آب انبارها در معماری ایران
آب انبارها در معماری ایران
آب انبارها
اوضاع اقليمي خشك و نيمه خشك بخش عمده ايران تأثيري ژرف و بنيادي در خلق پديده هاي گوناگون معماي اين سرزمين گذارده است كه بررسي آن از اهميت فراواني برخوردار است. ريزشهاي آسماني در ايران بجز ناحيه شمال و سواحل درياي مازندران كه ميزان آن در طول سال به حدود دوهزار ميليمتر مي رسد، در بقيه ناحيه ها بسيار كم است، چنانكه بيشترين حد آن در غرب و شمال غرب كشور فقط به پانصد ميليمتر مي رسد. نكته مهم ديگري كه در باره ريزشهاي آسماني ايران بايد مورد توجه قرار گيرد، دوران كوتاه بارندگي است كه بجز ناحيه شمال در بقيه منطقه ها ريزشهاي آسماني به طور عمده فقط به فصل زمستان محدود مي گردد و از ماه دوم بهار تا ماه دوم پاييز تقريباً اثري از ريزشهاي آسماني نيست. در بسياري از ناحيه هاي اين سرزمين نيز شاهد بارانهاي سيل آسا، ولي كم زمان هستيم كه موجب پديدار شدن رودخانه هاي فصلي مي گردد.
در ايران بجز چند رود بزرگ و متوسط كه با بهره مند بودن از سرچشمه هاي برفگير، در تمامي طول سال جريان دارند، بيشتر رودها در بخش كوتاهي از سال آب در بستر دارند و اغلب آنها از ميانه بهار تا پايان پاييز خشك و بي آب هستند. از اين رو است كه از ديرباز در بيشتر پهن دشتهاي ايران براي دسترسي به آب، تلاشي چشمگير و پيگير صورت گرفته و ايرانيان در طول چندين هزار سال با كوشش خستگي ناپذير و بهره جستن از تمامي تواناييهاي خود ، همت گماشته اند تا با كندن دهها كيلومتر قنات ، آب را از ژرفاي زمين بيرون كشند و دشتهاي تشنه و كشتزارها را سيراب سازند و گلوه هاي خشك و لبهاي داغمه بسته را با آبي گوارا تازه سازند. كار سدسازي و ايجاد كانالهاي پخش آب با تكيه بر شيوه هاي فني ارزشمند ، چون طرح ريزي سدهاي وزني و قوسي كه از شاهكارهاي فن معماري آبي جهان به شمار مي روند، همه و همه ابتكارهايي است در پاسخ به طبيعت سخت و بهره جستن هر چه بهتر از منابع آب و تلاش در هدر نساختن اين مائده آسماني.
از ديرباز ايرانيان در كنار طرحهاي عمده تأمين آب، چون ايجاد قنات ، ساختن سد و مانند آن، به امر ذخيره سازي آبهاي فراوان زمستاني براي به مصرف رسانيدن آن در فصلهاي كم آب و خشك ديگر سال نيز توجه داشته اند و براي تحقق بخشيدن به اين امر « آب انبار » را بنيان گذارده اند.
( محمد یوسف کیانی-1379-ص24)
تعاریف آب*انبار:
۱-آب*انبار یا امبار جزو سازه*های آبی است و از جمله این بناهای آبی می*توان به آسیای آبی، برکه، پل، حوضخانه، رختشویخانه، سد و بند، سقّاخانه، قنات، یخچال و یخدان نیز اشاره کرد که برای کاربردهای مختلف ساخته شده*اند. آب*انبار را به اسامی برکه، استخر، آبدان و حوض هم می*شناسند.
۲- محفظه*ای است که در آن همواره آب خوش*گوار ذخیره می*کنند، و مکان سرپوشیده*ای است در زیرزمین که در آن آب کنند.
۳-حوض بزرگ روپوشیده در زیرزمین که سقف آن را با آجر می*سازند، و جای ذخیره کردن آب است.
۴-آب*انبار، برکه، حوض، و نام*های دیگر، مخازن آب زیرزمینی هستند که برای رفع نیاز مردم به آب شرب در بیشتر مناطق ایران و بعضی کشورهای دیگر ساخته می*شده است.
http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=18170))
قدیمی*ترین آب*انبار ایران یا به عبارتی مخزن آب در ایران منبع آب شهر ایلامی دوراونتاش در چغازنبیل خوزستان است که سابقه تاریخی آن به حدود ۳۵۰۰ سال پیش می*رسد.
مواد و مصالح
مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب انبارها عبارت است از:سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج
يزد، آب انبار صحرايي حاج نصير. اين آب انبار با تركيبي از اجزاي ساده مانند يك چهار تاقي، يك مخزن و يك بادگير دو سويه از مصالح خشتي و گلي است. مانند اين آب انبار در مزارع قديمي اطراف شهر يزد برداشت شده است.
کاروانسرا در راه كاشان به قم از دوره صفوي، براي تأمين آب كاروانسرا و ذخيره سازي آن آب انبار نقش اساسي داشته است. در گوشه سمت راست تصوير يك آب انبار ديده مي شود.
ايران به جز چند رود بزرگ و متوسط كه با بهره*مند بودن از سرچشمه*هاي برفگير، در تمامي* طول سال جريان دارند، عمده رودها در بخش كوتاهي از سال، آب در بستر دارند و بيشترشان از ميانه بهار تا پايان پاييز، خشك و بي آب هستند.
(محمد کریم پیرنیا-1388-ص34)
فن ساختمان و شيوه معماري در ساختمان آب*انبارها داراي اعتبار خاصي است؛ چرا كه سازندگان اين واحدها با دقت و نكته*سنجي بسيار، به مسايل عمده اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب*انبار، مساله اندود داخل بنا، تهويه، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب، توجه كامل داشته*اند.
هنر تزيين نماي خارجي اين آب*انبارها، به خصوص سردر ورودي آنها و در برخي از موارد، انتخاب اشعار جالبي براي كتيبه بالاي سردر، همگي نشان دهنده آن است كه اين بناها با بسياري از ويژگي*ها و روحيات ساكنان پيرامون خود، ارتباط نزديك و مستحكمي* داشته اند.
http://www.irandeserts.com/53.htm
دلايل جمع*آوري و نگه*داري آب در آب*انبارها را مي*توان به صورت زير دسته بندي كرد:
الف) تبخير شدن آب در اثر تماس مستقيم با گرماي خورشيد و جريان هوا
ب ) فاسد شدن آب در هواي آزاد
ج) گرم شدن آب به علت تابش نور خورشيد
گندزدايي :
براي آنكه آب انبارها بيماري زا نباشد، مي كوشيدند تا در هنگام سرماي شديد زمستان و يخبندان آن را پر كنند. از سوي ديگر با مواد مختلفي آن را تصفيه مي كردند؛ از جمله با نمك و آهك و معتقد بودند كه قشر مذكور نبايد در سطح آب پاره شود؛ زيرا در آن صورت آب آلوده خواهد بود. گاه براي گندزدايي در برخي از آب انبارها نيز ماهي مي اندازند تا عوامل آلوده كننده، طعمه آنها شود.
براي آنكه آب انبارها بيماري زا نباشد، مي كوشيدند تا در هنگام سرماي شديد زمستان و يخبندان آن را پر كنند. از سوي ديگر با مواد مختلفي آن را تصفيه مي كردند؛ از جمله با نمك و آهك و معتقد بودند كه قشر مذكور نبايد در سطح آب پاره شود؛ زيرا در آن صورت آب آلوده خواهد بود. گاه براي گندزدايي در برخي از آب انبارها نيز ماهي مي اندازند تا عوامل آلوده كننده، طعمه آنها شود.
( محمد یوسف کیانی-1379-ص230)
انواع آب*انبارها از نظر نوع عملكرد و اركان :
آب*انبارهاي خصوصي:
اين آب*انبارها در خانه*هاي شهري و يا روستايي، عموما در زير ساختمان يا در زير سطح حياط ساخته مي*شوند. مخازن اين آب*انبارها معمولا مكعب يا مستطيل هستند و سقفي مسطح يا گهواره*اي دارند. در اين نوع آب*انبارها اگر مخزن زير حياط خانه ساخته مي*شده، برداشت آب از آنها با دلو و از راه دريچه*اي كه در سقف يا نزديك به سقف بوده، به وسيله تلمبه دستي انجام مي*گرفته است. اما چنان چه مخزن در زير قسمت مسكوني ساخته مي شد معمولا دسترسي به آب از طريق پاشير صورت مي*گرفت. اين مخازن، عمدتا يك هواكش يا بادگير براي تهويه دارند كه تا بام خانه امتداد مي*يابد. گنجايش برخي از اين آب*انبارها براي تامين مصرفي سه تا چهار سال يك خانه كافي است.
(غلام حسین معماریان-1372-ص16)
آب*انبارهاي عمومي:
اين آب*انبارها اكثرا بناهاي بزرگ و چشمگيري هستند و سازندگان آنها حكام و اعيان يا مردان نيكوكار محلي بوده*اند كه هزينه ساخت آنها را از بيت*المال يا از اموال خويش مي*پرداخته اند.
معمولا در مراكز محله*ها و در كنار امكان مذهبي، آموزشي، رفاهي و تجاري ساخته مي*شدند. نمونه*هاي بازمانده از اين آب*انبارها نشان مي*دهد كه آنها نسبت به انواع ديگر داراي ظرفيت بيشتري بوده و مي توانستند نياز محلات پرجمعيت شهري را براي ماه*ها تامين كنند.
اهميت حياتي اين بناها موجب مي*شد كه در انتخاب نوع مصالح و كيفيت ساختمان آنها دقت شود و افزودن بر بخش*ها و اجزاي ضروري، جلوخان*هايي بزرگ، سردر و هشتي، پله*هاي پهن، بادگيرهاي بلند و همچنين تزيينات گوناگون در آنها به كار رود. از جمله معروفترين اين آب*انبارها در تهران بايد به اين موارد اشاره كرد:
«سيد اسماعيل، صاحب ايوان، بابا نوذر، يوزباش، سيد ولي، امامزاده يحيي، رضا قلي خان، چهل تن و كوچه غريبان
در سمنان آب*انبار قلي و سرخه، در قزوين آب*انبارهاي حاج كاظم و سردار بزرگ، در مشهد آب*انبارهاي حوض لقمان، حوض ميرزا ناظر، بالا كوچه و چهل پايه و در كاشان آب*انبار سيدحسين دخان، از نمونه*هاي معروف اين نوع معماري به شمار مي*روند.
( http://.memarejavan1386.blogfa.com/post-40.aspx)
آب آنبارها را مي توان به دو دسته كرد :
الف- آب انبارهاي دشتي
اينگونه آب انبارها در دشت ساخت مي شدند و بسيار ساده بودند. ريخت برخي از آنها همانند آب انبارهاي شهري است. ولي بيشتر آنها مانند يك استخر سرپوشيده ساده هستند. يك سوي آنها پلكاني دارد كه به درون آب مي رود تا هر چه آب پايين برود بتوان از آن برداشت كرد. آب را با ظرف از خزانه برمي داشتند و اين آب انبار، شير و پاشير نداشته است. تنها خزانه اي در يك گودي ساخته مي شده و آب باران خود به خود در آن گرد مي آمده است.
گاه براي پر كردن آب انبارهاي دشتي از جايي بسيار دور جوي آب تا آب انبار ساخته مي شده تا آب به آن برسد مانند آب انبار عين الرشيد يا ديرگچين كه ميان سياه كوه و كركس كوه نزديك حسن آباد كهريزك، در كنار جاده كهن ( تهران به قم) قرار داشته است كه از راه دور آب را به آن جا مي رسانده اند. البته آب آن جا كمي شور بوده است. نمونه هاي چنين آب انبارهايي را مي توان بر سر راه يزد به نايين ، به ويژه در اردكان در كنار جاده يافت كه هنوز هم پا برجا هستند.
( http://.memarejavan1386.blogfa.com/post-40.aspx)
شکل :
در آب انبارهای صحرایی از دو شکل مدور و چهارگوش در انواع مختلف مربع- مستطیل و مستطیل کشیده استفاده شده و حجم های استوانه و مکعبی را پدید آورده است.
ابعاد :
اندازه مخزن آب انبارهای صحرایی خیلی بزرگ نیست و با توجه به نیاز آب مصرفی و محل قرارگیری، ابعادی نسبتاً کوچک دارد.
در شکلهای مدور اندازه قطر آن از 2 تا 6 متر و با ارتفاعی به همین اندازه است. شکل چهارگوش آن نیز با ابعادی در حدود 2× 2×2 تا 2× 4×2 متر ساخته شده است.
(غلام حسین معماریان-1372-ص29)
محل قرار گیری مخزن
مخزن آب انبارهای صحرایی با فضایی مستقل از سایر عناصر مثل پاشیر و پلکان ویا محصور در آن می باشد، چند نمونه از نوع دوم در منطقه مهریز مشاهد و ثبت گردیده است. مخزن کوچک آب انبار کرمی مهریز در داخل یک اتاق بزرگ با چندین طاقچه و بازشو قرار گرفته است. در دو آب انبار مشاهده شده در راه چک چک ، دسترسی به آب باران به وسیله ی شیب زمین و به طریق دستی صورت می گرفته است که یکی از آنها پلانی مدور و دیگری نقشه ای چهارگوش دارد.
آب انبار زیبا و برجی شکل خرمیز علیای مهریز نیز دستی بوده است و با استفاده از شیب زمین و بازشوهای متعدد آن به آب دسترسی داشته اند.
دسترسی به آب انبارهای صحرایی به چند طریق صورت گرفته است. ابتدایی ترین راه حل، استفاده از شیب زمین بوده و اگر آب انبار در دشت بدون شیب قرار گرفته باشد، همانند دو آب انبار در راه خرانق به چک چک، کندن زمین و شیب دادن آن به طرف مخزن راه حل کار بوده است. ولی در آب انباری دیگر در دامنه تپه های چک چک ، از شیب طبیعی زمین برای دسترسی به آن استفاده شده است.
در آب انبارهای صحرایی- کشاورزی اطراف شهر یزد دستیابی به آب مخزن به دو طریق انجام شده است. نوع متداول روش دستی است. در این روش به وسیله ی راچینه مستقیماً آب آب انبار مورد استفاده قرار می گرفته است.
طریق دیگر استفاده از پلکان ( راچینه) و پاشیر است. ای نوع نیز تقریباً در اطراف یزد متداول بوده و می باشد. آب انبار آخوند و چند آب انبار صحرایی اطراف عزآباد و حاج حسین فیروزآباد از این نمونه اند.
تعداد پله های این آب انبارها کم بوده ( 10-12 پله) و شکل مسیر آن به صورت مستقیم و یا عمود برهم است. این پلکان ها معمولاً در داخل یک فضای بسته یا نیمه باز قرار می گیرند.
(غلام حسین معماریان-1372-ص45)
ب- آب انبارهاي شهري و روستايي
اينها آب انبارهايي هستند كه در محلات مختلف شهرها و روستاها ساخته مي شدند. اين آب انبارها يك تنوره يا خزانه دارند و با يك پلكان و پاشير مي توان به آب آن دست يافت. براي خنك كردن آب هم چند بادگير دارند.
اجزاي يك آب انبار با پلكان و پاشير.
(محمد کریم پیرنیا-1388-ص 36)
آب انبارهای میان راهی
برای مسافر تنها، خسته و تشنه از گرمای شدید منطقه ، معماران محله هایی مثل کاروانسرا و ساباط ساخته اند. ناصر خسرو در سفرنامه خود اشاره ای به ساخت تعداد زیادی گنبد و مصانع ( آب انبارها) در راه نایین به طبس کرده که هنوز هم تعدادی از این آب انبارها باقی مانده است ولی متاسفانه با احداث جاده های جدید و دور افتادگی تعداد زیادی از بناهای بزرگ و کوچک تاریخی و از یاد بردن آنها و حتی به فراموشی سپردن آنچه در کنار جاده های فعلی باقی مانده است مانند ساباط و آب انبار حجت آباد؛ به نظر می رسد تا چندی دیگر فقط یاد و خاطره ای از آنها در اذهان باقی بماند.
آب انبارهای میان راهی معمولاً یا در کنار کاروانسرای بزرگ ساخته شده اند مانند کاروانسرای گردِفرامرز و رباط میبد و یا در کنار ساباط واقعند مثل ساباط نصرت آباد و ساباط حجت آبا. این آب انبارها مانند انواع شهری آن با شکوه و جلالی خاص ساخته شده اند.
مسافری که از یزد به طرف میبد حرکت می کرده، در چند مکان مثل ساباط نصرت آباد، کاروانسرای گرد فرامرز ساباط حجت آباد و رباط میبد افزون برداشتن سرپناهی امن براحتی به آب خنک نیز دسترسی داشته است.
آب انبارهای میان راهی در بیشتر موارد از آب باران تأمین می شده است. در این حالت بامها و حیاط کاروانسرا طوری ساخته می شدند که با شیبی مناسب آب را به آب انبار هدایت کنند. افزون بر آب انبارهای بزرگ ، حوضها یا آب انبارهای کوچک که آب آنها از باران تهیه می شده در بین راهها ساخته می شده است. چند حوض آب باران هنوز در راه خرانق به چک چک وجود دارد.
(غلام حسین معماریان-1372)
منابع تأمین آب آب*انبار
یکی از مهمترین و اساسی*ترین مواردی که در حیات آب*انبارها اهمیت دارد، تأمین آب آنهاست. به عبارت دیگر ساخت و ادامه حیات این شاهکارهای هنری به خاطر وجود آب است. با توجه به ویژگی*های آب و هوایی مناطقی که در حاشیه کویر قرار دارند و از لحاظ باران سالیانه در مضیقه هستند، تنها راه تأمین آب این بناها چشمه*ها و قنات*های اطراف شهرها است. البته تعداد معدودی آب*انبار نیز در محدوده بیرون شهر (آب*انبار میان*راهی) وجود دارند که آب باران جاری شده در دشت*های خشک به طرف آن*ها هدایت می*شود.
به طور کلی مخازن آب*انبارها از آب: الف- قنوات ب- چشمه*ها ج- رودخانه*های فصلی، پر می*شده است.
آب انبارها را در شهرها و روستاها به طور معمول از آب قناتها و رودخانه ها پر مي كردند و مي كنند، گاه نيز در برخي محله هاي كم آب، مانند جنوب ايران و حاشيه كوير از آب باران نيز استفاده مي كنند. بيشتر آب انبارهاي كنار راههاي از سيلابهاي بهاري رودخانه هاي نزديك پر مي گردد. براي اين كار، خاكريز موربي در بستر رودخانه ايجاد كرده، آب را به مجرايي كه به آب انبار مي پيوندد، هدايت مي كنند. در منطقه كم آب جنوب كه « بركه » ها يا آب انبارها را به طور عمده از آب باران پر مي كنند، نكات عمده زير در انتخاب محل ساختمان بركه به دقت رعايت مي گردد: بركه را در زمين هاي شوره زار و گچي بنا نمي كنند، كوشش بر آن است كه بركه در زمين هاي سخت و سنگي بنا گردد، بركه را در نزديكي قبرستان بنا نمي كنند، بركه در محلي بنا مي شده كه از نظر شيب در مسير جريان آب باران در سطح زمين قرار داشته باشد و بيشترين ميزان ممكن آب باران به سوي آن سرازير گردد.براي پر كردن آب انبارهاي تعدادي از كاروانسرهاي ميان راهها، گاه آب را از فاصله بسيار دور مي آوردند .
( محمد یوسف کیانی-1379-ص224)
الف- نحوه برداشت و ذخیره آب در گذشته
زمانی که آب*گیری انجام و مخزن آب*انبار به میزان لازم و دلخواه از آب انباشته و پر می*گردید، مقداری نمک طعام (از نمک*های درشت و بلورین دریاچه نمک آران) و مقدار کمی آهک نیز به آب می*افزودند «شایان ذکر است آهک، آب را سنگین می*کند؛ ولی در قدیم*الایام به مقدار کمی از آن استفاده می*شده است».
نظر به این که هوای داخل مخزن به لحاظ گودافتادگی از سطح زمین و همچنین ضخامت بدنه و نوع سقف بسته*ای که دارد (به سبب نبود منفذ و نور تاریک است) و از سوی دیگر وجود بادگیرها و به طور کلی نوع معماری خاص، بسیار خنک است.
از این رو مخازن آب*انبارها محیط مناسبی برای ذخیره*سازی آب است و سه عامل فساد شامل: هوا، نور و گرما از مخازن دور بوده و آب مدت*ها سالم در مخازن باقی می*ماند.
آن چه قابل اهمیت است خنکی و مطبوعیت آب در آب*انبارهاست.
اصولاً آب آب*انبارها به مصرف آشامیدن و یا تهیه چای می*رسید و برای شست و شو و پخت و پز از آب چاه استفاده می*کردند.
آب انبار جايي بوده كه با پله به پايين مي رفتند و سرد و تاريك بوده به اين دليل كه آبهاي زيرزميني را هدايت كنند و آفتاب مستقيم نباشد و مقاومت و ايستايي داشته باشد. فرم مخزن آب ، استوانه اي ، مكعب ، مكعب مستطيل است كه بهترين آن استوانه است . براي خنك كردنش بادگير قرار مي دادند تا گرما را بگيرد. بادگير و گردش هوا باعث خنك شدن آب و از خراب شدن آب جلوگيري مي كند. لايه اي از آهك و خاكستر روي آب مي ريختند تا از آلودگي آب جلوگيري كند. كسي كه مي خواست از آب استفاده كند اين لايه را آرام با دست كنار مي زد. در بدنه آب انبار و كف از سرب استفاده مي كردند كه خيلي مقاوم و سنگين بود.
(http://memarejavan1386.blogfa.com/post-40.aspx)
معماري آب انبارها :
بعد از انتخاب محل و ارائه نقشه توسط معمار، كار حفاري و خاكبرداري مخزن، راه پله و چاه هرز- براي خارج شدن آب آلوده مخزن – توسط تعدادي مقني و كارگر ساده انجام مي گيرد. اين خاكبرداري در آب انبارهاي بزرگ گاهي تا يك سال به درازا مي كشيد. بعد از آماده شدن سطح كار، كف بنا شفته ريزي شده و سپس ديواره ها را بالا مي آورند. ظاهراً در تعدادي از آب انبارهاي بزرگ و براي آب بندي بهتر و مقاوم ساخت كف بنا ( و به گفته اي براي خنك نگهداشتن آب ) ، لايه اي از سرب مذاب بر كف بنا مي ريخته اند . بعد از اينكه ديواره هاي بنا تا سطح پاطاق بالا آمد، پوشش گنبدي مخزن و پوشش طاقي راه پله را بر پا مي داشتند و سپس پشت ديواره ها و روي پوشش ها را براي استحكام بيشتر شفته آهكي مي ريختند. در بناهايي كه داراي بادگير بود، كار ساخت بادگيرها همزمان با ساخت ديواره و پوشش ها به انجام مي رسيد.
مصالح مورد استفاده در آب انبارها با توجه به رطوبت زياد و فشاري كه حجم زياد آب به ديواره ها وارد مي ساخت ،*مي بايست از انواع مرغوب و در برابر رطوبت مقاوم باشد. بنابر اين براي اين كار از آجرهاي مرغوبي كه به « آجر آب انباري » شهرت داشت استفاده مي كردند. براي چيدن آجرها و روكار بنا از ملاتي با تركيب خاكستر + ماسه + آهك و براي پوشش بنا ملات قيرچار و ( گچ + خاك رس + شكرسنگ ) و براي پشت ديواره ها و كف بنا از شفته آهكي (*گل +* آهك ) استفاده مي كردند . طرح داخلي مخزن تا محل آبگير آن با ساروج اندود و آب بندي مي شد. علاوه بر آجر ، از خشت نيز براي سطوح خارجي ديواره و از سنگ هاي حجاري شده گاه براي ازاره سردر، پاشير و پله ها استفاده مي كردند. نقشه عمده آب انبارهاي تاريخي ايران متشكل از عناصر ذيل است: سردر ، راه پله ، پاشير، مخزن و پوشش گنبدي و بادگير آن.
(کاظم مولازاده و مریم محمدی-1379-ص13-14)
ساختمان اين آب انبارها از اين اندامها درست شده است:
تنوره يا خزينه : براي پيشگيري از فشاري كه آب بر ديوارها وارد مي آورد خزانه در درون زمين ساخته مي شود. خزانه برخي آب انبارها داراي آسمانه تحت ( مسطح) است. مانند آب انبار سيداسماعيل در تهران و آب انبار علي آقا در كرمان كه زير همه كاروانسراي آن خزانه آب انبار است. گرچه بهتر است كه آسمانه خزانه گنبدي باشد چون گرما از گنبد بسيار كمتر از آسمانه تخت به درون نفوذ مي كند. خزانه آب انبارها گنجايش آب بسياري داشته است و ستبراي (قطر) استوانه برخي از آنها نزديك به ده تا دوازده متر است.
خزانه آب انبارها را در گذشته هنگام سرما و زمستان كه كمتر به آب براي كشاورزي نياز بوده آبگيري مي كردند. اين آب از كوهستان يا از كاريزها به دست مي آمده و از گذرگاه كاريز يا جوبها مي گذشته و به استخر آب انبار مي رسيده است.
منبع آب انبارها به چهار شكل مكعب ، مكعب مستطيل ، هشت گوشه و استوانه ساخته شده، تمامي يا بخش عمده آن در زير زمين كنده مي شود. قطر منبع هاي استوانه اي از حدود بيست متر تجاوز نمي كند و تا سه هزار مترمكعب گنجايش دارند. بركه هاي جنوب از آب باران پر مي شود و پلكان برداشت آب در داخل خود منبع قرار دارد. منبع هاي مكعب و مكعب مستطيل گذشته از اندازه هاي كوچك ، مي توانند دراندازه هاي بسيار بزرگ و تا صدهزار مترمكعب نيز ساخته شوند كه در آن صورت براي نگهداري پوشش فراز آنها در داخل منبع ، جرزها و ستون ها را به كار مي گيرند.
آب انباردر جنوب و مركز ايران. سمت راست، مخزن يك بركه در جنوب ايران نشان داده شده است. بركه ها از آب باران پر مي شوند و دسترسي به آب به صورت مستقيم انجام مي شود. سمت چب، آب انبار پاپك در كاشان با پلكان و پاشير
آب انبارها دربسياري از نقاط ايران يافت مي شوند.. آب انبار سردار ،. نيز دارالشفا كه اكنون ويران شده است كه سردربسيارزيبايي با كاشي كاري وكتيبه اي به خط عليرضا عباسي داشته است.
آب انبار سردار بزرگ ، كارشيو(پلان) و سه بعدي. اين آب انبار بزرگ داراي مخزني چهارگوش و يك گنبد عظيم است.
(محمد کریم پیرنیا-1388-ص 37)
براي پالايش آب از آلودگي ، نزديك خزانه سه يا چهار استخر كوچك بوده كه آب به درون آنها مي ريخته و با گذر از لايه هاي شني، گل و لاي آن گرفته مي شده است . پيش از روان كردن آب به استخر آن را از آلودگي پاك مي كردند. انجام كار دشواري بوده و از چند تن پهلوان ياري گرفته مي شوده است. آنها براي رفتن درون خزانه و پاك كردن آن رخت كركي مي پوشيدند و لجنها را با طناب و چرخ چاه از يكي از روزنهاي آسمانه بيرون مي بردند. خزانه، زيرآبي نيز براي بيرون بردن لجن داشته است. استخرها چشمه يا روزني به درون خزانه داشته اند كه از آن جا آبگيري مي شده است. بسته به گنجايش خزانه گاه آبگيري آن چهار تا پنج شبانه روز به درازا مي كشيده است پس از پركردن آن چند بار درون آن نمك و آهك مي ريختند تا از گنديدن آب پيشگيري شود. پس از گذشت زماني لايه اي روي آب را مي پوشانده كه اگر يك چيزي يا جانوري در آب مي افتاده و لايه پاره مي شده آب آلوده مي شده است.
پوشش انبار :
پوشش منبع به صورتهاي گنبدي ، مخروطي ، آهنگ و مسطح ديده مي شود. پوشش عمده آب انبارهاي تك به صورت نيم گنبد كروي يا مخروط بنا شده است. گنبدهاي مخروط خود به دو نوع صاف و زينه اي يا پله اي تقسيم مي گردند. در منطقه هاي گرمسير كشور براي جذب هر چه كمتر نور خورشيد، جدار خارجي گنبدها را سفيد مي كنند. براي ساختن گنبدهاي كوچك در نواحي خارج شهرها و روستاها از سنگ هاي ورقه و تخت استفاده مي كنند و براي پوشش گنبدهاي متوسط و بزرگ، آجر به كار مي برند.
سقف هاي مسطح گذشته از آنكه براي پوشش منبع هاي بزرگ ستون دار به كار مي روند، بيشتر در آب انبارهايي استفاده مي شوند كه به صورت مجموعه اي همراه با مسجد، مدرسه، كاروانسرا، تيمچه يا مانند آن ساخته شده اند و بر روي سقف مسطح آنها فضاهاي معماري، چون مسجد ، مدرسه، حجره و مانند آن بنا گشته است.
( محمد یوسف کیانی-1379)
راچينه :
پلكان دسترسي به پاشير بوده است. اين پله ها از پله هاي امروزي بلندتر هستند؛ به گونه اي كه به دشواري مي توان از آنها بالا رفت. شيب پلكان بسيار تند بوده و در ميانه پلكان يك يا دو گرد داشته كه مي شده كمي در آنها خستگي دركرد. گاه در پاگرد ، جاهايي مانند شربت خانه يا قهوه خانه نيز وجود داتشه و چون جاي خنكي بوده با كار مردم مي آمده است. در جهرم آب انباري بوده كه چند پاگرد داشته و در پاگردها شربت خوري، بستني فروش و قهوه خانه جاي داشتند.
پاشير: جايگاه دسترسي به آب آب انبار. پلكان در پايان به پاشير مي رسيده است.
يزدآب انبار خان، اين آب انبار سه پلكان (راچينه) دارد. مكان آن در كنار ميدان خان شهر يزد است و از چند سو مي توان به مخازن آب دسترسي داشت.
پاشیرمحل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است. شکل آن به صورت یک نصف هشت گوش و یا چهار گوش مربع است. از شکلهای ترکیبی یعنی مربع و نصف هشت گوش نیز استفاده شده است، ( مانند آب انبار دروازه شاهی)
این فضای کوچک با توجه به عملکرد مهم آن دارای چند عنصر است:
سکوهایی برای نشستن در دو طرف پاشیر، حفره ای با روپوش سنگی یا فلزی که برای هرز آبها و انتقال آن به کانالهای زیرزمینی کاربرد داشته است. در مواردی نیز یک هواکش کوچک در سقف تعبیه شده است.( آب انبار بلمیری یزد)
در آب انبارهایی که دارای دو مسیر برای مسلمانان و اقلیتهای زرتشتی نبوده است، در قسمت پاشیر، به وسیله ی تیغه ای آجری این تقسیم بندی را اعمال می کرده اند. نمونه آن را می توان در آب انبار اله آباد مشاهده نمود.
در كنار منبع و به طور معمول در وسط سردربا شكوه و چشمگيري كه به ميدان يا فضاي به نسبت باز مقابل جلوه مي بخشد، پله هاي آب انبار قرار دارد كه دسترسي به پاشير و محل برداشتن آب را ميسر مي سازد. شيب پله ها گاهي تند، ولي پهناي آنها بسيار است تا افراد براحتي بتوانند با سطل ، دلو ، كوزه و مشك از كنار هم بگذرند. ارتفاع پله ها به طور معمول بين بيست و پنج تا سي و كف پله از سي تا پنجاه سانتيمتر است. در فاصله هر چند پله يك « تخت پله» با وسعت مناسب براي استراحت برداشت كنندگان آب وجود دارد. در محل پاشير و برداشت آب، براي آنكه اشخاص معطل نشوند. با توجه به تعداد ساكنان محل،*گاه تا سه شير نيز قرار مي دهند. شير يا شيرهاي برداشت آب را در يك متري از كف منبع نصب مي كنند تا مواد ته نشين شده با آب خارج نشود.
در برخي آب انبارها براي سهولت كار، در سطح هاي مختلف از بالا به پايين چند شير برداشت قرار مي دهند كه تعداد آنها گاه به چهار مي رسد كه بتدريج با پايين رفتن سطح آب در منبع به ناچار از شير پايين تر آب برداشت مي شود. پلكان هاي آب انبارهاي بزرگ اغلب از سنگ تراش ساخته شده اند، ولي به طور معمول پله ها با آجر بنا مي شوند. پلكانهاي آب انبارها به طور معمول در محور مخزن ايجاد نشده اند و بسته به وضع و موقع بناي مخزن با واحدهاي پيرامون و ميزان زميني كه در اختيار قرار داشته در كنار يا روي محور بنا گرديده است.
در يزد آب انبارهاي ساخته شده به دست زرتشتيان بيشتر داراي دو پلكان برداشت آب است، يكي براي زرتشتيان و ديگري براي مسلمانان. آب انبار معروف « ريگ » نيز كه از آثار دوران كهن يزد است، دو مسير برداشت دارد؛ يكي از سوي « ميدان خان » و ديگري از جانب بازار « پنجه علي » سابق. همچنين آب انبار باغ دولت آباد دو محل برداشت آب از داخل و خارج باغ دارد. پوشش مسير راه پله يا شير به گونه دوپوش ، به كمك قوسها و روميها اجرا مي شود.
شيوه آجركاري راه پله ها در سقف و ديواره ها در عين سادگي از گوناگوني خاصي برخوردار است. از آن جمله اند آجركاريهاي راه پله هاي آب انباررهاي كاشان كه تا پنج گونه مختلف را در آنها شاهد هستيم. پاشير عمده آب انبارها جاي به نسبت وسيعي است كه مي تواند تعدادي از برداشت كنندگان آب را در خود جاي دهد. اين محل در هنگام تابستان جايگاه مناسبي براي جمع شدن و گپ زدن همسايگان به شمار مي رود. در زير شير مجل برداشت آب چاله اي است كه به چاهي عميق ختم مي گردد كه سرريز آب كوزه ها و ظرفها وارد آن مي شود. روي چاله بزرگ پاشير به طور معمول قطعه سنگ بزرگي با سوراخي در ميان قرار مي دهند تا مشكل و خطري براي برداشت كنندگان آب به وجود نيارود. بر فراز پاشير نيز سقف دوپوشي قرار دارد كه گاه نيز روزني براي روشنايي در وسط آن جا سازي شده است. در كاشان نمونه هايي در دست است كه براي خنك كردن خانه مجاور، از محل پاشير به آن كانال تهويه كشيده اند.
پاشير اتاقكي است( كه دركنار خزانه آب انبار جاي دارد) و يك چاه هرز آب زير آن است. چون هر بار كه كسي شير آب را باز مي كرده، بستن آن دشوار بوده آب زمين مي ريخته است. نيز براي پاك كردن سالانه لجن ته خزانه، آب آن را درون چاه رها مي كردند. در پاشير گاه يك تا سه شير آب وجود داشت، شيرها بسيار بزرگ بودند.
(محمد کریم پیرنیا-1388)
بادگير يا خيشخان: براي خنك نگه داشتن آب، شمار آن از يك تا شش بادگير در تغيير بوده است.برخي جاها بادگير نداشته و به جاي آن خيشخان دارد. نمونه اي از آن در شهر زواره و در نزديكي مسجد پامنار ديده مي شود. گاه با بهره گيري از بادگير، آب خزانه به اندازه اي خنك مي شود كه تحمل سردي آن براي دندان دشوار است.
بسته به جايگاه آب انبار و بادهاي محلي، چنانكه در بالا نيز به آن اشاره شد، يك تا شش بادگير در آن مي ساختند.
وجود بادگيرهاي متعدد يك دهانه و چند دهانه در بالاي برخي از انبارهاي آب به اين دليل است تا از هر سو كه باد مي وزد، از آن بهره جسته شود و به طور دائم جريان هوا به گونه « بده و بستان » به وسيله بادگيرها در منبع برقرار باشد. در آب انبارهايي كه بادگير يا بادگيرهاي بلند وجود ندارد، برفراز طاق نيم كره يا مخروطي شكل انبار، سوراخي مي گذارند و هواكشي چون بادگير كوتاه مي سازند تا جريان هوا را برقرار سازد. در آب انبارهاي شرق خراسان و ناحيه تايباد به آب انبارهايي برخورد مي كنيم كه در چهار جهت گنبد فراز منبع، چهار درگاهي براي هواكش ايجاد كرده اند.
خیشخان : یک آب انبار در راه قدیم بافق- یزد دارای خیشخان است. آب انبار وقت الساعه دارای بادگیر و خیشخان است. در ساخت این بادگیرها و عناصر مختلف آن نهایت زیبایی و دقت به کار رفته است. تنوره، ساقه، قفسه و قسمتهای مختلف قفسه مانند زه و زنجیرها، نمودار زیبایی شکل و کارکرد هستند.
آب انبارهای یک بادگیری : آب انبار قلعه ندوشن، کهنه خرانق ، استخر بافق و جُنُک یزد.
آب انبارهای دو بادگیری : آب انبار حظیره، دخمه ، نظریان، کهنه، مریم آباد، قاسم آباد، شهدای فهرج یزد.
آب انبارهای سه بادگیر : جواد روستای شمس ، چمن اردکان، علی میبد.
آب انبارهای چهاربادگیری : تعداد این نوع آب انبارها زیاد است.
در اینجا فقط اشاره ای به چند نمونه ی شاخص آن می کنیم . آب انبار نصرت آباد، میرصالح اردکان، گلشن ، نصرآباد، دروازه شاهی ، گذر یوزداران، قندهاری ، شاه ابوالقاسم ، کیخسروان ، آتشکده ، سیدصحرا در یزد و کلار میبد.
آ
ب انبارهای پنج بادگیری : آب انبار میرچقماق ، سیدفتح الدین رضا.
آب انبار شش بادگیری : شاید مشهورترین آب انبار یزد در میان عموم آب انبار شش بادگیری باشد. این آب انبار در حال حاضر دارای شش بادگیر است سه بادگیر آن از ابتد ساخته شده بود و سه بادگیر دیگر بعدها به آن الحاق شده است. استاد علی سیاه و استاد غلامرضا ، بادگیرها را دوباره بازسازی کرده اند.
در این آب انبار با کمی دقت در شکل بادگیری ها، تفاوت سه بادگیر قدیمی با دیگربادگیرهای آن مشهود است.
آب انبار هفت بادگیری : یک نمونه آب انبار با دو مخزن چسبیده بهم و هفت بادگیر ، در روستایی در منطقه متروک راه خرانق برداشت شده است.
(غلام حسین معماریان-1372)
