مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی از زبان استاد پیرنیا ( کتاب سبک شناسی- شیوه اصفهانی )
مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی از زبان استاد پیرنیا ( کتاب سبک شناسی- شیوه اصفهانی )
« آرامگاه شيخ صفي الدين و ساختمان هاي پيرامون آن در سده ي هشتم بنياد نهاده شده، گر چه به گواهي آثار بازمانده، پيش از روزگار شيخ صفي در آنجا ساختمان هايي بوده است. ولي آنچه امروز ديده مي شود از شيوه ي آذري و افزوده هاي پس از آن شيوه ي اصفهاني است که از شاهکارهاي معماري بشمار مي رود.
ساختمان هاي پيرامون آرامگاه يا گنبد الله الله در برگيرنده ي خانقاه چيني خانه، آرامگاه شاه اسماعيل و بي بي آغا ماه منير، حرم خانه، جنت سراء تالار تنبي و چله خانه مي باشد.
صفي الدين اردبيلي بين سالهاي 647- 651 هجري متولد شد و بعدها بنام شيخ صفي مورد احترام همگان قرار گرفت. شيخ صفي منسوب به حضرت موسي کاظم (ع) شده و با شيخ زاهد گيلاني نسبت خانوداگي داشت. زندگي او پيش از حمله مغول آغاز شده تا سالهايي از ايلخاني ادامه داشته است. او در حدود سال 735 وفات يافت. شاه اسماعيل صفوي از اعقاب شيخ صفي بود که پايه گذار حکومت صفوي شد.
مجموعه ي شيخ صفي اردبيلي داراي چهار حياط بوده است : حياط باغچه (بزرگ ترين)، حياط بزرگ که مجموعه ي بناهاي اصلي دور آن قرار دارند، حياط کوچک، فضايي بين دو حياط باغچه و حياط بزرگ و حياط جنوبي يا شهيد گاه، ديگر فضاهاي مهم اين مجموعه عبارتند از : مقبره ي شيخ صفي، مسجد جنت سر، چيني خانه، حرم خانه، شاه نشين، مقبره ي شاه اسماعيل و چندين فضاي ديگر.
ورودي اصلي بنا، به ميدان بزرگ و چارگوش بنام ميدان بازار باز مي شده است. در اين ميدان فعاليت هاي بازرگاني صورت مي گرفته است. سر در باشکوه اصلي بنا در اين ميدان بوده است. حياط باغچه با عرضي حدود 27 متر و طولي بين 89 و 110 متر با طراحي باغ هاي ايراني ساخته شده بود. اين حياط محل استقرار زوار بوده است و آنها در ايوانچه هاي کوچک تعبيه شده، اسکان داده مي شدند. آشپزخانه اي در اين حياط قرا داشته است که براي طبخ غذاي زوار و مستمندان مورد استفاده قرار مي گرفته است. روايت است که شاه عباس در روز سه بار نذري به افراد ياد شده مي داده است. حياط کوچک بين دو حياط باغ و حياط بزرگ، نقش واسطه اي داشته است. به اين معنا که مراسم زوار از اين قسمت با بوسيدن درهاي نقره شروع مي شده و آنجا مي بايست عصا و اسلحه ي زايران تحويل مي شده است. انواع تزئينات در اين قسمت بنا بکار گرفته شده است.
پس از دو حياط ياد شده حياط بزرگ قرار دارد. اضلاع حياط 31 متر در 16 متر است. فضاهاي اطراف اين حياط هيچ يک شبيه به هم نيستند. در بخش متمايل به قبله يا ورود به حياط نه تاقنما ديده مي شود. ديوار طرف مقابل آن به آرامگاه شيخ صفي محدود مي شود. در ضلع غربي مسجد جنت سر و و در ضلع شرقي اتاق هاي متولي واقع شده اند. در وسط حياط حوضي کوچک قرار دارد.
احتمال داده مي شود که قديمي ترين بخش مجموعه بناي هشت گوش جبهه ي غربي يا مسجد جنت سر باشد. بعضي از سياحان آن را با ناپلئون مقايسه کرده اند. اضلاع خارجي اين بنا داراي تاقنماهاي پنج گوش پنجره اي مانند است که چفدهاي جناغي آنرا پوشانده است. در ضلع رو به حياط مسجد، ايواني قرار دارد که با شبکه ي چوبي داراي طرحهاي هندسي مدود مي شود. به نظر مي رسد که اين عمارت قديمي ترين بناي مجموعه باشد و تاريخ آن به قرن هشتم هجري نسبت داده مي شود.
نماي مقبره ي شيخ صفي که رو به حياط است ويژگي هاي منحصر به فردي دارد. عناصر نما از خطوط عمودي و افقي تبعيت مي کنند. انواع کاشيکاري، طرح هاي قاب، مقرنس کاري و آجرکاري، در اين نما بکار گرفته شده است. پس از ورود به يک راهرو در سمت راست آن ورود به نماز خانه قرار دارد. سر در ورود به اين بخش از بنا بسيار پر کار و با تناسبات جالب است. هر چند که نسبت ارتفاع سد در به عرض آن حدود 5 به 1 است اما با تهيدات تزئيني اين نسبت متعادل شده است. نماز خانه اتاق مستطيل شکلي است که در اضلاع اطول آن تاقنماي چهارگوش دو طبقه اي قرار دارد. در داخل اين نمازخانه انواع تزئينات و مقرنس بکار گرفته شده است. جالب توجه است که براي رسيدن به قلب مجموعه يا بناي شيخ صفي، سلسله مراتب حرکتي وجود دارد، ابتدا سر در، راهرو، سپس نمازخانه که خود به سه بخش ورودي، نمازخانه و شاه نشين تقسيم مي شود و در نهايت رسيدن به بقعه.
آرامگاه بناي هشت گوش منظمي است که ديوارهاي آن تاقنماي ساده دارد. قسمت خارجي مقبره برج مدوري است که بر روي پايه اي سنگي قرار گرفته و داراي گنبد نوک تيزي است. طرح هاي هندسي روي نماي بيروني مقبره داراي تنوع زيادي است. بدنه اصلي استوانه اي شکل مقبره معقلي است از حرف الله و آجرهاي قرمز رنگ، در بالاي آن کتيبه اي قرار دارد، و بر فراز آن طرحي ديگر بر روي گنبد، در جنوب شرقي مقبره شيخ صفي حياط چهارگوش و عمارتي مربع شکل است که ظاهرا مقبره ي بانويي مي باشد. گنبد آن شبيه به مقبره ي شيخ صفي ولي با قاعده ي مربع شکل است. ارتفاع آن از گنبد شيخ صفي کمتر است.
عمارت گنبد داري بنام چيني خانه ي گوشه ي شرقي مجموعه بنا و نمازخانه را تشکيل مي دهد. طرح بنا مربع شکل است که گوشه هاي آن پخ مي باشد و در هر يک از اضلاع بنا يک تورفتگي چند وجهي قرار دارد. بدنه ي بخشي از ديوار چيني خانه تا ارتفاعي حدود 5/2 متر کاشي کاري شده است و سپس روي آن تاقنماهاي پرکار گچي، شبيه به اتاق ساز عالي قاپو، ديده مي شود، تبديل از چهارضلعي به هشت گوش در اين بنا بوسيله ي تاقهاي بزرگ و کاربندي انجام شده است. در چيني خانه چند صد ظرف چيني قرار داشت که به مصرف خوراک دادن سلاطين و بزرگان مي رسيده است. در چيني خانه تعداد زيادي کتاب نفيس نگهداري مي شده است»
مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی از زبان استاد پیرنیا ( کتاب سبک شناسی- شیوه اصفهانی )
« آرامگاه شيخ صفي الدين و ساختمان هاي پيرامون آن در سده ي هشتم بنياد نهاده شده، گر چه به گواهي آثار بازمانده، پيش از روزگار شيخ صفي در آنجا ساختمان هايي بوده است. ولي آنچه امروز ديده مي شود از شيوه ي آذري و افزوده هاي پس از آن شيوه ي اصفهاني است که از شاهکارهاي معماري بشمار مي رود.
ساختمان هاي پيرامون آرامگاه يا گنبد الله الله در برگيرنده ي خانقاه چيني خانه، آرامگاه شاه اسماعيل و بي بي آغا ماه منير، حرم خانه، جنت سراء تالار تنبي و چله خانه مي باشد.
صفي الدين اردبيلي بين سالهاي 647- 651 هجري متولد شد و بعدها بنام شيخ صفي مورد احترام همگان قرار گرفت. شيخ صفي منسوب به حضرت موسي کاظم (ع) شده و با شيخ زاهد گيلاني نسبت خانوداگي داشت. زندگي او پيش از حمله مغول آغاز شده تا سالهايي از ايلخاني ادامه داشته است. او در حدود سال 735 وفات يافت. شاه اسماعيل صفوي از اعقاب شيخ صفي بود که پايه گذار حکومت صفوي شد.
مجموعه ي شيخ صفي اردبيلي داراي چهار حياط بوده است : حياط باغچه (بزرگ ترين)، حياط بزرگ که مجموعه ي بناهاي اصلي دور آن قرار دارند، حياط کوچک، فضايي بين دو حياط باغچه و حياط بزرگ و حياط جنوبي يا شهيد گاه، ديگر فضاهاي مهم اين مجموعه عبارتند از : مقبره ي شيخ صفي، مسجد جنت سر، چيني خانه، حرم خانه، شاه نشين، مقبره ي شاه اسماعيل و چندين فضاي ديگر.
ورودي اصلي بنا، به ميدان بزرگ و چارگوش بنام ميدان بازار باز مي شده است. در اين ميدان فعاليت هاي بازرگاني صورت مي گرفته است. سر در باشکوه اصلي بنا در اين ميدان بوده است. حياط باغچه با عرضي حدود 27 متر و طولي بين 89 و 110 متر با طراحي باغ هاي ايراني ساخته شده بود. اين حياط محل استقرار زوار بوده است و آنها در ايوانچه هاي کوچک تعبيه شده، اسکان داده مي شدند. آشپزخانه اي در اين حياط قرا داشته است که براي طبخ غذاي زوار و مستمندان مورد استفاده قرار مي گرفته است. روايت است که شاه عباس در روز سه بار نذري به افراد ياد شده مي داده است. حياط کوچک بين دو حياط باغ و حياط بزرگ، نقش واسطه اي داشته است. به اين معنا که مراسم زوار از اين قسمت با بوسيدن درهاي نقره شروع مي شده و آنجا مي بايست عصا و اسلحه ي زايران تحويل مي شده است. انواع تزئينات در اين قسمت بنا بکار گرفته شده است.
پس از دو حياط ياد شده حياط بزرگ قرار دارد. اضلاع حياط 31 متر در 16 متر است. فضاهاي اطراف اين حياط هيچ يک شبيه به هم نيستند. در بخش متمايل به قبله يا ورود به حياط نه تاقنما ديده مي شود. ديوار طرف مقابل آن به آرامگاه شيخ صفي محدود مي شود. در ضلع غربي مسجد جنت سر و و در ضلع شرقي اتاق هاي متولي واقع شده اند. در وسط حياط حوضي کوچک قرار دارد.
احتمال داده مي شود که قديمي ترين بخش مجموعه بناي هشت گوش جبهه ي غربي يا مسجد جنت سر باشد. بعضي از سياحان آن را با ناپلئون مقايسه کرده اند. اضلاع خارجي اين بنا داراي تاقنماهاي پنج گوش پنجره اي مانند است که چفدهاي جناغي آنرا پوشانده است. در ضلع رو به حياط مسجد، ايواني قرار دارد که با شبکه ي چوبي داراي طرحهاي هندسي مدود مي شود. به نظر مي رسد که اين عمارت قديمي ترين بناي مجموعه باشد و تاريخ آن به قرن هشتم هجري نسبت داده مي شود.
نماي مقبره ي شيخ صفي که رو به حياط است ويژگي هاي منحصر به فردي دارد. عناصر نما از خطوط عمودي و افقي تبعيت مي کنند. انواع کاشيکاري، طرح هاي قاب، مقرنس کاري و آجرکاري، در اين نما بکار گرفته شده است. پس از ورود به يک راهرو در سمت راست آن ورود به نماز خانه قرار دارد. سر در ورود به اين بخش از بنا بسيار پر کار و با تناسبات جالب است. هر چند که نسبت ارتفاع سد در به عرض آن حدود 5 به 1 است اما با تهيدات تزئيني اين نسبت متعادل شده است. نماز خانه اتاق مستطيل شکلي است که در اضلاع اطول آن تاقنماي چهارگوش دو طبقه اي قرار دارد. در داخل اين نمازخانه انواع تزئينات و مقرنس بکار گرفته شده است. جالب توجه است که براي رسيدن به قلب مجموعه يا بناي شيخ صفي، سلسله مراتب حرکتي وجود دارد، ابتدا سر در، راهرو، سپس نمازخانه که خود به سه بخش ورودي، نمازخانه و شاه نشين تقسيم مي شود و در نهايت رسيدن به بقعه.
آرامگاه بناي هشت گوش منظمي است که ديوارهاي آن تاقنماي ساده دارد. قسمت خارجي مقبره برج مدوري است که بر روي پايه اي سنگي قرار گرفته و داراي گنبد نوک تيزي است. طرح هاي هندسي روي نماي بيروني مقبره داراي تنوع زيادي است. بدنه اصلي استوانه اي شکل مقبره معقلي است از حرف الله و آجرهاي قرمز رنگ، در بالاي آن کتيبه اي قرار دارد، و بر فراز آن طرحي ديگر بر روي گنبد، در جنوب شرقي مقبره شيخ صفي حياط چهارگوش و عمارتي مربع شکل است که ظاهرا مقبره ي بانويي مي باشد. گنبد آن شبيه به مقبره ي شيخ صفي ولي با قاعده ي مربع شکل است. ارتفاع آن از گنبد شيخ صفي کمتر است.
عمارت گنبد داري بنام چيني خانه ي گوشه ي شرقي مجموعه بنا و نمازخانه را تشکيل مي دهد. طرح بنا مربع شکل است که گوشه هاي آن پخ مي باشد و در هر يک از اضلاع بنا يک تورفتگي چند وجهي قرار دارد. بدنه ي بخشي از ديوار چيني خانه تا ارتفاعي حدود 5/2 متر کاشي کاري شده است و سپس روي آن تاقنماهاي پرکار گچي، شبيه به اتاق ساز عالي قاپو، ديده مي شود، تبديل از چهارضلعي به هشت گوش در اين بنا بوسيله ي تاقهاي بزرگ و کاربندي انجام شده است. در چيني خانه چند صد ظرف چيني قرار داشت که به مصرف خوراک دادن سلاطين و بزرگان مي رسيده است. در چيني خانه تعداد زيادي کتاب نفيس نگهداري مي شده است»