشان دارای یک چَفد کلیل آجری در حد یک طبقه است که ترکیبی از آجرکاری رومی و حصیری است. پوشش سقف دالان در بدو ورود به صورت تخت و ترکیبی از توفال های چوبی فرسوده و ورق های چوبی میخ شده(پرواز) در بالای آن است که از نمای زیرین به خوبی مشهود است و بخش اعظم آن فاقد اندود می باشد. پوشش سقف دالان همانند بیشتر عناصر خطی در بافت بازار، از نوع طاق و تویزه های آجری است. تویزه ها با چَفد تیزه دار و شیوه آجرچینی رومی اجرا شده اند. تعداد طاق های آجری موجود در طول دالان دوازده عدد می باشد که نه مورد از نوع کجاوه و سه طاق انتهای شمالی دالان از نوع چهاربخشی اجرا شده اند.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح

 

[mpb]

تیمچه میرزا شفیع-Mirza Shafi Timchasi

تیمچه میرزا شفیع-Mirza Shafi Timchasi

مجموعه میرزا شفیع شامل سه بخش مستقلِ سرا، دالان و همین تیمچه است که پیوند محکمی بین ساختار آنها و ترکیب فضاهای ارتباطی به هم پیوسته برقرار می باشد. استقرار سه الگوی فضایی متنوع و مرتبط با یکدیگر در مجموعه میرزا شفیع، نشان از آن دارد که بر اساس طرحی از پیش اندیشیده و با تفکر اصولی و هدفمند طراح شکل گرفته است.
این تیمچه بر اساس ترکیب منتظم وکاملاً هندسی و ساختار متقارن مبتنی بر محورهای ارتباطی تشکیل یافته است که آمیزه ای از تقارن محوری و مرکزی است. تفاوت عمدة این بَنا با تیمچه های دیگر، ساختار کشیده و محوری غالب آن است، بدین معنی که برخلاف معمول، ساختار تیمچه تنها از ترکیب مرکزی برخوردار نیست و محور طولی تیمچه نقش اساسی در کالبد کلی بنا دارد و به عبارت دیگر می توان آنرا تلفیقی از ساختار الگوهای تیمچه و دالان دانست. قاعدة تیمچه مستطیل کشیده با گوشه های پخ(بریده) شبیه کشکولی است که در محل تلاقی با محورهای ارتباطی متحول شده است. گسترش ساختار تیمچه به گونه ای است که فضای آن در دو نطقه مرکزیت یافته است، یکبار در محل تلاقی محور طولی تیمچه و سرای میرزا شفیع، و بار دیگر در محل تلاقی محور طولی تیمچه و دالان میرزاشفیع.
قاعده تیمچه در محل تلاقی تغییر یافته و به واسطة فضاهای جانبی با قاعدة نیم هشت گشادتر شده است و در نهایت یک کشکولی کوچک عمود بر قاعدة اصلی تیمچه را تشکیل داده است.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح

 

[mpb]

تیمچه مظفریه-Muzaffariyya Timchasi

تیمچه مظفریه-Muzaffariyya Timchasi

ساختار معماری و هندسه کشیده تیمچه مظفریه در راستای شمالی-جنوبی آنرا به الگوی دالان شبیه کرده است. سردرِ ورودی تیمچه مظفریه در محل تلاقی با راسته بازار قیزبسدی دارای طاق کلیل آجری در حد یک طبقه می باشد که در لچکی با آجرکاری حصیری تزئین شده است. شکل قاعده تیمچه در حالت کلی متشکل از یک مستطیل کشیده با گوشه-های پَخ می باشد که نیم طاق های ورودی به دو سر آن پیوند خورده است. در بدنة شرقی و غربی فضای ورودی، پلکان-های منظم و غیر متقارن دسترسی به حجره های فوقانی را ممکن می سازد.
قاعده منظم، هندسه کاملاً متقارن تیمچه و نظام حاکم بر حجره بندی بر اساس فواصل متناسب ساختار طاق ها، در نهایت نشان از طراحی بر مبنای اندیشه قبلی دارد که این چنین فضایی را در دل بازار بزرگ تبریز به زیبایی جا انداخته است. هر چند که با گذر زمان دخل و تصرف هایی در ماهیت اولیه تیمچه رخ داده است اما تعادل موجود در کالبد آن همچنان محفوظ است.
در حال حاضر ماهیت ایوانچه ها به کل از بین رفته و به فضای داخلی حجره ها اضافه شده است. به منظور دسترسی به حجره ها و برقراری ارتباط بین آنها نیز راهرویی دالان مانند با سقف طاقی در فضای پشت حجره ها احداث شده که عدم تناسب آن با ساختار تیمچه مشهود است. سقف فضای دالان مانند تیمچه مظفریه بر مبنای توالی تویزه های رفیع و با شکوه و طاق و قوسهای مابین آنها شکل گرفته است. پوشش سقف تیمچه برگرفته از شکل قاعدة آن، متشکل از یک فضای میانی و دو نیم طاق با قاعدة نیم شش در آغاز و پایان است.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح

 

[mpb]

پهنه شماره 7

پهنه شماره 7

در طی فرآیند مطالعاتی بازار بزرگ تبریز به دلیل سهولت در ارائه آمار و عناصر و درک هر چه بهتر داده ها به علاقمندان، کل مجموعه بازار به 23 محدوده مجزا تقسیم شده است که هر یک از آنها با نام پهنه مشخص می شود. در هر کدام از پهنه های فرضی طی مطالعات و بررسی های انجام یافته، کاربری مشاغل و واحدهای صنفی به تفکیک طبقات مشخص شده و به استناد آن نمودار گرافیکی و جدول آمار مربوطه ارائه گردیده است. پهنه شماره 7 نمونه ای از پهنه های 23 گانه می باشد که عناصری از جمله تیمچه شعربافان کوچک و بزرگ، راسته بازار شهیدی و نجارلار و معبرالعلماء، دالان و سرای حاج علی اکبر را شامل می شود.

منبع:مهندسی معماری اوسا طرح