در این گزارش وضعیت ترکیه در فناوری نانو مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای این کار شاخص‌هایی نظیر تعداد پتنت‌ها، مقالات و ارجاعات استخراج شده‌اند. علاوه بر این، سیاست‌گذاری‌ها و روند رشد فناوری نانو در ترکیه در این گزارش ارائه می‌شود. در پایان نیز مراکز فعال و همچنین برخی شرکت‌های ترکیه‌ای که در حوزه فناوری نانو فعالیت دارند معرفی می‌شوند.تاریخچه، سیاست‌ها و برنامه‌های ترکیه در فناوری نانو
این گزارش به بررسی وضعیت ترکیه در حوزه فناوری نانو می‌پردازد. هدف از این گزارش ارائه چشم اندازی از برنامه‌ها و فعالیت‌های ترکیه در حوزه فناوری نانو و همچنین معرفی مراکز فعال این کشور در عرصه فناوری نانو است. ترکیه کشوری است واقع در غرب آسیا و جنوب شرقی اروپا که با ایران،ارمنستان، گرجستان، عراق، سوریه، بلغارستان و یونان همسایه است و 73 میلیون نفر جمعیت دارد.مدت‌هاست که ترکیه فعالیت در حوزه فناوری نانو را آغاز کرده است. اولین جرقه‌های این فناوری در سال 2005 با برگزاری کنفرانسی در دانشگاه بیلکنت آنکارا در ترکیه زده شد. تعداد بالای شرکت‌‌کنندگان این کنفرانس حکایت از علاقه دانش‌پژوهان این کشور به این فناوری نوظهور داشت. از سال 2005 به بعد بخش‌های دولتی و خصوصی این کشور بودجه‌هایی را برای توسعه فناوری نانو اختصاص دادند. این کشور برای افزایش دامنه فعالیت‌های بینالمللی خود در برنامه 6th Frame Programme of European Union شرکت کرد. این برنامه به توسعه فناوری نانو در برخی از حوزه‌های پرکاربرد و اولویت‌دار اروپا اختصاص دارد. ترکیه برای این که بتواند در این برنامه حضور داشته باشد، یک مرکز تحقیقات ملی فناوری نانو را با همکاری دانشگاه بیلکنت و سازمان برنامه‌ریزی ایالتی این کشور راه‌اندازی کرد.با توجه به این که برای توسعه فناوری نانو نیاز به یک سازمان متولی وجود داشت توبیتاک مسئولیت این کار را به عهده گرفت. توبیتاک (TUBITAK) سازمانی است که برنامه راهبرد تحقیقات در حوزه فناوری نانو را در ترکیه تدوین می‌کند. این سازمان یک برنامه منسجم برای توسعه فناوری نانو در ترکیهدارد که تا پایان سال 2023 تداوم دارد. موضوعاتی که توبیتاک به عنوان اولویت‌های تحقیقاتی معرفی کرده عبارتند از:
نانوفتونیک، نانو الکترونیک و مواد نانومغناطیسی
نانومواد با هدف تولید کامپوزیت‌های پیشرفته
پیل‌های سوختی و انرژی
تعیین مشخصات در حوزه فناوری نانو: تمرکز روی SPM و AFM
تولید نانوساختارها
پردازش اطلاعات کوانتومی نانومقیاس
نانوزیست فناوری
یکی از اولین برنامه‌های این مرکز، مطالعات نظری و تجربی در حوزه فناوری نانو با تکیه بر آموزش نیروی‌های متخصص در این حوزه بود. در ادامه مطالعاتی روی نانولوله‌های کربنی، نقاط کوانتومی، مولکول‌های مغناطیسی و نانوسیم‌ها انجام شد. این مرکز دارای هسته‌ای بین رشته‌ای بوده و محققانی از رشته‌های مختلف در آن به تحقیق می‌پردازند. برخی تجهیزات مرتبط با فناوری نانو نیز توسط این مرکز تهیه شد و امکان استفاده از آن به محققان در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دیگر ترکیه داده شد.
بررسی روند توسعه یک فناوری به کمک اندازه‌گیری شاخص‌های متعدد علم و فناوری انجام و جایگاه یک کشور در آن فناوری مشخص می‌شود. تعداد مقالات، ارجاعات آنها و پتنت‌ها از جمله این شاخص‌ها هستند.از سال 2006 و همزمان با تخصیص بودجه مختص فناوری نانو، افزایش تعداد انتشارات ترکیه در فناوری نانو شتاب بیشتری گرفت (شکل1). نمودار شکل2 نیز نشان می‌دهد که سهم مقالات نانوی ترکیه از کل مقالات علمی آن کشور نیز پس از سال 2006 همواره صعودی بوده و از این سال تا 2012 بیش از دو برابر شده است. رتبه جهانی ترکیه در تولید علم نانو نیز از سی و چهارم در سال 2006 به بیست و دوم در سال 2012 رسید و در شش ماه نخست سال 2013 بعد از ایران در رتبه دوم منطقه خاور میانه قرار دارد.
شکل 1: تعداد مقالات فناوری نانو ترکیه بین سال‌های 2000 تا 2012
شکل3 رتبه ترکیه را در دو شاخص میانگین ارجاع به هر مقاله نانو و h-Index نشان می‌دهد. همانطور که ملاحظه می‌شود رتبه ترکیه در هر دو شاخص در سال‌های اخیر بهبود یافته و این بدین معناست که ترکیه علاوه بر افزایش کمیت تولید علوم نانو به افزایش کیفیت آنها نیز پرداخته است.شاخص h-Index معیاری از قابلیت تولید علم (تعداد مقالات) و میزان اثربخشی (ارجاعات) آنهاست و در واقع هم کمیت و هم کیفیت مقالات یک فرد، نهاد یا کشور را نشان می‌دهد[1]. در حال حاضر ترکیه بعد از ایران و عربستان سعودی رتبه سوم را در این شاخص در منطقه دارد. در بین کشورهای اروپایی نیز بعد از ایرلند، لهستان و جمهوری چک و بالاتر از یونان و مجارستان در رده شانزدهم قرار دارد.در میانگین ارجاعات به مقالات نانو نیز ترکیه در منطقه خاورمیانه بعد از عربستان و بالاتر از مصر و ایران قرار دارد. ولی در مقایسه با کشورهای اروپاییترکیه جایگاه پایینی در این شاخص دارد؛ به‌طوری‌که از کرواسی و چک پایین‌تر بوده اما بالاتر از لهستان و لتونی قرار دارد. هرچند هنوز فاصله قابل توجهی میان ترکیه و اتحادیه اروپا در حوزه فناوری نانو وجود دارد، اما سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری‌های این کشور موجب شده تا برخی از دانشمندان جوان ترکیهکه در خارج از این کشور مشغول به فعالیت بودند به این کشور برگردند. در واقع ترکیه تلاش دارد با اعمال سیاست‌هایی مانع از خروج متخصصان و دانشمندان خود در حوزه فناوری نانو شود[2].
شکل3: رتبه جهانی ترکیه در دو شاخص مختلف مربوط به ارجاعات
جدول1 تعداد پتنت‌های ترکیه را در سال‌های 2001 تا 2012 نشان می‌دهد. جدول 2 نیز مراکزی را نشان می‌دهد که این پتنت‌ها را به ثبت رسانده‌اند. همانطور که ملاحظه می‌شود اکثر پتنت‌های نانوی ترکیه در چند سال اخیر ثبت شده‌اند. از میان مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی، دانشگاه سابانچی با 5 پتنت، فعال‌ترین مرکز در تولید فناوری نانو است. ترکیه در سال 2012 مقام 34 را از نظر تعداد پتنت‌های نانو به خود اختصاص داده و در منطقه خاورمیانه بعد از عربستان و ایران رتبه سوم را کسب کرده است.
جدول1: تعداد پتنت‌های نانوی ترکیه در در دفاتر ثبت پتنت مختلف
جدول 3 مراکز، موسسات و دانشگاه‌های ترکیه که بیشترین مقالات فناوری نانو را بین سال‌های 2001 تا 2009 به چاپ رساندند نشان می‌دهد. همانطور که ملاحظه می‌شوددانشگاه صنعتی خاورمیانه بیشترین مقالات را در این حوزه به چاپ رسانده است.دانشگاه صنعتی خاورمیانه با 10 دانشکده دارای 93 دوره کارشناسی ارشد و 61 دوره دکتری است. این دانشگاه که در سال 1956 تاسیس شده دارای 1430 دانشجوی بینالمللی از 68 کشور جهان است. در این دانشگاه گروهی به نام Nanomaterials and devices group وجود دارد که در حوزه نانولوله‌های کربنی و نانوسیم‌ها فعالیت دارد. هدف این گروه تحقیقاتی تسهیل کوچک‌سازی ادوات با استفاده از نانوساختارها است. گروه‌های تحقیقات فناوری نانو این دانشگاه روی موضوعات مختلفی از جمله الکترونیک انعطاف‌پذیر و آلی، نانولوله‌ها، نانوسیم‌ها، پیل‌های خورشیدی، دیوید‌های نشر نور و باتری‌ها متمرکز شده‌اند. این دانشگاه یک مرکز اختصاصی برای فناوری نانو نیز دارد. در این مرکز روی موضوعاتی نظیر نانوفتونیک، اپتوالکترونیک، BioMEMS و محاسبات و شبیه‌سازی کار می‌شود. یک مرکز تحقیق و توسعه و یک آزمایشگاه مرکزی نیز در دانشگاه صنعتی خاورمیانه وجود دارد که در حوزه فناوری نانو در بخش مواد زیستی، مواد هوشمند و نانوکامپوزیت‌ها فعالیت می‌کنند.
جدول3: مراکز و دانشگاه‌های ترکیه که بیشترین مقالات فناوری نانو را بین سال‌های 2001 تا 2009 به چاپ رساندند
ردیف
نام موسسه
تعداد مقالات فناوری نانو
1
MIDDLE E TECH UNIV
291
2
BILKENT UNIV
220
3
HACETTEPE UNIV
171
4
ISTANBUL TECH UNIV
134
5
DOKUZ EYLUL UNIV
96
6
ANKARA UNIV
94
7
GEBZE INST TECHNOL
90
8
CUMHURIYET UNIV
87
9
GAZI UNIV
82
10
EGE UNIV
75
11
ONDOKUZ MAYIS UNIV
61
12
SELCUK UNIV
61
13
ANADOLU UNIV
54
14
SULEYMAN DEMIREL UNIV
50
15
KOC UNIV
47
دانشگاه بیلکنت، یک دانشگاه خصوصی در ترکیه است که در سال 1984 تاسیس شده است. این دانشگاه یک مرکز تحقیقات ویژه برای فناوری نانو دارد. یکی دیگر از دانشگاه‌های غیردولتی ترکیه که به صورت ویژه روی فناوری نانو تحقیق می‌کند دانشگاه کوچ (Koc) در استانبول است. این دانشگاه دارای یک مرکز تحقیقات میکرو و نانوفناوری است که به صورت ویژه روی ساخت ادوات میکرومکانیکی متمرکز است. این مرکز علاوه بر این، در بخش لیزرهای حالت جامد، عملگرهای الکترومغناطیس، سطوح ابرآبگریز و همچنین فیلم‌های آلی نازک کار می‌کند.از دیگر دانشگاه‌های فعال ترکیه در بخش فناوری نانو می‌توان به دانشگاه هاکتپ (Hacettepe University) در انکارا و دانشگاه بوسفورس یا Boğaziçiدر استانبول اشاره کرد. دانشکده شیمی و مهندسی شیمی دانشگاه هاکتپ به صورت ویژه‌ای روی نانوپلیمرها، نانوکامپوزیت‌ها و مواد نانوزیستی متمرکز شده است. دانشگاه بوسفورس نیز در زمینه مواد پیشرفته هوشمند کار می‌کند و یک مرکز تحقیق و توسعه برای این حوزه دارد.ترکیه یک مرکز مترولوژی ملی نیز دارد که تا پیش از سال 2009 خیلی روی فناوری نانو متمرکز نبوده اما طی چند سال اخیر فعالیت‌های جدی در این حوزه داشته است.علاوه بر مراکز فوق، بخش‌های تحقیقاتی دیگری نیز در ترکیه وجود دارند که در حوزه فناوری نانو فعال هستند. از آن جمله می‌توان به موسسه فناوری گوبز و موسسه تحقیقاتی مرمر اشاره کرد. موسسه مرمر در واقع میزبان انجمن تحقیقات ترکیه در حوزه فناوری نانو است. موسسه فناوری ازمیر نیز روی مواد با رسانایی بالا کار می‌کند.تمام مراکز و موسساتی که در بالا ذکر شد دارای استانداردهای بینالمللی بوده و نتایج تحقیقات آنها از کیفیت بالایی برخوردار هستند. در شهر آناتولی نیز دانشگاه‌هایی وجود دارند که در حوزه سرامیک هوشمند، کامپوزیت‌های سرامیکی فلزی، اصلاح سطح، نیمه‌هادی‌ها، پوشش‌ها و خواص مغناطیسی و نوری کار می‌کنند.افزایش همکاری میان کشورها در تولید علم، منجر به اشتراک‌گذاری دانش و امکانات آنها شده و نوعی هم‌افزایی فناوری محسوب می‌شود. دانشگاه‌هایی که بیشترین همکاری را با دانشگاه‌های ترکیه در تولید علوم فناوری نانو داشته‌اند در جدول4 آمده‌اند. دانشگاه‌هایی از انگلستان و آمریکا بیشترین همکاری را در این حوزه با ترکیه داشته‌اند. البته بعد از این دو، کشور آذربایجان است که به دلیل بهره‌مندی از مزایای همسایگی و اشتراک زبانی همکاری قابل توجهی با ترکیه دارد. جدول 5 نیز کشورهایی را نشان می‌دهد که با ترکیه در تولید علوم نانو همکاری دارند. همانطور که ملاحظه می‌شود آمریکا، آلمان وانگلستان بیشترین همکاری را با ترکیه داشته‌اند.
جدول4: دانشگاه‌هایی که بیشترین همکاری را با ترکیه داشته‌اند
علاوه بر دانشگاه‌ها، شرکت‌های ترکیه نیز در فناوری نانو سرمایه‌گذاری کرده و سعی کرده‌اند با استفاده از این فناوری دایره سود‌دهی خود را گسترش دهند. یکی از این شرکت‌ها، NNT Nanoteknoloji است که روی تولید نانوبلورهای بور کار می‌کند. این نانوبلورها توسط این شرکت به روغن موتور اضافه شده و در صورت استفاده در خودرو موجب کاهش اصطکاک میان اجزاء موتور می‌شوند که در نهایت افزایش طول عمر موتور را در پی دارد. یکی دیگر از شرکت‌های فعال در این حوزه شرکت آرچلیک (Arçelik Company) است این شرکت فیلترهای ضد بو برای یخچال‌فریز تولید می‌کند. شرکت یسیم تکستایل(Yeşim Textile Company)نیز پارچه‌هایی حاوی نانومواد تولید می‌کند که به راحتی اتو شده و به سرعت خشک و به سختی کثیف می‌شوند.علاوه بر موارد فوق، در حال حاضر شرکت‌های مختلفی دیگری نیز در حوزه فناوری نانو در ترکیه فعالیت دارند. در ذیل تعدادی از آنها معرفی شده‌اند:Grafen Chemical Industries:این شرکت تولیدکننده گرافن و نانوساختارهای کربنی است. علاوه بر این GCI در بخش الکترونیک آلی صنعتی، مواد پیشرفته با عملکرد بالا و شیمی سبز نیز فعال است. این شرکت در بخش تولید پلاستیک‌های رسانا، رنگ‌های محافظ در برابر تابش‌های الکترومغناطیس، نانوکامپوزیت‌ها، پوشش‌های خود تمیزشونده و فرآیندهای مدیریت پساب‌های سمی نیز فعالیت دارد.Nano109: این شرکت تولیدکننده نانوالیاف است. یکی از فناوری‌های این شرکت Fineweb™ است که برای ساخت فیلترهای هوا مورد استفاده قرار می‌گیرد.Yuksek Teknoloji Malzemeleri Arastirma ve Gelistirme: تولیدکننده انواع نانومواد به صورت پودرSampas: در سال 1981 تاسیس شد. این شرکت در بخش سرامیک، شیشه، بسته‌بندی، ساختمان، انرژی‌های تجدیدپذیر، مدیریت پسماند، پلاستیک و خودروسازی محصولات مختلفی تولید می‌کند.Inovenso: سازنده تجهیزات تولید نانوالیاف است. تمرکز بیشتر این شرکت روی تولید نانوالیاف با روش الکتروریسندگی است. این شرکت قصد دارد به عنوان پلی بین صنعت و دانشگاه عمل کند.Entekno: انتکنو یک شرکت جدا شده از صنعت است که در ماه مارس 2008 تاسیس گردیده است. حوزه کاری این شرکت تجاری سازی نانومواد معدنی نظیر نانوذرات اکسید روی و اکسید تیتانیوم است.
انگلستان
آمریکا
آذربایجان
آلمان
فرانسه
ایتالیا
ژاپن
روسیه
رومانی
سوئد
اسپانیا
سوئیس
چین
دانمارک
کانادا
