در غرب میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف الله عمارتی سر بر افراشته که به عنوان یکی از مهمترین شاهکارهای معماری اوایل قرن یازدهم هجری از شهرتی عالمگیر برخوردار است.
با توجه به منابع و مأخذ موجود درباره سلسله صفوی و همچنین با در نظر گرفتن بررسی های انجام شده در مورد این ساختمان زیبا و رفیع چنین استنباط می گردد که کاخ عالی قاپو، دروازه مرکزی و مدخل کلیه قصرهایی است که در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان احداث شده اند. در حقیقت این بنا به مثابه یک ورودی بزرگ و با شکوه، میدان نقش جهان را به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند رکیب خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده و کاخ چهلستون و دیگر عمارات مربوط می کرده است. اصل بنا در دوره شاه عباس اول احداث شده و در دوره جانشینان او، الحاقات و تعمیراتی در آن انجام شده. ساختمان دارای 5 طبقه است که هر طبقه تزئینات مخصوصی دارد. اگر چه این قصر در دوره های بعد از صفویه لطمات فراوان دیده است، هنوز نیز شاهکارهایی از تزئینات و نقاشی های عصر صفویه در آن، بینندگان را به تحسین وا می دارد. عالی قاپـو مرکب از دو کلمه "عالی" و "قاپو" است که با هم به معنای "سردر بلند" یا "درگاه بلند" می باشند. از این سردر بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده، به قصر وارد می شویم و به وسیله پلکانی که در دو طرف تعبیه شده اند به طبقات فوقانی می رسیم. در طبقه همکف دو تالار وجود دارد که در آن روزگار به امور اداری و دیوانی اختصاص داشت و صدرخانه یا کشیک خانه نامیده می شدند. در طبقه سوم، ایوان بزرگی است که بر 18 ستون بلند و رفیع، استوار است. این ستون ها در آن زمان پوشیده از آیینه بوده و سقفی با صفحات بزرگ که با نقاشی ها و آلت های چوبی تزئین شده بودند بر فراز آن قرار گرفته است. در وسط این ایوان حوض زیبائی از مرمر و مس وجود دارد که قرینه آن در تزئینات زیر سقف انعکاس یافته است. این تالار از الحاقات کاخ است که در دوران جانشینان شاه عباس اول بنا شده. در پشت این ایوان، تالار بزرگی با اتاقها و طاقهای بسیار، که نقاشی های زیبایی بر دیوارهای آن نقش بسته، مشاهده می شود. از ایوان کوچکی که پشت این تالار است، گنبد زیبا و ساده توحید خانه نمایان است. در دوران صفویه در شب های جمعه گنبد محل تجمع صوفیان و دراویش بود. سالنی که این گنبد بر فراز آن استوار است و اتاقهای اطراف آن در حال حاضر به کلاسهای درس دانشگاه پردیس اصفهان اختصاص دارد. اکثر جهانگردان و سیاحان خارجی و همچنین نمایندگان کشورهای مختلف این تالار را به منزله جایگاهی دانسته اند که از آن مسابقات مختلف و بازیهای معمول آن عصر مثل چوگان بازی و غیره را تماشا می کرده اند. طبقات بعدی هر کدام شامل یک سالن بزرگ در وسط و چندین اتاق کوچک در اطراف هستند. آنچه عالی قاپو را در زمره آثار باشکوه و بسیار نفیس قرار داده، علاوه بر مینیاتورهای هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی، گچبری های آخرین طبقه این بنا است، که تالار آن به اتاق موسیقی یا اتاق صوت معروف است. در این قسمت از کاخ شکل انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده. ساختن و پرداختن این اشکال به غیر از نمایش زیبائی و خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار، برای این بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی به وسیله این اشکال مجوف گرفته شود و صداها طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند. "فرد ریچاردز" که خود نقاش معروفی بوده و در اواخر عصر قاجاریه به ایران آمده؛ درباره تزیینات گچبری این اتاق می نویسد: "... این تورفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی یکدیگر قرار گرفته اند..." گذشته از گذشت زمان که متأسفانه به عالی قاپو لطمات فراوان زده است، عوامل مخرب دیگر مانند حمله و استیلای افغانها و جنگ های مختلف و انتقال پایتخت از اصفهان و بی توجهی حکام بعد از صفویه، خسارات جبران ناپذیری به بنا وارد آورده است. در دوران قاجاریه عالی قاپو چند سال محل سکونت و کار ظل السلطان بود و او تغییراتی در کتیبه های آن داد. کتیبه های جبهه شرقی بنا و الواح خط نگاشته سردر ورودی که طی اشعاری به تعمیرات سال 1274 اشاره می کند مبین همین مطلب است. در چهل ساله اخیر به دلیل آن که خطر ویرانی کاخ عالی قاپو را تهدید می کرد و همچنین به علت توجه مردم و ارگانهای دولتی به میراث های فرهنگی، مرمت هایی توسط هیأت های متخصص داخلی و خارجی در آن انجام گرفته. بطور کلی بنای عالی قاپو به عنوان یک بنای تشریفاتی خوش ساخت و زیبا، دستاورد دیگری است از هنر معماری دوران صفویه که از فراز آن منظره شهر باستانی اصفهان و تغییر و تحول 1000 ساله آن به خوبی نمایان است. عمارت عالی قاپو، همزمان با سایر بناهای میدان امام (نقش جهان) احداث شده. تزیینات سطوح خارجی عالی قاپو دارای نماهای آجری با تركیبی از كاشی می باشد. گفته می شود که در اصلی بنا را شاه عباس، از نجف و مقبره امام علی(ع) به این مکان انتقال داده. کتیبه بالای سردر ورودی با عنوان انا مدینه العلم و علی بابها و استقرار 110 توپ جنگی در مقابل کاخ به حساب ابجد نام امام علی(ع) را عنوان می نماید (ع=۸۰، ل=۲۰، ی=۱۰).
مراحل پنجگانه ساخت بنا:
مرحله اول) ساخت بنایی تنها به عنوان ورودی جهت سایر بناها و مجموعه کاخهای سلطنتی.
مرحله دوم) در این مرحله لزوم گسترش بنا و اضافه نمودن طبقات فوقانی بدلیل گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی احساس گردید. بدین منظور طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم اضافه گردیدند.
مرحله سوم) تکمیل ساختمان برجی شکل کاخ با اضافه نمودن آخرین طبقه (معروف به سالن موسیقی).
مرحله چهارم) اضافه نمودن پیش زدگی به سمت میدان نقش جهان جهت افزایش طول کاخ و تبدیل آن به ایوان ستوندار در مرحله بعدی ساختمان.
مرحله پنجم) اضافه نمودن 18 ستون به ایوان با فضا ایجاد شده مرحله قبل بعلاوه ایجاد پله های شاهی و ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان.
منبع:arthut.co
