فلز در دوران باستان
نخستین مسگرها
بشر ، نخستین بار بین سالهای سه هزار تا سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد ، به وجود فلزات در سنگهای معدنی پی برد. بیش از پنج هزار سال پیش قبل از آن ، تاریخ بشر ، لوازم و اختراعات جنگی را از استخوان ، شاخ ، چوب و سنگ می‌ساخت. نخستین فلزکاران بشری در عراق زندگی میکردند. در سال 3500 پیش از میلاد مردمانی که بین دو رودخانه بزرگ دجله و فرات در عراق می‌زیستند، احتمالا با هوش‌ترین مردمان جهان بودند.
در این قسمت از قاره آسیا ، تخته سنگهای بسیاری وجود داشت که دارای سنگ معدن بود. اولین فلزی که از سنگ معدن تهیه شد، مس نامیده شد. بشر ، قطعات مس را پس از گرم کردن می‌کوبید و به شکل ورقه در می‌آورد. آنها لبه این ورقه‌ها را با ضربات چکش به شکل نازک و تیزی در می‌آورند و بدین ترتیب ، نخستین چاقوهای فلزی بشر ساخته شد.
برخی از مجسمه‌های عالی مسی که در سه هزار سال پیش از میلاد مسیح بوجود آمده‌اند، با کوبیدن ورقه‌های مسی بروی قالب حکاکی شده چوبی ساخته شده است. ابتدا فلز را در جایی با میخ می‌کوبیدند. به این ترتیب ، میخ ، بیش از سه هزار سال پیش از رومیان اختراع شد. وقتی فلزات سرد بودند، بشر نخستین آنها را با چکش کوبیده ، به شکل مورد دلخواه در می‌آورد.
اگر فلز سردی خمیدگی تیزی پیدا کند، شکسته میشود و ممکن است ترک بردارد. آهنگران پیشین پی برده بودند که فلز سرد فقط کمی قدرت چکش خوردن دارد و برای این که خاصیت چکش خواری زیادتری داشته باشد، باید آن را گرم کرد. نخستین آهنگران یاد گرفتند که مس را در قالب بریزند. اولین اشیا فلزی ساخت بشری مانند خنجر ، تیغ و تبر ، نسبتا صاف بودند.
چگونگی دانش ساخت فلز و طرح انداختن آن فقط در کشور عراق باقی نماند. آهنگران به کشورهای دیگر مسافرت میکردند و اغلب کالاهای فلزی خود را با سایر اشیا مورد احتیاج معاوضه میکردند. به‌تدریج ، چگونگی ساختن فلز در غرب و قسمتی از جهان که امروزه خاورمیانه می‌نامیم، رواج یافت.
سنگهای آسمانی و سنگهای معدنی
فلزاتی که گاه‌گاهی ، از فضای خارج به زمین می‌افتند، می‌تیوریتس یا سنگهای شهابی یا سنگهای آسمانی نامیده می‌شوند. این سنگها ، آهن زیادی در خود دارند. مردمان پیشین فکر میکردند که سنگهای شهابی ، فلزاتی هستند از سوی خدایان آسمانی. طی قرن نوزدهم ، اسکیموهای شمال کانادا ، آهنی را که برای لوازم و ابزار جنگی احتیاج داشتند، از خورد کردن قطعات عظیم سنگهای آسمانی تهیه میکردند.
فلزات در همه جا یافت نمی‌شوند، بلکه از صخره‌های ویژه‌ای که سنگهای معدنی نامیده می‌شوند، بدست می‌آیند. بسیاری از سنگهای معدنی ، چیزی مانند پوشش هستند و اگر فلزات را مدت مدیدی در هوای آزاد بگذارید، روی آنها را می‌پوشانند. سنگهای معدنی که مس دارند، اغلب به رنگ سبز مایل به آبی چون گنبدهای مسی میباشند.
فلزی بدست آمده از زمین
ابتدا سنگ معدن را با حفر معادن یا کان‌ها ، استخراج میکنند. سپس به قطعات کوچک‌تری بریده ، خرد می‌نمایند و در نهایت به شکل گرد در می‌آورند. سنگ معدن خرد شده را با زغال کک گرم میکنند تا فلز آن خارج شود. در زمان‌های باستان ، مردم این کار را با زغال سنگ انجام می‌دادند. بشر اولیه برای تهیه فلزات به سنگ معدن احتیاج داشت و می‌بایست به طریقی ، آن را حفر و خرد می‌کرد. او باید هیزم تهیه می‌کرد و هیزم را به‌آرامی سوزانده ، تبدیل به زغال می‌کرد. وی به دم آهنگری احتیاج داشت تا آتش را پُرحرارت کند، اما این که بشر چگونه کاربرد فلزات را آموخت، بسیار شگفت‌آور است.
عصر برنز
پس از پانصد سال که مس تنها فلز مورد مصرف بود، کشف خیلی مهمی صورت گرفت. حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح ، بشر فهمید که اگر سنگ روی و مس را پیش از گرم کردن مخلوط کند، مس بهتری بدست خواهد آورد. ترکیب مس و روی که به این ترتیب ساخته میشد، قویتر و سخت تر از خود مس بود و طرح انداختن آن نیز آسانتر میشد. این فلز ، برنز نامیده میشد. برنز ، عمده فلزی بود که تقریبا به مدت دو هزار سال بکار برده شد.
از سال سه هزار تا هزار و دویست پیش از میلاد را (دوران برنز) می‌گویند. در این عصر ، اشیا جدید بسیاری از برنز درست شد. لوازم و ابزار جنگی مانند چکش ، تبر ، خنجر ، بهتر از لوازم عصر حجر بود و احتمالا ساختن آنها آسانتر بود، زیرا دیگر بشر چگونگی ساختن آنها را می‌دانست. لوازم کاملا نو از قبیل: قلم درز ، اره ، مته و سوهان ، همه برای نخستین بار در دوران برنز بوجود آمدند.
در کشور مصر ، حدود 1350 سال پیش از میلاد با 28 گرم طلا در هر سانتی‌متر ، طرح‌های بسیار ظریفی بروی جواهرات میساختند.
دوره آهن
1400 سال پیش از میلاد ، صنعت‌کاران ، استفاده از سنگ آهن را آغاز کردند. اگر سنگ آهن در آتش پُرحرارت زغال ، گرم شود، دیگر فلز درخشان و مذاب از میان آتش بیرون نمی‌ریزد، بلکه در عوض ، چیزی شبیه تفاله نازک دیگ بخار بدست می‌آید. قرن‌های متمادی طول کشید تا صنعت‌کاران نخستین ، این تفاله ناامید کننده را به تیغ عالی تبدیل کردند. صنعت‌کاران ، ابتدا فلز را کوبیده ، به ورقه محکمی مبدل میساختند. سپس آهن را در آتش زغال گرم کرده ، به‌صورت فولاد در می‌آوردند.
انسان‌های پیشین ، با استفاده از گرما ، تفاله را به فولاد محکم‌تری تبدیل میکردند. به نظر می‌آید آهن ، اولین بار در ارمنستان ساخته شد و تنها چند قرن پیش بود که آهن بطور چند جانبه در جاهای دیگر دنیا متداول گردید. از سال 600 پیش از میلاد به بعد ، آهن کاملا برای بشر شناخته شد و هرگز هم از پیشرفت باز نماند. بزودی ، آهن ، ارزانتر از برنز شد و در عین حال ، لوازم آهنی محکمتر و تیزتر بود.
با ابزار تازه ، مردم توانستند جنگل‌ها را تمیز کنند، باطلاق را خشک و زمین‌های ناهموار را شخم بزنند. کشاورزی در این دوره پیشرفت بسیاری کرد و مردمانی بیشتری توانستند قوت خود را از زمین تهیه کرده ، بهتر زندگی کنند.
مورد استفاده بیشتر فلزات
تا آغاز دوران مسیحیت ، هنوز بهترین صنعت‌کاران متعلق به سرزمین‌های شرقی دریای مدیترانه و خاور نزدیک بودند، یعنی سرزمین‌های که از یونان تا عراق امروز گسترده میشد. آنها موارد استفاده بیشتر فلزات را یاد گرفته بودند. زمانی بین 700_600 سال پیش از میلاد ، مردم لیدی بروی قراضه فلزات ، طرح‌هایی را حک کردند و به این ترتیب ، نخستین سکه‌ها را ساختند و بتدریج چگونگی ضرب سکه به سوی غرب گسترش یافت و در طی چند سال بعد ، ابتدا در یونان و سپس در رم ، سکه‌های عالی ساخته شد.
در طی چند قرن آخر پیش از میلاد ، یونانیان و رومیان ، نوعی برنز براق ساخته ، آن را به جای آینه بکار می‌بردند. رومیان در بنای ساختمان‌ها از فلز استفاده میکردند و در‌های برخی از خانه‌ها را از برنز میساختند. رومیان همچنین قفل‌های خیلی پیچیده فلزی با کلیدهای بزرگ درست کرده ، از لوله سربی به عنوان زنگ رومیزی استفاده میکردند.
تاریخچه فلزکاری ایران
بشر در حدود 7000 سال پیش فلز را شناخت. در آفریقا قبایلی هستند که هنوز هم به روش سنتی (7000 سال قبل) فلزات را ذوب میکنند یعنی اینکه حیوانی (مرغ) را در کوره انداخته و قربانی رب النوع آتش میکنند و سپس سنگ فلز را داخل کوره میریزند.
انسان های اولیه ابزار خود را از سنگ میتراشیدند تا اینکه در حدود نیمه اول هزاره چهارم ق.م اشیاء کوچک مسی ساخته شدند که چکش کاری شده بودند. بشر آن دوران به سنگی برخورد که با ضربه نمیشکست و تغییر شکل میداد و سفالگران نیز در کوره های خود از بعضی سنگها استفاده میکردند که در حین کار این سنگ ها ذوب شده و تغییر شکل میداند و مقاومت زیادی داشتند. از اشیاء قدیمی که در تپه حصار نزدیک دامغان یافت شدهاند؛ سر نیزه و لوازم شکار و تبر و آینه و سنجاق از مس ریخته، بوده اند. طلا و نقره هم که در حدود 2500 ق.م کشف شدند که به علت نرمی و دوام و فساد ناپذیری و هم این که یافتن سنگ طلا بسیار سخت و نادر بود ، برای ساخت زیور آلات و دیگر اشیاء زینتی استفاده میشد. از این دوران نیز اشیایی در تپه حصار یافت شده است.
مس چون نرم بود تصمیم بر آن شد که با فلز دیگری ترکیب شود تا اشیاء مقاومتر گردند. این امر در حدود 2500 تا 1500 سال ق.م با کشف قلع به نتیجه رسید و عصر مفرغ آغاز شد.
با ترکیب مس و قلع، ماده جدیدی با همان خواص مس تولید شد ( برنز یا مفرغ ).
آثار مفرغی یافت شده از آن دوران از تپه «حسنلو» در آذربایجان موجود است.
صنعتگران آذربایجانی در ضمن کوچ که به طرف جنوب بود ( لرستان )، این صنعت خود را به این منطقه انتقال دادند. در این منطقه (لرستان) از آثار یافت شده میتوان دریافت که فلز را داخل ماسه یا سفال ریخته گری می نمودهاند و سپس چکش کاری هم میکردهاند.
آهن در هزاره سوم ق م شناخته شده بود ولی به علت اینکه چکش کاری آن سخت بوده و دیرگداز نیز بوده و به سختی تغییر شکل می داد، زیاد مورد توجه نبود تا اینکه در حدود 1500 تا 550 سال ق.م با کشف تبدیل آهن به فولاد جایگاهی در فلزکاری برای خود یافت. از آهن اسلحه، زیورآلات و دیگر ابزار ساخته شدند. ظاهرا تبدیل آهن به فولاد در کوره های ارمنستان صورت پذیرفته است.
حکاکی روی فلز از حدود 800 سال ق.م رایج شده است
اشیائی از این دوران در «سرخ دم» لرستان یافت شده است. از نمونه آثار یافت شده هزاره اول ق م در ایران می توان به جام مارلیک اشاره کرد که از طلای ناب می باشد و در «چراغعلی تپه» در گیلان نزدیک رودبار پیدا شده است با 18 سانت ارتفاع و 316 گرم وزن .نقوش آن هم دو گاو بالدار که در حال بالا رفتن از درخت مقدس هستند که در دوسوی آن جام کار شدهاند. این جام چکشکاری شده وجالب اینکه سر گاو ها 2 سانت برجسته شدهاند.
در دوره هخامنشی
مرصع کاری و آبکاری رواج یافت و بیشتر روی طلا و نقره و برنز کار میشده است ولی طرز کار و شیوه آبکاری (آب طلا روی فلز) که آن دوران کار می شده است، هنوز مشخص نشده است. اثار یافت شده این دوران از همدان و فارس و … می باشد که در موزه های «لوور فرانسه» «برلین» «رضا عباسی» موجود است.
در دوره هخامنشی « ریتون » ساخته میشده است. ریتون یعنی ظرف یا جامی که به شکل یک حیوان قوی بوده است و عقیده بر این بوده که نوشیدن از این جام باعث میشود تا قدرت آن حیوان به انسان انتقال یابد. در دوره سلوکیها سکه را با دستگاه پرس دستی میساختند (دوره هلنیستی) (یونانی مآبی).
در دوره اشکانیان سکه ها 3 نوع بوده اند:
سکه های کوچک برنزی یا مسی - سکه نقره بنام "درهم" - سکه درشتی نقره بنام "تترا درهم".
دوره ساسانی
فلزکاری در دوره ساسانی پیشرفت زیادی کرد . از فلزت اشیاء جالبی تهیه میشد که خود فرم و شکل ظرف و یا آن وسیله و یا تزئینات آن در خور توجه است.
اشیائی از دوره ساسانی در مکان های مختلفی مثل هندوستان، ژاپن، فرانسه، لهستان و بیشتر در روسیه یافت شده است و این می رساند که در دوران ساسانیان تجارت و بازرگانی بسط و توسعه فراوانی یافته بوده است.
سکه های ساسانی نیز از طلا و نقره و مفرغ بوده و در اوائل با ظرافت کار میشده است ولی در اواخر این دوران به خاطر توسعه تجارت، آن ظرافت کار روی مسکوکات از بین رفت.
اشیاء آن دوران ریخته گری میشده و سپس چکش کاری و بعد با چرخ ، تراش میخورده اند و بعد از آن حکاکی یا قلمزنی میشده اند.
اوایل اسلام
اشیاء دوره اوائل اسلام از مفرغ یا برنز هستند و از طلا و نقره استفاده چندانی نمی شده است تا دوره سلجوقی که آثار بسیار ارزشمندی از آن دوران باقی مانده است که بر روی طلا و نقره نیز کار شده است و اکنون در موزههای روسیه موجود است. این دوره از درخشانترین دوران فلزکاری ایران است.
در این دوران میناکاری نیز رواج داشت و اشیاء این دوره شامل «کتری ، ابریق، هاون، شمعدان، جعبه، پایه چراغ، پیه سوز و ...» میباشد که در شمالشرق و شرق ایران و در ری و همدان یافت شدهاند.
مشبک کاری سلجوقی
نیز بسیار توسعه یافته بوده است (شمعدان و عود سوز). آثار این دوره در موزه های «متروپولیتن» «روسیه (ارمیتاژ) » و ... موجود است.
فلز کاری در دوره مغول ها (ایلخانیان) تزئیناتی شبیه به مکتب موصل (دوره سلجوقی) و سوریه و مصر دارد ولی اسلوب کار دارای ویژگی هایی است که نشان می دهد کاری ایرانی است مثل قلمزنی انواع گل ها و بوته ها (طراحی سنتی ایرانی) و تاریخ و نام سازنده .
دوره صفویه
در دوره صفویه اشیاء مسی سفید کاری میشدهاند تا شبیه به نقره جلوه نمایی کنند و مرصع کاری نیز که از رونق افتاده بود، در این دوره باز رونق شایانی یافت.
دوره صفویه نیز از درخشانترین دوران هنر ایران است. در این دوره استفاده از آهن و فولاد نیز رونق فراوانی یافت. اشیائی مثل کمربند، لوحه و ... که با طلا و نقره مرصع کاری میشدند.
آثار این دوران در موزههای داخل کشور و متروپولیتن و بیشتر در موزه رضا عباسی موجود میباشند.
از زمان صفویه به بعد این هنر (قلمزنی و فلز کاری) به تدریج از رونق افتاد. از دوران قاجاریه می توان به قلمزنی درب حرم امامزادهها اشاره کرد. در این دوره دیگر آن ظرافت هنری دوران قبل مشاهده نمیشود.
از شهرهایی که قلمزنی هنوز در آن ها کار میشود میتوان شهرهای اصفهان، تبریز، شیراز، تهران، زنجان، کرمان، کرمانشاه، بروجرد و طبس را نام برد. از اساتید معاصر و بنام این هنر میتوان:
منصور حافظ پرست، رضا قادران، اصغر بزرگیان، اکبر بزرگیان، عباس صفوت، استاد مهدی علمداری، حاج علی میناگر، استاد علی ظریفی اصفهانی، مرحوم استاد محمود دهنوی، رضا چکشی، استاد حسین علاقه مندان، آوادیس هاکوپیان و .... را نام برد.
منابع :
http://felezat.persianblog.ir
http://daneshnameh.roshd.ir
نخستین مسگرها
بشر ، نخستین بار بین سالهای سه هزار تا سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد ، به وجود فلزات در سنگهای معدنی پی برد. بیش از پنج هزار سال پیش قبل از آن ، تاریخ بشر ، لوازم و اختراعات جنگی را از استخوان ، شاخ ، چوب و سنگ می‌ساخت. نخستین فلزکاران بشری در عراق زندگی میکردند. در سال 3500 پیش از میلاد مردمانی که بین دو رودخانه بزرگ دجله و فرات در عراق می‌زیستند، احتمالا با هوش‌ترین مردمان جهان بودند.
در این قسمت از قاره آسیا ، تخته سنگهای بسیاری وجود داشت که دارای سنگ معدن بود. اولین فلزی که از سنگ معدن تهیه شد، مس نامیده شد. بشر ، قطعات مس را پس از گرم کردن می‌کوبید و به شکل ورقه در می‌آورد. آنها لبه این ورقه‌ها را با ضربات چکش به شکل نازک و تیزی در می‌آورند و بدین ترتیب ، نخستین چاقوهای فلزی بشر ساخته شد.
برخی از مجسمه‌های عالی مسی که در سه هزار سال پیش از میلاد مسیح بوجود آمده‌اند، با کوبیدن ورقه‌های مسی بروی قالب حکاکی شده چوبی ساخته شده است. ابتدا فلز را در جایی با میخ می‌کوبیدند. به این ترتیب ، میخ ، بیش از سه هزار سال پیش از رومیان اختراع شد. وقتی فلزات سرد بودند، بشر نخستین آنها را با چکش کوبیده ، به شکل مورد دلخواه در می‌آورد.
اگر فلز سردی خمیدگی تیزی پیدا کند، شکسته میشود و ممکن است ترک بردارد. آهنگران پیشین پی برده بودند که فلز سرد فقط کمی قدرت چکش خوردن دارد و برای این که خاصیت چکش خواری زیادتری داشته باشد، باید آن را گرم کرد. نخستین آهنگران یاد گرفتند که مس را در قالب بریزند. اولین اشیا فلزی ساخت بشری مانند خنجر ، تیغ و تبر ، نسبتا صاف بودند.
چگونگی دانش ساخت فلز و طرح انداختن آن فقط در کشور عراق باقی نماند. آهنگران به کشورهای دیگر مسافرت میکردند و اغلب کالاهای فلزی خود را با سایر اشیا مورد احتیاج معاوضه میکردند. به‌تدریج ، چگونگی ساختن فلز در غرب و قسمتی از جهان که امروزه خاورمیانه می‌نامیم، رواج یافت.
سنگهای آسمانی و سنگهای معدنی
فلزاتی که گاه‌گاهی ، از فضای خارج به زمین می‌افتند، می‌تیوریتس یا سنگهای شهابی یا سنگهای آسمانی نامیده می‌شوند. این سنگها ، آهن زیادی در خود دارند. مردمان پیشین فکر میکردند که سنگهای شهابی ، فلزاتی هستند از سوی خدایان آسمانی. طی قرن نوزدهم ، اسکیموهای شمال کانادا ، آهنی را که برای لوازم و ابزار جنگی احتیاج داشتند، از خورد کردن قطعات عظیم سنگهای آسمانی تهیه میکردند.
فلزات در همه جا یافت نمی‌شوند، بلکه از صخره‌های ویژه‌ای که سنگهای معدنی نامیده می‌شوند، بدست می‌آیند. بسیاری از سنگهای معدنی ، چیزی مانند پوشش هستند و اگر فلزات را مدت مدیدی در هوای آزاد بگذارید، روی آنها را می‌پوشانند. سنگهای معدنی که مس دارند، اغلب به رنگ سبز مایل به آبی چون گنبدهای مسی میباشند.
فلزی بدست آمده از زمین
ابتدا سنگ معدن را با حفر معادن یا کان‌ها ، استخراج میکنند. سپس به قطعات کوچک‌تری بریده ، خرد می‌نمایند و در نهایت به شکل گرد در می‌آورند. سنگ معدن خرد شده را با زغال کک گرم میکنند تا فلز آن خارج شود. در زمان‌های باستان ، مردم این کار را با زغال سنگ انجام می‌دادند. بشر اولیه برای تهیه فلزات به سنگ معدن احتیاج داشت و می‌بایست به طریقی ، آن را حفر و خرد می‌کرد. او باید هیزم تهیه می‌کرد و هیزم را به‌آرامی سوزانده ، تبدیل به زغال می‌کرد. وی به دم آهنگری احتیاج داشت تا آتش را پُرحرارت کند، اما این که بشر چگونه کاربرد فلزات را آموخت، بسیار شگفت‌آور است.
عصر برنز
پس از پانصد سال که مس تنها فلز مورد مصرف بود، کشف خیلی مهمی صورت گرفت. حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح ، بشر فهمید که اگر سنگ روی و مس را پیش از گرم کردن مخلوط کند، مس بهتری بدست خواهد آورد. ترکیب مس و روی که به این ترتیب ساخته میشد، قویتر و سخت تر از خود مس بود و طرح انداختن آن نیز آسانتر میشد. این فلز ، برنز نامیده میشد. برنز ، عمده فلزی بود که تقریبا به مدت دو هزار سال بکار برده شد.
از سال سه هزار تا هزار و دویست پیش از میلاد را (دوران برنز) می‌گویند. در این عصر ، اشیا جدید بسیاری از برنز درست شد. لوازم و ابزار جنگی مانند چکش ، تبر ، خنجر ، بهتر از لوازم عصر حجر بود و احتمالا ساختن آنها آسانتر بود، زیرا دیگر بشر چگونگی ساختن آنها را می‌دانست. لوازم کاملا نو از قبیل: قلم درز ، اره ، مته و سوهان ، همه برای نخستین بار در دوران برنز بوجود آمدند.
در کشور مصر ، حدود 1350 سال پیش از میلاد با 28 گرم طلا در هر سانتی‌متر ، طرح‌های بسیار ظریفی بروی جواهرات میساختند.
دوره آهن
1400 سال پیش از میلاد ، صنعت‌کاران ، استفاده از سنگ آهن را آغاز کردند. اگر سنگ آهن در آتش پُرحرارت زغال ، گرم شود، دیگر فلز درخشان و مذاب از میان آتش بیرون نمی‌ریزد، بلکه در عوض ، چیزی شبیه تفاله نازک دیگ بخار بدست می‌آید. قرن‌های متمادی طول کشید تا صنعت‌کاران نخستین ، این تفاله ناامید کننده را به تیغ عالی تبدیل کردند. صنعت‌کاران ، ابتدا فلز را کوبیده ، به ورقه محکمی مبدل میساختند. سپس آهن را در آتش زغال گرم کرده ، به‌صورت فولاد در می‌آوردند.
انسان‌های پیشین ، با استفاده از گرما ، تفاله را به فولاد محکم‌تری تبدیل میکردند. به نظر می‌آید آهن ، اولین بار در ارمنستان ساخته شد و تنها چند قرن پیش بود که آهن بطور چند جانبه در جاهای دیگر دنیا متداول گردید. از سال 600 پیش از میلاد به بعد ، آهن کاملا برای بشر شناخته شد و هرگز هم از پیشرفت باز نماند. بزودی ، آهن ، ارزانتر از برنز شد و در عین حال ، لوازم آهنی محکمتر و تیزتر بود.
با ابزار تازه ، مردم توانستند جنگل‌ها را تمیز کنند، باطلاق را خشک و زمین‌های ناهموار را شخم بزنند. کشاورزی در این دوره پیشرفت بسیاری کرد و مردمانی بیشتری توانستند قوت خود را از زمین تهیه کرده ، بهتر زندگی کنند.
مورد استفاده بیشتر فلزات
تا آغاز دوران مسیحیت ، هنوز بهترین صنعت‌کاران متعلق به سرزمین‌های شرقی دریای مدیترانه و خاور نزدیک بودند، یعنی سرزمین‌های که از یونان تا عراق امروز گسترده میشد. آنها موارد استفاده بیشتر فلزات را یاد گرفته بودند. زمانی بین 700_600 سال پیش از میلاد ، مردم لیدی بروی قراضه فلزات ، طرح‌هایی را حک کردند و به این ترتیب ، نخستین سکه‌ها را ساختند و بتدریج چگونگی ضرب سکه به سوی غرب گسترش یافت و در طی چند سال بعد ، ابتدا در یونان و سپس در رم ، سکه‌های عالی ساخته شد.
در طی چند قرن آخر پیش از میلاد ، یونانیان و رومیان ، نوعی برنز براق ساخته ، آن را به جای آینه بکار می‌بردند. رومیان در بنای ساختمان‌ها از فلز استفاده میکردند و در‌های برخی از خانه‌ها را از برنز میساختند. رومیان همچنین قفل‌های خیلی پیچیده فلزی با کلیدهای بزرگ درست کرده ، از لوله سربی به عنوان زنگ رومیزی استفاده میکردند.
تاریخچه فلزکاری ایران
بشر در حدود 7000 سال پیش فلز را شناخت. در آفریقا قبایلی هستند که هنوز هم به روش سنتی (7000 سال قبل) فلزات را ذوب میکنند یعنی اینکه حیوانی (مرغ) را در کوره انداخته و قربانی رب النوع آتش میکنند و سپس سنگ فلز را داخل کوره میریزند.
انسان های اولیه ابزار خود را از سنگ میتراشیدند تا اینکه در حدود نیمه اول هزاره چهارم ق.م اشیاء کوچک مسی ساخته شدند که چکش کاری شده بودند. بشر آن دوران به سنگی برخورد که با ضربه نمیشکست و تغییر شکل میداد و سفالگران نیز در کوره های خود از بعضی سنگها استفاده میکردند که در حین کار این سنگ ها ذوب شده و تغییر شکل میداند و مقاومت زیادی داشتند. از اشیاء قدیمی که در تپه حصار نزدیک دامغان یافت شدهاند؛ سر نیزه و لوازم شکار و تبر و آینه و سنجاق از مس ریخته، بوده اند. طلا و نقره هم که در حدود 2500 ق.م کشف شدند که به علت نرمی و دوام و فساد ناپذیری و هم این که یافتن سنگ طلا بسیار سخت و نادر بود ، برای ساخت زیور آلات و دیگر اشیاء زینتی استفاده میشد. از این دوران نیز اشیایی در تپه حصار یافت شده است.
مس چون نرم بود تصمیم بر آن شد که با فلز دیگری ترکیب شود تا اشیاء مقاومتر گردند. این امر در حدود 2500 تا 1500 سال ق.م با کشف قلع به نتیجه رسید و عصر مفرغ آغاز شد.
با ترکیب مس و قلع، ماده جدیدی با همان خواص مس تولید شد ( برنز یا مفرغ ).
آثار مفرغی یافت شده از آن دوران از تپه «حسنلو» در آذربایجان موجود است.
صنعتگران آذربایجانی در ضمن کوچ که به طرف جنوب بود ( لرستان )، این صنعت خود را به این منطقه انتقال دادند. در این منطقه (لرستان) از آثار یافت شده میتوان دریافت که فلز را داخل ماسه یا سفال ریخته گری می نمودهاند و سپس چکش کاری هم میکردهاند.
آهن در هزاره سوم ق م شناخته شده بود ولی به علت اینکه چکش کاری آن سخت بوده و دیرگداز نیز بوده و به سختی تغییر شکل می داد، زیاد مورد توجه نبود تا اینکه در حدود 1500 تا 550 سال ق.م با کشف تبدیل آهن به فولاد جایگاهی در فلزکاری برای خود یافت. از آهن اسلحه، زیورآلات و دیگر ابزار ساخته شدند. ظاهرا تبدیل آهن به فولاد در کوره های ارمنستان صورت پذیرفته است.
حکاکی روی فلز از حدود 800 سال ق.م رایج شده است
اشیائی از این دوران در «سرخ دم» لرستان یافت شده است. از نمونه آثار یافت شده هزاره اول ق م در ایران می توان به جام مارلیک اشاره کرد که از طلای ناب می باشد و در «چراغعلی تپه» در گیلان نزدیک رودبار پیدا شده است با 18 سانت ارتفاع و 316 گرم وزن .نقوش آن هم دو گاو بالدار که در حال بالا رفتن از درخت مقدس هستند که در دوسوی آن جام کار شدهاند. این جام چکشکاری شده وجالب اینکه سر گاو ها 2 سانت برجسته شدهاند.
در دوره هخامنشی
مرصع کاری و آبکاری رواج یافت و بیشتر روی طلا و نقره و برنز کار میشده است ولی طرز کار و شیوه آبکاری (آب طلا روی فلز) که آن دوران کار می شده است، هنوز مشخص نشده است. اثار یافت شده این دوران از همدان و فارس و … می باشد که در موزه های «لوور فرانسه» «برلین» «رضا عباسی» موجود است.
در دوره هخامنشی « ریتون » ساخته میشده است. ریتون یعنی ظرف یا جامی که به شکل یک حیوان قوی بوده است و عقیده بر این بوده که نوشیدن از این جام باعث میشود تا قدرت آن حیوان به انسان انتقال یابد. در دوره سلوکیها سکه را با دستگاه پرس دستی میساختند (دوره هلنیستی) (یونانی مآبی).
در دوره اشکانیان سکه ها 3 نوع بوده اند:
سکه های کوچک برنزی یا مسی - سکه نقره بنام "درهم" - سکه درشتی نقره بنام "تترا درهم".
دوره ساسانی
فلزکاری در دوره ساسانی پیشرفت زیادی کرد . از فلزت اشیاء جالبی تهیه میشد که خود فرم و شکل ظرف و یا آن وسیله و یا تزئینات آن در خور توجه است.
اشیائی از دوره ساسانی در مکان های مختلفی مثل هندوستان، ژاپن، فرانسه، لهستان و بیشتر در روسیه یافت شده است و این می رساند که در دوران ساسانیان تجارت و بازرگانی بسط و توسعه فراوانی یافته بوده است.
سکه های ساسانی نیز از طلا و نقره و مفرغ بوده و در اوائل با ظرافت کار میشده است ولی در اواخر این دوران به خاطر توسعه تجارت، آن ظرافت کار روی مسکوکات از بین رفت.
اشیاء آن دوران ریخته گری میشده و سپس چکش کاری و بعد با چرخ ، تراش میخورده اند و بعد از آن حکاکی یا قلمزنی میشده اند.
اوایل اسلام
اشیاء دوره اوائل اسلام از مفرغ یا برنز هستند و از طلا و نقره استفاده چندانی نمی شده است تا دوره سلجوقی که آثار بسیار ارزشمندی از آن دوران باقی مانده است که بر روی طلا و نقره نیز کار شده است و اکنون در موزههای روسیه موجود است. این دوره از درخشانترین دوران فلزکاری ایران است.
در این دوران میناکاری نیز رواج داشت و اشیاء این دوره شامل «کتری ، ابریق، هاون، شمعدان، جعبه، پایه چراغ، پیه سوز و ...» میباشد که در شمالشرق و شرق ایران و در ری و همدان یافت شدهاند.
مشبک کاری سلجوقی
نیز بسیار توسعه یافته بوده است (شمعدان و عود سوز). آثار این دوره در موزه های «متروپولیتن» «روسیه (ارمیتاژ) » و ... موجود است.
فلز کاری در دوره مغول ها (ایلخانیان) تزئیناتی شبیه به مکتب موصل (دوره سلجوقی) و سوریه و مصر دارد ولی اسلوب کار دارای ویژگی هایی است که نشان می دهد کاری ایرانی است مثل قلمزنی انواع گل ها و بوته ها (طراحی سنتی ایرانی) و تاریخ و نام سازنده .
دوره صفویه
در دوره صفویه اشیاء مسی سفید کاری میشدهاند تا شبیه به نقره جلوه نمایی کنند و مرصع کاری نیز که از رونق افتاده بود، در این دوره باز رونق شایانی یافت.
دوره صفویه نیز از درخشانترین دوران هنر ایران است. در این دوره استفاده از آهن و فولاد نیز رونق فراوانی یافت. اشیائی مثل کمربند، لوحه و ... که با طلا و نقره مرصع کاری میشدند.
آثار این دوران در موزههای داخل کشور و متروپولیتن و بیشتر در موزه رضا عباسی موجود میباشند.
از زمان صفویه به بعد این هنر (قلمزنی و فلز کاری) به تدریج از رونق افتاد. از دوران قاجاریه می توان به قلمزنی درب حرم امامزادهها اشاره کرد. در این دوره دیگر آن ظرافت هنری دوران قبل مشاهده نمیشود.
از شهرهایی که قلمزنی هنوز در آن ها کار میشود میتوان شهرهای اصفهان، تبریز، شیراز، تهران، زنجان، کرمان، کرمانشاه، بروجرد و طبس را نام برد. از اساتید معاصر و بنام این هنر میتوان:
منصور حافظ پرست، رضا قادران، اصغر بزرگیان، اکبر بزرگیان، عباس صفوت، استاد مهدی علمداری، حاج علی میناگر، استاد علی ظریفی اصفهانی، مرحوم استاد محمود دهنوی، رضا چکشی، استاد حسین علاقه مندان، آوادیس هاکوپیان و .... را نام برد.
منابع :
http://felezat.persianblog.ir
http://daneshnameh.roshd.ir
آخرین ویرایش:
