وسعت کامل کاخ‌های تخت جمشید ۱۲۵ هزار متر مربع است که بر روی سکوئی که ارتفاع آن بین ۸ تا ۱۸ متر بالاتر از سطح جلگهٔ مردوشت است، بنا شدهاند و از بخش‌های مهم زیر تشکیل یافته است: کاخ‌های رسمی و تشریفاتی تخت جمشید (کاخ دروازه ملل)
سرای نشیمن و کاخ‌های کوچک اختصاصی خزانهٔ شاهی دژ و باروی حفاظتی پلکان‌های ورودی سکو و دروازهٔ خشایارشا
ورود سکو، دو پلکان است که روبروی یکدیگر و در بخش شمال غربی مجموعه قرار دارندکه همچون دستانی است که آرنج خویش را خم کرده و بر آن است تا مشتاقان خود را از زمین بلند کرده و در سینه خود جای دهد. این پلکان‌ها از هر طرف ۱۱۱ پله‌ٔ پهن و کوتاه(به ارتفاع۱۰ سانتیمتر) دارند. بر خلاف عقیده بسیاری از مورخین که مدعی بودند ارتفاع کم پله‌ها به خاطر این بوده که اسب‌ها نیز بتوانند از پله‌ها بالا بروند، پله‌ها را کوتاهتر از معمول ساخته‌اند تا راحتی و ابهت میهمانان (که تصاویرشان با لباسهای فاخر و بلند بر دیوارهای تخت جمشید نقش بسته) هنگام بالا رفتن حفظ شود. بالای پلکان‌ها، بنای ورودی تخت جمشید، «[دروازه بزرگ]» یا «[دروازه خشایارشا|دروازهٔ خشایارشا]» یا دروازه ملل، قرار گرفته‌است. ارتفاع این بنا ۱۰ متر است. این بنا یک ورودی اصلی و دو خروجی داشته‌است که امروزه بقایای دروازه‌های آن برجاست. بر دروازهٔ غربی و شرقی طرح مردان بالدار و بر و طرح دو گاو سنگی با سر انسانی حجاری شده است. این دروازه‌ها در قسمت فوقانی با شش کتیبهٔ میخی تزیین یافته‌اند. این کتیبه‌ها پس از ذکر نام اهورامزدا به اختصار بیان می‌کند که: «هر چه بدیده زیباست، به خواست اورمزد انجام پذیرفته‌است.»
دو دروازه خروجی یکی رو به جنوب و دیگری رو به شرق قرار دارند و دروازه جنوبی رو به کاخ آپادانا، یا کاخ بزرگ بار، دارد.
پلکان‌های کاخ آپادانا کاخ آپادانا در شمال و شرق دارای دو مجموعه پلکان است. پلکان‌های شرقی این کاخ که از دو پلکان – یکی رو به شمال و یکی رو به جنوب – تشکیل شدهاند، نقوش حجاری‌شده‌ای را در دیوار کنارهٔ خود دارند. پلکان رو به شمال نقش‌هایی از فرماندهان عالی‌رتبهٔ نظامی مادی و پارسی دارد در حالی که گل‌های نیلوفر آبی را در دست دارند، حجاری شده‌است. در جلوی فرماندهان نظامی افراد گارد جاویدان در حال ادای احترام دیده می‌شوند. در ردیف فوقانی همین دیواره، نقش افرادی در حالی که هدایایی به همراه دارند و به کاخ نزدیک می‌شوند، دیده می‌شود. بر دیوارهٔ پلکان رو به جنوب تصاویری از نمایندگان کشورهای مختلف به همراه هدایایی که در دست دارند دیده می‌شود. هر بخش از این حجاری اختصاص به یکی از ملل دارد.
۱- مادی‌ها ۲- عیلامی‌ها ۳- پارت‌ها ۴- سغدی‌ها ۵- مصری‌ها ۶- باختری‌ها ۷- اهالی سیستان ۸- اهالی ارمنستان ۹- بابلی‌ها ۱۰- اهالی کلیکیه ۱۱- سکاهای کلاه‌تیزخود ۱۲- ایونی‌ها ۱۳- اهالی سمرقند ۱۴- فنیقی‌ها ۱۵- اهالی کاپادوکیه ۱۶- اهالی لیدی ۱۷- اراخوزی‌ها ۱۸- هندی‌ها ۱۹- اهالی مقدونیه ۲۰- اعراب ۲۱- آشوری‌ها ۲۲- لیبی‌ها ۲۳- اهالی حبشه
کاخ آپادانا پلان و جزئیات ستونهای تخت جمشید (پارسه)
کاخ آپادانا از قدیمی‌ترین کاخ‌های تخت جمشید است. این کاخ که به فرمان داریوش بزرگ بنا شده‌است، برای برگزاری جشن‌های نوروزی و پذیرش نمایندگان کشورهای وابسته به حضور پادشاه استفاده می‌شده‌است. این کاخ توسط پلکانی در قسمت جنوب غربی آن به «کاخ تچرا» یا «کاخ آینه» ارتباط می‌یابد. کاخ آپادانا از ۷۲ ستون تشکیل شده‌است که در حال حاضر ۱۴ ستون آن پابرجاست ته ستونهای ایوان کاخ گرد ولی ته ستونهای داخل کاخ مربع شکل میباشد. کاخ تچر تچر یا تچرا به معنای خانه زمستانی میباشد.این کاخ نیز به فرمان داریوش کبیر بنا شده و کاخ اختصاصی وی بوده‌است. روی کتیبه‌ای آمده : «من داریوش این تچر را ساختم.» این کاخ یک موزه خط به شمار میرود از پارسی باستان گرفته در این کاخ کتیبه وجود دارد تا خطوط پهلوی بالای ستون‌ها از نمای جلویی‌های مصری استفاده شده‌است. قسمت اصلی کاخ توسط داریوش بزرگ و ایوان و پلکان سنگی جنوبی توسط خشایار شاه و پلکان سنگی غربی توسط اردشیر دوم بنا شده‌است.
کاخ هدیش این کاخ که کاخ خصوصی خشایارشا بوده‌است در مرتفع‌ترین قسمت صفهٔ تخت جمشید قرار دارد. این کاخ از طریق دو مجموعه پلکان به کاخ ملکه ارتباط دارد. احتمال میرود آتش سوزی از این مکان شروع شده باشد به خاطر نفرتی که آتنی‌ها از خشایارشا داشتند به خاطر به آتش کشیده شدن آتن به دست وی. رنگ زرد سنگ‌ها نشان دهنده تمام شدن آب درون سنگ‌ها به خاطر حرارت است. اینجا مکان کوچکی بوده ۶*۶ ستون قرار داشته‌است. به خاطر ویرانی شدیدی که شده اطلاعات زیادی در مورد این کاخ در دسترس نیست خیلی‌ها از اینجا به عنوان کاخ مرموز نام برده‌اند. هدیش به معنای جای بلند میباشد و چون خشایار شاه نام زن دوم او هدیش بوده‌است نام کاخ خود را هدیش میگذارد این کاخ در جنوبی ترین قسمت صفه قرار دارد و قسمت‌های زیادی از کف از خود کوه میباشد. کاخ ملکه این کاخ توسط خشایارشا ساخته شده‌است و به نسبت سایر بناها در ارتفاع پایین‌تری قرار گرفته‌است. بخشی از این کاخ در سال ۱۹۳۱ توسط شرق‌شناس مشهور، پرفسور ارنست امیل هرتزفلد، خاکبرداری و از نو تجدیدبنا شد و امروزه به عنوان موزه و ادارهٔ مرکزی تأسیسات تخت جمشید مورد استفاده قرار گرفته‌است. ساختمان خزانهٔ شاهنشاهی این ساختمان که شامل چندین تالار، اطاق و حیاط تشکیل شده‌است با دیوار عظیمی از بقیهٔ تخت جمشید جدا می‌شود. کاخ صدستون وسعت این کاخ در حدود ۴۶۰۰۰ مترمربع است و سقف آن به‌وسیلهٔ صد ستون که هر کدام ۱۴ متر ارتفاع داشته‌اند، بالا نگه داشته می‌شده‌است. کاخ شورا به این مکان کاخ شورا یا تالار مرکزی میگویند. احتمالاً شاه در اینجا با بزرگان به بحث و مشورت می‌پرداخته‌است. با توجه به نقوش حجاری شده از یکی از دروازه‌ها شاه وارد میشده و از دو دروازه دیگر خارج می‌شده‌است. به این دلیل به این جا کاخ شورا میگویند که در اینجا دوسر ستون انسان وجود داشته که جاهای دیگری نیست و سر انسان سمبل تفکر است. سرانجام تخت جمشید
مجموعه کاخ‌های تخت جمشید، در سال (۳۳۰ پیش از میلاد) به دست اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد و تمام بناهای آن به صورت ویرانه در آمد. از بناهای بر جای مانده و نیمه ویرانه، بنای مدخل اصلی تخت جمشید است که به کاخ آپادانا معروف است و مشتمل بر یک تالار مرکزی با ۳۶ ستون و سه ایوان ۱۲ ستونی درقسمت‌های شمالی، جنوبی و شرقی است که ایوان‌های شمالی و شرقی آن به‌وسیله پلکان‌هایی به حیاط‌های مقابل متصل و مربوط می‌شوند. بلندی صفه در محل کاخ آپادانا ۱۶ متر و بلندی ستونهای آن ۱۸ متر است. این‌مجموعه در فهرست آثار تاریخی ایران و نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. پلکان ورودی جایگاه کنونی این سازه در دورهٔ نو و با بازگشت و پیدایش حس میهن خواهی در میان ایرانیان و ارجگذاری به گذشتگان این سرزمین شهر تخت جمشید اعتبار بسیاری یافت. در زمان حکمرانی خاندان پهلوی در ایران به این بنا توجه فراوانی گردید و محمدرضاشاه پهلوی جشن‌های پادشاهی خویش را در این سازهٔ کهن انجام می‌داد. با آغاز رویداد انقلاب اسلامی این سازه را یادگار شاهان خواندند و بسیار مورد بی‌مهری قرار دادند. ولی امروزه می‌توان تخت جمشید را نام‌آورترین و دوست‌داشتنی‌ترین سازه در ایران و در میان ایرانیان و همچنین نماد شکوه گذشتگان دانست. هنر های معماری تخت جمشید
یکی از هنرهای معماری در تخت جمشید این است که نسبت ارتفاع سر درها به عرض آنها و همین طور نسبت ارتفاع ستون ها به فاصلهء بین دو ستون نسبت طلایی است. نسبت طلایی نسبت مهمی در هندسه است که در طبیعت وجود دارد. این نشانگر هنر ابرانیان باستان در معماری است
این حمام كه به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می‌شد، دارای چهار قسمت مرتبط با یكدیگر است. مدخل ورودی این حمام هم اینك..
حمام وکیل از بناهای دوران كریم خان زند (1172-1193) در شیراز است كه به دستور وی در محله میدان شاه، جنب مسجد وكیل (خیابان طالقانی) ساخته شد. این حمام كه به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می‌شد، دارای چهار قسمت مرتبط با یكدیگر است. مدخل ورودی این حمام هم اینك یك هشتی است كه در ابتدا وجود نداشته و دوره پهلوی احداث شده است. این هشتی دارای سقفی با گچ‌كاری برجسته است. پس از آن سر بینه حمام به شكل هشت ضلعی منظم و وسیعی دیده می‌شود كه بیشترین تزیینات را داراست. آهك‌بری‌های سقف و دیوارهای این قسمت مربوط به دوران كریم خانی بوده كه بیشتر به شكل طرح‌های گلدانی است اما در زمان قاجاریه، آثار زندیه كلنگی شده و قاجاریان بر روی آن آهكب‌ری‌هایی به شكل داستان‌های اساطیری (داستان شیرین و فرهاد، پیرزن و سلطان سنجر، بیژن و منیژه و معراج حضرت رسول) انجام داده‌اند، در حال حاضر نیز به جهت تنوع بیشتر طرح‌های قاجاری، یكی دو طرح زندی مرمت شده و در بقیه قسمت‌ها طرح‌های قاجاری حفظ شدهاند. هورنور یا جامخانه‌هایی كه در سقف تعبیه شده اند، روشنایی این بخش را تأمین می‌كنند. در اطراف این سربینه، سكوهایی برای تعویض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگی نیز جهت استحمام در آن وجود دارد. ستونهای این حمام از جنس سنگ گندمك گوگرددار و سخت است. این ستون‌ها یك پارچه هستند و بر روی آنها به فرم هندسی، مقرنس گچی كم عمق دیده می‌شود ولی مقرنس آن برجسته است. در وسط محوطه سر بینه حوض كثیرالاضلاعی از سنگ ساخته شده و در یك سمت آن راهرویی است كه به هشتی دوم منتهی می‌شود. در كف حمام چندین رج آجر آب خروده كار شده و بین آنها ساروج ریخته اند تا فشار آب را تحمل كند.
در دوران پهلوی حمام به دو بخش تقسیم شد. بخشی از آن سربینه حمام بود كه به زورخانه تبدیل شد. در برزخ یا هشتی دوم كه به گرم خانه میرود، قسمتی وجود داشته (در سمت راست ورودی هشتی دوم) كه دیواری ضخیم، قطور و توپر بوده و در بالای آن (در پشت بام) حوض آبی بوده كه آب حمام از آغاز تأمین میشده، پس از تبدیل سر بینه به زورخانه، این دیوار برداشته شده و راهی به خیابان طالقانی گشوده شد كه به در ورودی حمام تبدیل گشت. هم اینك این در مسدود و به دیوار تبدیل شده است. پس از عبور از هشتی دوم به گرمخانه حمام وارد می‌شویم كه دارای سه خزینه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زیر این خزینه‌ها كانال‌هایی به نام گربه رو جهت گرم كردن حمام وجود دارد.
آب رسانی به این حمام از طریق چاهی در ضلع غربی (گاو چاه) صورت می‌گرفت. در زیر خزینه اصلی (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در كف حمام نیز گربه روهایی وجود دارد كه در بدنه دیوار به دودكش‌ها منتهی می‌شود. این گربه روها علاوه بر آن كه گرمای اضافی را به كف حمام منتقل می‌كند، دوده‌های ناشی از سوخت را نیز به بیرون هدایت می‌كند.
در زمان پهلوی برخی از قسمت‌های حمام به نمره خصوصی تبدیل شد. چنان كه از دو شاه نشین قرینه با دو حوض سنگی موجود در فضای حمام، شاه نشین سمت راست به نمره خصوصی تبدیل شد. هم اینك حوض سنگی آن از بین رفته است. دو شاه نشین اختصاصی دیگر پس از این دو شاه نشین وجود دارد كه شاه نشین سمت راست در طرفین خزینه‌ها، به نمره خصوصی تبدیل شده بود. حمام وكیل كه به علت تغییر وضع حمام‌های عمومی از صورت قبلی خارج شده بود، در سال 1351 توسط اداره باستان شناسی مورد مرمت قرار گرفت. این بنا با شماره 917 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کجا سفر برویم؟ شش پیر! این اسم عجیب و غریب که چیز زیادی هم درباره وجه تسمیه آن وجود ندارد، مربوط به چشمه ای است که در استان فارس قرار گرفته و اتفاقا یکی از مهترین و پر آب ترین منابع آب سطحی دائمی این استان به شمار می آید.
چشمه ای که در 8 کیلومتری شمال روستای «برشنه» از توابع بخش همایجان قرار دارد و از میان شکاف های کوه به آرامی بیرون می آید و چندمتر پایین تر از سرچشمه رودخانه ای خروشان به راه می افتد که هر تازه واردی را به هیجان می آورد.
اگر به دنبال یک سفر خنک در آب و هوای معتدل این روزها می گردید، سفر به سپیدان و شش پیر را فراموش نکنید. آب چشمه «شش پیر» از جنوب شرقی سپیدان در مسیر کوهستانی به سوی دشت همایجان جریان پیدا می کند و با استفاده از نهرهای سنتی به اراضی و باغ های همایجان انتقال داده می شود. رودخانه شش پیر بعد از عبور از تنگ شش پیر و پیمودن راهی کوتاه وارد رودخانه شهر اردکان می شود.
قسمتی از آب های شش پیر بعد از گذر از بند انحرافی شهید طالبی کارخانه توربین برقی منطقه را به کار می اندازد. حدود 500 متری سرچشمه 2 واحد پرورش ماهی از آب های شش پیر بهره مند شده و ماهی قزل آلا تولید می کند.
چشمه شش پیر که به آن دریاچه هم گفته می شود، در میان اهالی استان فارس، عروس دریاچه های ایران لقب گرفته است و مردم محلی آن را مقدس می دانند و هر سال در وقتی معین به کنار این چشمه می آیند و دعا می کنند. در حدود 200 متری چشمه، در دل کوه نوشته ای قاجاری به چشم می خورد که نشان دهنده محبوبیت این چشمه در دوره قاجار است.
کجا برویم؟
باید به شهرستان سپیدان در شمال استان فارس و 75کیلومتری غرب شیراز سفر کنید و سراغ چشمه شش پیر را در 6 کیلومتری مرکز آن، شهر اردکان بگیرید. این چشمه سرچشمه اولین رودخانه شش پیر است و پوشش جنگلی و چشم اندازهای طبیعی این منطقه آن را به مکانی مناسب برای گردشگران تبدیل کرده‌است.
حالا که گذارتان به سپیدان افتاده است، بد نیست بدانید که شهرستان سپیدان یکی از شهرهای بسیار کهن ایران به شمار می رود. تا جایی که در تحقیقات باستان شناسی انجام گرفته در سال 1314 ه.ش در تل گرد سفال های نقش دار بازمانده از هزاره چهارم پیش از میلاد مربوط به تمدن ایلامیان در این منطقه کشف شده است.
دیدنی های سپیدان
حالا که گذارتان به سپیدان افتاده است، بد نیست بدانید که شهرستان سپیدان یکی از شهرهای بسیار کهن ایران به شمار می رود. تا جایی که در تحقیقات باستان شناسی انجام گرفته در سال 1314 ه.ش در تل گرد سفال های نقش دار بازمانده از هزاره چهارم پیش از میلاد مربوط به تمدن ایلامیان در این منطقه کشف شده است. دلیل از این محکم تر می خواهید برای اثبات باستانی بودن سپیدان؟ پس بشنوید که در بخشی از منابع بازمانده آشور، از منطقه پارتاکنا (پارتاکنه) نام برده شده است که با توجه به مشخصات جغرافیایی می توان به منطقه سپیدان رسید.
سپیدان در گذشته رونق و بازار و اقتصاد پویایی داشته و ساختمان ها و عمارت های با شکوه و زیبایی که در این منطقه وجود دارد، آن را شهره شهرهای استان فارس کرده است. مشهورترین بنای این شهر مسجد ولی عصر و مسجدحاج نیازنیازی است که البته در حال حاضر تخریب شده است اما مسجد جامع و مسجدحاج علم ترابی و حمام اردکان هنوز پابرجا هستند.
اگر اهل کوهنوردی و طبیعت گردی باشید، در سپیدان می توانید سراغ کوهپیمایی در کوه رنج و کوه برم فیروز بروید. آبشارهای مارگون، چیکان و مورزیان هم فضاهای دلچسبی برای یک گشت و گذار عصرگاهی شما هستند. همین طور تنگ تیزاب، تنگ غوره دان، تنگ آبسرد و تنگ بغدیون که از معروف ترین تنگه های منطقه هستند. دریاچه های برم فیروز و برم شش پیر هم که با آب و هوای خنک و معتدلشان جای خود را به خوبی بین گردشگران استان فارس باز کرده اند.
این آرامگاه در کنار میدانی به نام احمدی در شهر شیراز قرار دارد. آرامگاه سید میرمحمد برادر سید میراحمد نیز در نزدیکی شاهچراغ است. که به سبک معماری آذری بنا شده است. این بنا در دوره اتابکان فارس در سده ششم هجری قمری ساخته شده‌است و گنبد و بارگاه آن دارای کاشی کاری‌های زیبایی است. آستان مقدس حضرت سیدعلاءالد ین حسین : این زیارتگاه كه در جنوب شرقی شهر شیراز قرار دارد,بارگاه حضرت سید علاالدین حسین برادر شاهچراغ است كه در اواخر قرن دوم هجری و اوایل قرن سوم , هنگامی كه برای دیدار برادر خود امام رضا از راه شیراز عازم توس بود در شیراز شهید وبه خاك سپرده شد. بنای روی مقبره در آغاز در زمان قتلغ خان والی فارس ساخته شده ولی بنای اساسی ترئینات ,كاشی كاری و گنبد سازی آن در زمان صفویه صورت گرفته است.
آرامگاه علی ابن حمزه: آرامگاه علی بن حمزه بن موسی الکاظم یکی از بناهای تاریخی و مذهبی شهر شیراز میباشد. این آرامگاه متعلق به «شاه میرعلی بن حمزه بن موسی کاظم» میباشد که در خیابان حافظ و در نزدیکی رودخانه خشک قرار گرفته‌است. آرامگاه علی بن حمزه در دورهٔ دیلمیان و به‌دست امیر عضدالدوله دیلمی احداث شده و در دورهٔ تیموریان بخش‌هایی از آن مرمت گردیده‌است. مسجد جامع عتیق : یکی از بناهای تاریخی این شهر، مسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه یا مسجد آدینه، از کهن‌ترین مساجد قدیمی شیراز است که در شرق حرم مطهر حضرت شاهچراغ(ع) قرار دارد و از داخل صحن آستان مقدس از طریق بازار نوساز، راهی به آن وجود دارد.
این مسجد در دوره بیست ساله سلطنت عمرولیث صفاری در سال ۲۸۱ هجری قمری ساخته شده است. در گذر هزار ساله، این مسجد چندین بار از جمله در سال ۹۷۳ هجری قمری در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی، سال ۱۰۲۶ هجری قمری و ۱۰۲۷ هجری قمری در زمان حکومت شاه عباس کبیر، سال ۱۰۹۲ هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به‌همت مردم نیکوکار و شهید عبدالحسین دستغیب و با همکاری اداره باستان‌شناسی فارس بازسازی شده است. این مسجد دارای دو ایوان است و ساختمان آن اولین هسته تاریخی شهر شیراز است و مشتمل بر بنایی مرتفع است که دارای چندین حجره و شبستان است و برخی قسمت‌های آن دو طبقه است.مسجد دارای ۶ درب ورودی و خروجی می باشد. مسجد نو ش دا : نام این مسجد كه پس از مسجد جامع عتیق ,كهن ترین مسجد شیراز است در قدیم مسجد اتابك بود.ساخت بنای اولیه این مسجد در سال( ۵۹۸ ه ق )توسط اتابك سعدبن زنگی آغاز شد و در سال( ۶۱۵ ه ق) به اتمام رسید. مسجد وكیل : اين بنا در نزديکي باغ و عمارت موزه پارس و مغرب بازار وکيل واقع گرديده و يکي از زيبا ترين و مستحکم ترين مساجدي است که بعد از دوره صفوي در ايران ساخته شده و از نظر ويژگي هاي معماري و خاصه هنر حجاري که درساختمان مسجد به کار رفته ، درخور توجه و مطالعه است.
مسجد نصیرالملک از مساجد شیراز است که در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی مسجد شاه چراغ مشهور قرار دارد این مسجد که از بناهای دوران قاجار است در سال ۱۲۹۳ قمری توسط حسنعلی نصیرالملک ساخته شد.مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ شمسی به طول انجامیده است.
مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشکوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین‌المللی مرمت آثار تاریخی از سالها پیش آغاز شده است.این مسجد دارای حیاط وسیع است که حوض بزرگ در وسط آن میباشد. در سمت شمال حیاط طاق مروارید، در سمت شرق شبستان با هفت ستون سنگی، در سمت جنوب دو گلدسته زیبا و در سمت غرب شبستان اصلی قرار دارد که دارای دریچه‌هایی با شیشه های رنگی است.
مسجد نصیر الملک از نظر کاشیکاری و مقرنس کاری از زیباترین مساجد ایران است. مسجد دارای صحن وسیعی می باشد که در سمت شمال آن قرار دارد. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است٬ که سقف آن با کاشی‌های رنگارنگ مزین گشته است.مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر روی آن کار شده و زیباتر است٬ طاق این شبستان روی ستون‌ها سنگی و با طرح مارپیچ روی آن در دو ردیف ششتایی و به تعداد ۱۲ عدد به نیت ۱۲ امام قرار گرفته است.
این شبستان دارای ۷ درگاه است که آن را با ۷ در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ به صحن مسجد مرتبط می‌کند.سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاری‌های زیبا تزیین شده است.کف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.
مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای ۳ نیم طاق در ۳ طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد.
این ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی پنج کاسه مزین شده است.ایوان جنوبی نیز دارای ۲ گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شکل و سنگی با فواره وجود دارد.در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد که تمام سقف داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. در دو طرف این طاق‌نما ۲ طاق کوچکتر نیز وجود دارد.
در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشیکاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‌کاری شده است.روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد. شبستان شرقی که به زیبایی شبستان غربی نیست٬ شبستان زمستانه به حساب می‌آید٬ دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است و در یک ردیف در وسط قرار گرفته‌اند.در جلوی شبستان شرقی ٬ ایوانی قرار گرفته که با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته است.در ان شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب گشوده می‌شود.همچنین در این مکان یک حوضچه و یک دالان نیز موجود است.هر دو شبستان بر خلاف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده اند.در دالان شمالی سنگ نوشته‌ای وجود دارد که شعر زیر بر روی آن حک شده است:
که هستی را نمی‌بینم بقایی غرض نقشی است کز ما باز ماند
کند در حق استادان دعایی مگر صاحبدلی روزی به رحمت
در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد ٬ که تمام سقف ٬ داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده است و در دو طرف این طاق نما دو طاق کوچکتر نیز وجود دارد.در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشیکاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‌کاری گشته است.بر روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد.
به گزارش «شیعه نیوز»، مسجد نخستین و اثرگذارترین پایگاه در فرهنگ و مکتب اسلام است و با وجود توسعه امروز جهان، نقش مسجد بی‌بدیل بوده و اثرگذاری آن در اصلاح جامعه، نقشی بدون رقیب است. با ورود اسلام به ایران و همچنین فارس، نقش مسجدها پررنگ شده و در دوران‌های مختلف به پایگاه‌های مردمی و سیاسی تبدیل شد.
استان فارس هم‌اکنون 2374 مسجد دارد که از این تعداد 233 مسجد در شهرستان شیراز و 185 مسجد در شهر شیراز قرار دارد.
به تعبیر بسیاری از مردم، زیباترین مسجد شیراز، مسجد نصیرالملک است که از دیرباز به دلیل معماری و ترکیب‌رنگ‌های به کار برده در ساختمان و شیشه‌ها و پنجره‌های آن شهرت خاصی یافته است.
مسجد نصیرالملک از دیدگاه کاشیکاری، ارزنده‌ترین مسجد ایران و از دیدگاه ساختمان‌سازی و به ویژه کاشیکاری و مقرنس‌کاری بی‌مانند است.
این مسجد در خیابان لطفعلی خان زند و در محله گودعربان قرار دارد و در فاصله سال‌های 1293 تا 1305 هجری قمری به دستور حسن علی نصیرالملک و به معماری میرزا محمد حسن معمار و کاشیکاری استاد محمدرضا از بزرگان دوران قاجار ساخته شده است.
این مکان دارای مساحتی برابر با 2890 متر مربع و زیربنای 2216 متر مربع است. در حیاط مسجد، حوضی مستطیلی و بزرگ قرار دارد که از سنگ ساخته شده و قواره‌های سنگی در میانه آن قرار گرفته است.
در سمت شمال حیاط، طاقی بلند و بسیار زیبا قرار دارد که به «طاق مروارید» مشهور است. تمام بدنه و سطح بیرونی و داخلی این طاق به سبک زیبایی کاشیکاری شده است. دو طاق‌نمای کوچک نیز در سمت چپ و راست دهنه اصلی طاق مروارید قرار دارد که مدخل ورودی طاق اصلی است. در سقف این طاق نیز هنر مقرنس کاری و کاسه‌سازی بسیار زیبایی دیده می‌شود.
در سمت راست و چپ این طاق و در طبقه دوم، دو حجره وجود دارد که پنجره‌های آن چوبی و به‌وسیله شیشه‌های رنگی تزئین شدهاند.
در سمت شرق حیاط، شبستانی ساخته شده است و در جلوی آن ایوانی به پهنای 6 متر قرار دارد که به‌وسیله هشت طاق‌نما از حیاط جدا می‌شود. در سمت جنوب حیاط، طاق‌نمای کاشیکاری شده دیگری است که عمق آن کمتر از طاق‌نمای شمالی است و تمام بدنه آن کاشیکاری شده و در سقف آن مقرنس‌کاری صورت گرفته است. بر روی این طاق، دو گلدسته زیبا قرار دارد.
در سمت غربی حیاط، شبستان اصلی مسجد قرار دارد که 7 درب چوبی بزرگ دارد. این شبستان دارای 12 ستون سنگی در دو ردیف شش تایی است که سقف آن را نگه می‌دارند. سقف، محراب و دیوارهای اطراف این شبستان به سبک زیبایی کاشیکاری شده و بر روی کاشی‌ها، احادیث و آیاتی نوشته شده است و در کنار آن دری وجود دارد که به راهرو منتهی به چاه‌های آب ختم می‌شود.
یکی از جاذبه‌های زیبای این مسجد، وجود امامزاده سیدالحرمین ملقب به امامزاده سیدبین‌الحرمین است که به دلیل اینکه بین حرم‌های مطهر حضرت شاهچراغ(علیه السلام) و حضرت سیدعلاءالدین حسین(علیه السلام) قرار دارد، به این نام شهرت یافته است.
شیرازی‌ها به این امامزاده نیز امامزاده زنجیری میگویند؛ نام مبارک این امامزاده جلال‌الدین بوده و از نوادگان امام زین‌العابدین(علیه السلام) است که در حیاط مسجد راهی به سمت حرم مطهر این امامزاده وجود دارد.
به گفته مردم شیراز دلیل نامگذاری این امامزاده به امامزاده زنجیری این است که نصیرالملک به دلیل اعتقاد فراوانی که به این امامزاده داشت، افراد خاطی را به آنجا زنجیر کرده و چنانچه زنجیر باز می‌شد، نشان از بی‌گناهی فرد بوده گفته شده است.
این زنجیر اکنون در بالای سردرب ورودی حیاط آستان این امامزاده آویزان شده است؛ ضمن اینکه حرم مطهر این امامزاده بارها توسط نصیرالملک نیز بازسازی شده است.
