[آبگینه] - شیشه گری فوتی
[h=2]
[/h][h=2]
شیشه گری سنتی[/h] هنر شیشه گری یکی از قدیمی ترین صنایعی است که بشر به آن اشتغال داشته است . کاوش های باستان شناسی مارلیک هنسلودشوش رواج شیشه گری در ایران باستان (عهد هخامنشی ) را به اثبات می رساند .
با ظهور اسلام اکثر شیشه و بلورسازان ایرانی به دمشق و حلب در سوریه کوچ کردند . در این مقطع از تاریخ شیشه گری علاوه بر تغییر کلی فرم شیشه، نقاشی و خطاطی بر روی شیشه با رنگ های کوره ای و لعاب های رنگی متداول شد و نوعی شیشه که اصطلاحاً مینایی نامیده می شود پا به عرصه ی وجود گذاشت . دوره ی سلجوقی ( قرن ۵ و ۶هـ ) نخستین دوره ی شکوفایی شیشه گری در ایران محسوب می شود .
بعدها با روی کار آمدن سلسله ی صفوی و توجه خاص به این رشته، کارگاه های شیشه گری در اصفهان و شیراز ساخته شد و هنرمندان، تحت تعلیم تعدادی از بلورسازان و نیزی {ایتالیایی} قرار گرفتند .
از ابزار و مواد مورد استفاده در هنر شیشه گری می توان به ماده اصلی ساخت شیشه، سنگ سیلیس { که به منظور صرفه جویی از مخلوط خرده شیشه نیز استفاده می شود } اشاره کرد همچنین برای رنگی کردن بار شیشه نیز از اکسید های فلزی نظیر اکسید کبالت، مس، آهن، منگنز، گوگرد و ... استفاده کرد .
هنر شیشه گری مانند انواع روش های ساخت ( فوتی و قالبی ) و تزئینات مکمل ( نقاشی و تراش ) است . نقاشی روی شیشه با ابزار لازم بر روی شی اجرا می شود و بسته به نوع نقش و رنگ های به کار رفته یک یا چند مرحله پخت در کوره با حرارت مناسب صورت می گیرد. رنگ های مورد استفاده به صورت پودر و قابل ترکیب با حلال خاص و رنگ های محلول از اکسید فلزات تهیه شده است .
تراش روی شیشه بوسیله سنگ های مخصوص و ابزار فرز انجام می شود که در مورد اول خطوط ایجاد شده عمیق تر بوده و روی ظروف کاربرد بیشتری دارد . این سنگ با قابلیتهای تراش و مات کردن در تزئین کاربرد دارد .
سیر تاریخی هنر شیشه گری قدیمی ترین نمونه ها از شیشه های دست ساز در خاورمیانه پیدا شده است. باستان شناسان معتقدند که سومریها در هزاره سوم قبل از میلاد با شیشه، آشنایی داشته اند. گیرشمن بطریهای شیشه ای زیادی از حفاریهای معبد چغازنبیل به دست آورده است. از زمان هخامنشیان، شواهد اندکی برای استفاده کلی از شیشه در دست است. آثار شیشه ای کهن نشان می دهد که تا قبل از سده اول پیش از میلاد، از شیشه فقط یه حالت توده ای استفاده می کرده اند. با کشف اشیای شیشه ای زمان پارتها و ساسانیان می توان گفت صنعت شیشه سازی در ایران رواج کامل داشته و از دو روش ساخت «دمیدن در قالب» و «دمیدن آزاد» استفاده می شده است. از دوره سلجوقیان تا دوره مغول ظرفهای شیشه ای بسیار زیبا با تزئینات مختلف به صورت مینایی، تراشیده یا با نقوش افزوده از کوره شیشه گران شهرهای مختلف ایران بیرون می آمد.
مواد و مصالح شیشه گری
۱. عناصر پایه :
سیلیس یا اکسید سلیسیم ماده اصلی تمام تولیدات شیشه است که به صورت شن، سنگ چخماق یا سنگ چینی وجود دارد. اکسید بوریک به عنوان عنصر اصلی در ساخت شیشه استفاده می شود.
۲. عناصر ذوب کننده :
این عناصر مانند سود به صورت کربنات سدیم، سولفات سدیم، استات سدیم نقطه ذوب سیلیس را پایین آورده، به ضمیر شیشه حالت قلیایی می دهند.
۳. عناصر تثبیت کننده :
برای مخلوط شدن بهتر مواد اصلی و ذوب کننده و همچنین جلوگیری از حل شدن شیشه در مواد مختلف از این مواد استفاده می کنند. کربنات کلسیم از رایج ترین مواد تثبیت کننده است.
۴. عناصر سفید کننده :
برای خنثی کردن یک رنگ در خمیر شیشه از رنگ دیگر استفاده می کنند؛ مثلاً برای خنثی کردن قرمز از سبز استفاده می کنند.
شیشه گری سنتی
وسایلی که در کارگاه شیشه گری مورد استفاده قرار می گیرد
۱. بوری (میله دم) :
لوله توخالی و فولادی به طول ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی متر و قطر ۵/۱ تا ۲ سانتی متر است که برای برداشتن شیشه مذاب از داخل کوره به کار می رود.
۲. سنگ کار :
از جنس سنگ یا فلز بری گرم کردن مواد روی میله دم استفاده می شود.
۳. قاشق چوبی :
به صورت ملاته گیر که همیشه خیس است و نقش قالب را دارد.
۴. دستگاه آب :
حوضچه فلزی مکعب مستطیل که دارای آب است. روشهای ساخت شیشه
۱. روش فوتی
۲. روش فوتی قالبی
۳. روش پرسی
روش فوتی
برداشت ماده مذاب را کوره به وسیله بوری یا میله دم که قبلاً گرم شده، ثابت کردن ماده مذاب روی نوک میله، مرمری کردن یا ورز دادن و چرخاندن آن روی میز کار و گرد کردن آن، دوباره گرم کردن خمیر شیشه روی سر میله، دمیدن در میله و ایجاد حباب کوچک در وسط خمیر سر میله، سرد کردن خمیر تا جایی که سرخی خود را از دست دهد، برداشت مجدد خمیر از کوره و ثابت کردن آن روی میله دم، قاشقی کردن خمیر سر میله یا یکنواخت کردن آن، کارهایی است که باید انجام شود تا استاد کار ساخت شیشه را آغاز نماید. از این مرحله به بعد استاد کار میله دم را گرفته، به چرخش درمی آورد تا شکل اولیه ظرف را بسازد. سپس آن را به دستِ پا قالبی ساز می دهد تا شیاری در محل اتصال شیشه و میله فلزی واگیره ایجاد کند. سپس از آن واگیره گیر میله واگیره را به ته ظرف می چسباند و استاد کار میله دم را از محل شیار ظرف جدا می کند. بعد از این مرحله، کار شکل دادن و ساخت و پرداخت دهانه و لگوی ظرف شروع می شود. در مرحله بعد دسته و تزئینات را روی آن قرار می دهد. در پایان ظرف را با میله واگیره به پشت بر می دهد تا به گرمخانه ببرد سپس کوره را خاموش می کنند تا اشیاء هم زمان با سرد شدن هوای داخل کوره خنک شوند.
روش فوتی قالبی
در این روش، ابتدا مقداری از مواد مذاب را با میله دم از کوره برداشته، پس از آماده کردن و یک بار دمیدن در آن مقداری مواد به آن اضافه نموده گرم می کنند. سپس آن را در قالب قرار داده در میله دم می دمند تا خمیر شیشه شکل قالب را به خود بگیرد. سپس از میله دم جدا نموده، لبه کار را صاف می کنند و آن را به گرمخانه می برند، مانند انواع بطری، آبلیمو، گلاب و غیره.
روش پرسی
ساخت در قالبهای پرس بادی نیز بیشتر برای انواع بطری به کار می رود، به این صورت که مقدار مناسب مواد مذاب با میله دم از کوره بر می دارند و آن را بسیار سریع از میله دم جدا کرده در قالب پرس قرار می دهند و با بستن قالب و فشار هوای وارد شده در قالب، خمیر شکل مورد نظر را می گیرد. سپس قالب را باز کرده، به سرعت شیء ساخته شده را خارج نموده، در گرمخانه قرار می دهند.
[h=2]
شیشه گری فوتی [/h]
هنر شیشه گری کاری نیست که بتوان در زمان طولانی آن را انجام داد ، یا مدتی آن را رها کرد، در فرصتی دیگر ادامه داد. بلکه باید در همان هنگام که خمیر شیشه از کوره خارج می شود، آن را شکل داد تا سرد و سخت نشود . کار ساخت یک ظرف شیشه ای به تجربه فراونی نیاز دارد تا تولید کننده مراحل ساخت آن را چنان که لازم است دنبال کند. در یک کارگاه شیشه گری افراد زیادی استاد کار را یاری می کنند تا از نخستین گویی که از کوره ذوب برداشته شده ، ظرفی ساخته شود و در گرمخانه قرار گیرد. برای ساخت یک ظرف حداقل 20 مرحله پشت سر گذاشته می شود تا آن ظرف آماده شود. از انواع متداول روشهای ساخت شیشه به سه روش فوتی، فوتی قالبی و پرسی اشاره می شود .
روش تولید شیشه رنگی
برای رنگی کردن شیشه، در خمیر آن از اکسیدهای فلزی به ترتیب زیر استفاده می کنند:
۱. اکسید آهن :
رنگ سبز روشن و تیره به دست می آید. همچنین با افزودن اکسید کبالت به آن، آبی خیلی کمرنگ به وجود می آید.
۲. اکسید کرم :
رنگ سبز، زرد یا آبی سبز خواهد داد.
۳.اکسید مس :
معمولاً رنگ سبز یا آبی سبز خواهد داد. در بعضی حالات نیز رنگ قرمز ایجاد می کند.
روش آب گز کردن
شیء شیشه ای ساخته شده را بعد از انبری کردن، در مقابل حرارت کوره قرار می دهند تا کاملاً گداخته شود. سپس آن را وارد آب کرده، به سرعت خارج می کنند. به این ترتیب ترکهای ریزی در بدنه پدید می آید سپس آن را در کوره حرارت می دهند تا ترکها به هم جوش بخورد. بعد از آن به تمام کردن ساخت ظرف ادامه می دهند.
هنر شیشه‌گری به سه روش فوتی، فوتی قالبی و پرسی انجام می‌شود.
روش فوتی:
در این روش ماده مذاب را که در کوره گرم شده است به وسیله بوری یا میله دم برمی‌دارند سپس ماده مذاب را روی نوک میله ثابت نموده و آن را می‌چرخانند که به این عمل مرمری کردن یا ورز دادن می‌گویند. پس از گرد شدن خمیر دوباره آن را روی سر میله گرم می‌کنند و در میله دمیده و در وسط خمیر سر میله حباب کوچکی ایجاد می‌نمایند. پس از آن خمیر را سرد می‌نمایند تا سرخی آن از بین برود سپس خمیر را مجدداً از کوه برداشته و آن را روی میله دم ثابت می‌کنند و خمیر سر میله را یکنواخت می‌کنند که به این عمل اصطلاحاً قاشقی کردن می‌گویند. پس از انجام این مراحل استادکار عملیات ساخت شیشه را آغاز می‌نماید. استادکار میله دم را گرفته و آن را به چرخش درمی‌آورد تا شکل اولیه ظرف را بسازد سپس آن را به پاقالبی‌ساز می‌سپارد تا شیاری در محل اتصال شیشه و میله فلزی واگیره ایجاد نماید پس از آن استادکار میله دم را از محل شیار ظرف جدا کرده و از این زمان کار شکل دادن و ساخت و پرداخت دهانه ظرف آغاز می‌شود. در مرحله بعد دسته و تزئینات لازم روی شیشه قرار می‌گیرد و در پایان نیز ظرف را با میله واگیره به پشت برگردانده و به گرمخانه می‌برند. در این هنگام می‌توان کوره را خاموش نمود تا همزمان با خنک شدن ظروف، هوای داخل کوره نیز سرد شود.
روش فوتی قالبی:
در این روش ابتدا مقداری از مواد مذاب را با میله دم از کوره برداشته پس از آماده کردن و یک بار دمیدن در آن، مقداری مواد به آن اضافه نموده و گرم می‌کنند. سپس آن را در قالب قرار داده در میله دم می‌دمند تا خمیر شیشه شکل قالب را به خود بگیرد سپس آن را از میله دم جدا نموده، لبه کار را صاف می‌کنند و آن را به گرمخانه می‌برند. در این روش بیشتر ظروفی همچون انواع بطری ساخته می‌شوند.
روش پرسی:
ساخت ظروف در قالبهای پرس بادی بیشتر برای انواع بطری به کار می‌رود. در این روش مقدار مناسبی از مواد مذاب را با میله دم از کوره برمی‌دارند و آن را بسیار سریع از میله دم جدا کرده در قالب پرس قرار می‌دهند و با بستن قالب و فشار هوای وارد شده در قالب، خمیر شکل مورد نظر را می‌گیرد. سپس قالب را باز کره به سرعت ظرف ساخته شده را خارج نموده و در گرمخانه قرار می‌دهند.
گاهی برای زیباسازی فرآورده‌های شیشه‌ای از روش آب گز کردن استفاده می‌کنند. در این روش پس از تکمیل و قبل از این که ظرف سرد شود آن را به مدت چند ثانیه در داخل آب سرد فرو برده و بیرون می‌آورند. انجام این کار موجب انقباض سریع پوسته بیرونی شیشه می‌شود که در نتیجه آن شکستگی‌های فراوان و بسیار کوچکی به وجود می‌آید اما به این دلیل که داخل شیشه گرم است، ظرف به طور کامل نمی‌شکند و فقط سطح آن ترک برمی‌دارد. معمولاً برای استحکام بیشتر وسایل آب گز شده و پیشگیری از شکست‌های احتمالی بعدی، پس از آب گز کردن وسیله شیشه‌ای، مجدداً آن را مدتی در مقابل کوره نگه داشته و حرارت می‌دهند. تزئینات روی شیشه به دو شکل نقاشی و تراش روی شیشه صورت می‌گیرد. نقاشی روی شیشه با ابزار لازم بر روی شیشه اجرا می‌شود و با توجه به نوع نقش و رنگ‌های به کار رفته، یک یا چند مرحله پخت در کوره با حرارت مناسب صورت می‌گیرد. رنگ‌های مورد استفاده به صورت پودر و قابل ترکیب با حلّال خاص و رنگ‌های محلول از اکسید فلزات نظیر اکسید کبالت، مس، آهن، منگنز، گوگرد و ... تهیه می‌شود. از اکسید آهن برای تهیه رنگ سبز روشن و تیره استفاده می‌شود که با افزودن اکسید کبالت به آن، آبی خیلی کمرنگ به وجود می‌آید. اکسید کروم رنگ سبز، زرد یا آبی سبز به دست می‌دهد و اکسید مس معمولاً رنگ سبز یا آبی سبز خواهد داد و در بعضی حلاات رنگ قرمز ایجاد می‌کند. تراش روی شیشه به وسیله سنگ‌های مخصوص و ابزار فِرِز انجام می‌شود که در مورد اول خطوط ایجاد شده عمیق‌تر بوده و روی ظروف کاربرد بیشتری دارد. این سنگ با قابلیتهای تراش و مات کردن در تزئین کاربرد دارد.
منابع:
http://www.beytoote.com
wikipedia.org
http://www.wikipg.com
