مجموعه مقالات معماری منظر

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
باغ های جهان

قدیمی ترین شواهد باغسازی از 2200 سال قبل از میلاد مسیح به وجود آمده است. 40 سال پیش دکتر استروناخ در کاوش هایی در منطقه پاسارگاد در ایران باغ سلطنتی پاسارگاد را پیدا کرد که نشان داد قدمت باغسازی در ایران به پیش از 2500سال پیش بر می گردد.
بابل:

باغ های معلق بابل از قدیمی ترین باغ های کهن جهان می باشد که در سال 600سال قبل از میلاد مسیح و همزمان با سلسله پادشاهان پارسی احداث شده است.

یونان:


یونانی ها بین سال های 600 سال قبل از میلاد مسیح تا شروع دوران مسیحیت خدمات ارزنده ایی به سبک باغسازی جهان نموده اند. اولین باغ عمومی یا پارک در یونان کهن احداث گردید که این پارک ها محل تجمع فلاسفه و متفکرین و دانشجویان بوده است.

توسعه باغسازی در قرون وسطی:

با سقوط امپراطوری روم باغبانی و باغسازی نیز مانند هنرهای دیگر افول نمود.در قرن ششم بعد از میلاد مسیح راهبان به کشت و کار باغبانی مشغول شدند.
در قرن نهم و دهم هنر باغبانی فراموش شد.

در قرن یازدهم نورمن های انگلیس به مذهب روی آوردند و باغبانی مورد توجه قرار گرفت.

حیاط فواره گل​
باغ های اسلامی در اسپانیا:

مهمترین اثر باغسازی در اسپانیا باغ الحمراء در گرانادا در قرن پنجم میلادی است.یکی از شاهکارهای مهم این باغ نحوه آبرسانی و استفاده از نی و کانال می باشد.

این قصر دارای چهار باغچه است که به سبک باغ های شرقی می باشد.

حیاط ورودی ، حیاط شیران، حیاط فواره گل از مهمترین باغچه های این باغ است.

باغسازی در خاور دور:



  • در چین 2500 سال قبل از میلاد مسیح باغسازی می کردند که به منظور پرورش گیاهان دارویی بوده است.
مذهب در باغسازی چین موثر بود ، بعد از ظهور بودائیسم باغ ها به سبک های طبیعی و آزاد ساخته شدند.


باغچه ایی در باغ ورسای نمونه ایی از پارتر​
باغسازی در فرانسه:

در اوایل قرن شانزدهم میلادی عناصر یا المان های سبک باغسازی از ایتالیا به فرانسه برده شد. فرانسوی ها حیاط قصر های خود را به سبک باغ های ایتالیا طراحی کردند.

به طور کلی ویژگی های باغسازی در فرانسه:

استفاده از ایوان ها، طارمی، نرده ها، پله ها، حوض ها، مجسمه ها، که درختان و مجسمه ها از سبک های منظم برخوردار هستند.فرانسوی ها به مجسمه ها، گلدان های سنگی، به غرس درختان در اطراف باغ اهمیت می دادند.
تغییراتی که در باغسازی فرانسه در قرن 17و18 رخ داد شامل: استفاده از انواع گیاهان تزیینی، کاشت درختچه ها با فاصله کم از یکدیگر، که بدین ترتیب ردیف فشرده درختچه ها به منزله یک حصار بلند بوده است.

نمونه های باغسازی در فرانسه:

باغ ورسای: توسط آندره لونتره (1689-1661)


  • توجه به محور اصلی در باغ -شخصی به نام کنت و کارمان قسمتی از باغ را انگلیسی و چینی ساخته است.


  • قسمتی از باغ محوطه ایی است توسط پیکره ها محصور شده است و در آنجا موزیک پخش می شود.


  • توجه به هنر موزیک و آب(1400فواره)


  • احداث باغ گیاه شناسی


  • باغ ورسای شکارگاه سلطنتی لوئی چهاردهم بوده است.

باغ وولودی کنت طراحی توسط آندره لونونتره

ترمیم باغ توئیلری طراحی توسط آندره لونونتره

باغ لوکزامبورک طراحی توسط بارودی


باغسازی در انگلستان :


  • بطور کلی باغسازی در انگلستان را می توان به دو سبک تقسیم کرد:

1. باغ های رسمی و هندسی

2. باغ های طبیعی و آزاد

باغ واتیکان در روم-قرن هفدهم میلادی
باغسازی در ایتالیا:

در این زمان فاصله ، مقیاس و پرسپکتیو اهمیت خاصی یافت.در زمان رنسانس در ایتالیا باغ ها بیشتر برای نمایش میزان تمول صاحب باغ بوده و نه به خاطر ایجاد محیطی آرام و مکانی برای استراحت.و همچنین قرینه سازی در باغسازی ایتالیا خصوصا در زمان رنسانس وجود داشته است.

منبع : iranmemari.com
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
آب در معماری منظر

چکیده :
پیوند ناگسستنی ادبیات فارسی و باغ ایرانی همواره مورد توجه بوده است. شعرای پارسی گوی، گاه به توصیف باغ ایرانی پرداخته اند و گاه بصورت نمادین جلوه های آن را بازتابی از جنت انگاشته اند. آثار مولوی، به عنوان یکی از موثرترین شاعران و عرفای ایرانی بر فرهنگ اسلامی- ایرانی، میتواند یاری بخش تفسیر باغ ایرانی باشد. تمثیل های مورد استفاده مولوی در مثنوی درطول سالیان مورد توجه اندیشمندان بوده و همچنین توسط عامه مردم در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می گرفته است.
آب به عنوان عنصری پویا، در اشکال مختلفی چون جوی، حوض، فواره و ... در باغ ایرانی ظهور یافته است. این نوشتار می کوشد از دیدگاه مولوی به تحلیل آب بپردازد و معنای رمز گونه ای را که آموزه¬های مولوی به مخاطبش منتقل می کند، تحلیل کند. روش تحقیق در این مقاله تحلیلی توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه¬ای است.

کلید واژه : منظر، باغ ایرانی، آب، ادبیات، مولوی، مثنوی.

مقدمه :
درک مفهوم آب در معماری، همان درک «معماری آب» است: درک قوانین فیزیکی رفتار آب، احساسات ما در تقابل کنش و واکنش آب، و مهم تر ازهمه، نقش و تمثیل و ارتباط آن با زندگی انسان ها. زمانی که در طراحی مکان، آب در نظر گرفته می شود، نقش تاریخ و نمادگرایی در استحکام رابطه ی بین مردم، آب و طبیعت به روشنی، قابل درک است. مردم نیازمند ارتباط با گذشته ها و اسطوره ها و مذاهب اند و با آنهاست که احساسی از جهان حاضر به دست می آورند. معماری تنها استفاده از مصالح یا ترکیب فرم های خالی نیست، چرا که فواره ها، باغ ها و بنا ها معنایی بیش از آنچه فواره ای پمپی برای چهار پایان تشنه داشته است، خواهد داشت. کاربرد آب در معماری باید منعکس کننده برداشت و تفکر طراحان، سازندگان و کاربران باشد. (مور، 1381، ص14 )
برای درک معنای آب طراحی شده در باغ ایرانی بررسی دیدگاه های بزرگان ادبی چون مولوی، به عنوان عامل تاثیر گذار بر فرهنگ و دیدگاه های طراحان و کاربران، یکی از راه های درک نمادها و مفاهیم فرهنگی این مردم است. جلال الدین محمد بلخی ، معروف به مولوی، در طی 14 سال، مثنوی را شامل مجموعاً 25632 بیت سرود. وی مثنوی را همواره به چشم یک کتاب زنده و یک مرشد معنوی و روحانی تلقی می کند. (زرین کوب، 1368،24)
جلال الدین همایی می گوید: "من بضرس قاطع و یقین جازم معتقدم که هیچ کتابی از ساخته های فکر و قلم بشری به اندازه مثنوی شریف مولوی افکار تازۀ ارزنده و مطالب زنده جاودانی ندارد." (همایی، 1360، 26) مولوی عارف و شاعری است که از جامعه دوری نگزیده است و در هر زمان با آوردن قصه ها و مثل های معمول بین مردم و تحلیل دوباره آن ها دید جدیدی به دنیای معنوی را برای مخاطبین خود می گشاید.
تمثیل در لغت به معنی مثال آوردن و تشبیه کردن است و در اصطلاح اهل ادب عبارت است از تشبیه امری به امری دگر تا از آن فایدتی معنوی حاصل آید. (زمانی، 1382،859)
اصولاً ذهن فطری بشر با تمثیل سازواری دارد، از این رو یکی از شیوه های تعلیمی کتب آسمانی و روش های تبلیغی و موثر پیامبران و مصلحان بشر، مثل بوده است. زیرا مثل بجا و گویا، از خشکی سخن می کاهد و ذهن مخاطب را به سوی مقصود گوینده می انگیزد. مولانا خصوصا در مثنوی از این شیوه بیانی به خوبی بهره جسته است.او در اکثر مسائل باریک و دور از فهم عموم به تمثیل دست یازیده است و هر اندازه که مسئله ای را دشواریافته بر مقدار تمثیل افزوده است تا بدانجا که مقصود آشکار آید. (زمانی، 1382،859)
این مثل چون واسطه است اندر کلام واسطه شرط است بهر فهم عام (مولوی، دفتر5، بیت 228)
آثار مولانا مخصوصا مثنوی شریف، لبریز از امثال و حکم است. جلال الدین همایی امثال مثنوی را دو قسم میداند، یکی امثالی که در محاوره و ادبیات مشهود بوده است و دیگری آنهایی که آفریده فکر و طبع خود مولوی است.(همایی، 1360، 1009)

مثنوی برآمده از فرهنگ عامه:

دو عنصر عمده ای که به زبان مثنوی جنبه خاص می بخشد، فرهنگ و لغت عامیانه از یک سوی و معانی و تعبیرات عالمانه از سوی دیگر است. در واقع فرهنگ و لغت عامیانه که محتوای ذهن مخاطب است، وسیله ای است تا چیری از معانی و تعبیرات عالمانه را که محتوای ذهن گوینده است به ذهن مخاطب القاء نماید و آنرا برای ذهن وی قابل درک و جذب سازد. (همایی، 1360، 171)
ای برادر قصه چون پیمانه ایست معنی اندر وی مثال دانه ایست(مولوی، دفتر دوم بیت 3622)
مولانا قصه را همچون پیمانه یی تلقی می کند و سّر باطنی را که در آن هست در حکم دانه ای می داند که درون ظرف می گنجد. (همایی، 1360، 279)
کریم زمانی بر این باور است که تمثیل بخش اعظم مثنوی را تشکیل می دهد. زبان تمثیلی مولانا شامل سه بخش است: حکایات کوتاه و بلند، امثال متداول در میان مردم و تمثیل های توجیهی و استدلالی که از تخیل قوی و سرعت انتقال ذهنی مولانا برون رهیده است. (زمانی، 1382، 859) در جای جای مثنوی جای پای فرهنگ عامه مردمان هم عصر مولوی را می بینیم، از طرز لباس پوشیدن، خوراک، مسکن، ابزار زندگی و مشاغل آن ها گرفته تا امثال اصطلاحات، باورهاو آداب و رسوم آنها. (بیهقی، 1372، 2)

فرهنگ برآمده از مثنوی:
تاثیر متقابل فرهنگ و آثار ادبی در همه فرهنگ ها انکار ناپذیر است. شاعری که کلامش از فرهنگ جامعه اش بر می آید، در صورت مواجه شدن با اقبال عمومی تاثیرات ژرفی نیز بر فرهنگ خواهد داشت. بخصوص در جامعه ای که اهل شعر و معنی است ورود اصطلاحات، و تعبیرات شاعران در قالب امثال و حکم بسیار اتفاق می افتد. نمونه های زیر از اشعار مولوی هستند که بصورت مثل در میان مردم رواج یافته اند و سندی هستند بر اثبات تاثیر متقابل وی و فرهنگ پارسی و اسلامی این سرزمین. بنابراین پی گیری دیگر مضامین نیز برای کشف اثار غیر کلامی و مفهومی افکار مولوی بر تعبیرات عامه مردم در مورد عنصر آب در باغ ایرانی دور از واقعیت نمی نماید.
پس زبان محرمی خود دیگر است همدلی از هم زبانی خوشتر است (مولوی،دفتر 1، بخش 66)
هر کسی را بهر کاری ساختند میل آنرا در دلش انداختند(مولوی،دفتر 3، بخش 68)
آن یکی خر داشت پالانش نبود یافت خر را دزد پالانش در ربود (مولوی،دفتر اول، بخش2)
آفتاب آمد دلیل آفتاب گر دلیلت باید از وی رو متاب(مولوی،دفتر اول، بخش 6)
ماهی از سر گنده گردد نی ز دم فتنه از میخانه خیزد نی ز خم(مولوی،دفتر سوم، بخش 144)
آب کم جو تشنگی آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست (مولوی،دفتر سوم، بخش 151)
عاقبت جوينده بابنده بود که فرج از صبر زاینده بود (مولوي، دفتر شش بخش 17)
كی شود دریا به پوز سگ نجس كی شود خورشید از پف منطمس (مولوی،دفتر 6، بخش 72)
آخر هر گریه آخر خنده ای است مرد آخر بین مبارک بنده ای است (مولوی، دفتر اول ص 40)
گفت آری پهلوی یاران بهست لیک ای جان در اگر نتوان نشست(مولوی،دفتر 2، بخش 19)

آب در معماری ایرانی:

در آیین ایرانیان آب مانند گیاه از عناصر مقدس و مورد پرستش بوده و ایزد یار فرشته خاصی به نام آناهیتا برای نگاه داری و حفظ آب داشته است. در فرهنگ پیش تاریخ، ایران در هرجایی که آب وجود داشته باشد حضور آناهیتا را ( حتی اگرشده با آوردن گل لوتوس یا نیلوفر آبی و یا دانه انار) احساس خواهیم کرد. (کامیار، 346 ،1382) مرکزیت آب در معماری در دوران ساسانی از آتشکده آذر گشنسب و معبد آناهیتا بیشابور شروع شد. در دوران اسلامی ما شکل تکامل یافته مرکزیت آب در معماری را داریم. مفاهیم قرآن کریم از بهشت، چشمه های جوشان و نهرهای روان آن الگوی الهام بخش معماران شد. (علم الهدی، 1381) طبیعی است که تقدس آب گذشته از جهات دینی آن نزد ایرانیان تا حد زیادی نیز به اقلیم گرم و خشک و کم آب آن بستگی داشته است. (کامیار، 1382 ، 347)آب در تمامی کشور های خاور میانه نشانه لطف الهی بوده است و قرآن اعلام می کند که " من الماء کل شی حی" (سوره انیباء30) مولانا نیز این تصویر را به شکلهای گوناگون، و استادانه نقش می زند. (شیمل، 1375،8)

آب در باغ ایرانی:


عناصر تشکیل دهنده باغ ایرانی: زمین، آب، گیاهان، معماری
آب در شکل گیری باغ ایرانی نقش اصلی و درختان، گیاهان و گل ها بعد از آب مهم ترین نقش را دارند که جریان حضور آنها خود ریشه در آب دارد.آب در باغ شکل دهندۀ شخصیت محیط اطراف است، جاذبه زمین نمود خود را در گویشی از نهرها و آب نماها یافته و جریان آب راهنمای انسان در فضای باغ است. باغ های ایرانی مشحون از کاربردهای آب در قالب چشمه های و انهار، حوض ها و فواره ها و آبشار هایی است که زیبایی باغ های ایرانی را صد چندان می کند. (محمودی نژاد، 1388،8)
عناصر اصلی یا چهارگانۀ باغ های ایرانی، عناصر ساختمانی (مانند: سر در، کوشک، تالار، کلاه فرنگی، تخت، عمارت، ایوان و ..)، عناصر روشنایی، عناصر گیاهی و عناصر آبی هستند. (1388، ، ص 33) عناصر آبی شامل استخر، حوض، آب نما و آبشار، جوی آب، فواره، مظهر قنات و دریاچه ی مصنوعی است.
وجود آبنما و استخر در باغ های قدیمی ایران یکی از ضروری ترین عناصر ایجاد باغ بوده و استخر غالبا عمیق و دارای چندین فواره بوده است. (نعیما، 1385،46)

تمثیل های مولوی در مثنوی درباره

آب :

شاید به جرات بتوان آب را به عنوان مهم ترین عنصر باغ ایرانی نام برد. عنصری که هم کاربرد داشته و هم در ذهن استفاده کنندگان دارای باری معنایی بوده است. تمثیلات مولوی، از نسبتی ژرف میان معنا و لفظ حکایت می کند. آبی که در طبیعت جریان دارد، آبی که در جوی روان است، آبی که از کوه سرازیر می شود، آبی که با گل همراه است، آب باران، آب صاف، آب دریا، آب آبگیر و ... چشمه الهام مولوی در تبیین مفاهیم معنوی است.(تاجدینی 1383،9)

مفهوم آب در مثنوی را ابتدا بطور کلی فارغ از شکل و فرم، و سپس بر اساس ساکن و یا جاری بودن آن و شکل ظهور آن در باغ ایرانی بررسی می نماییم.

مفهوم آب فارغ از شکل و فرم:

1. فیض خداوند
این اندیشه که فیض خداوند، یا حتی ذات خداوند، خود را در صدر خیال آب متجلی می سازد، یکی از موضوعات اصلی مورد بحث مولوی است. (شیمل، 1375،112) آب نشانه و تمثیل خداوند است، اما هر کس راز او را در نمی یابد. (شیمل، 1375،114)
اولم این جزر و مد از تو رسید ور نه ساکن بود این بحرای مجید هم از آنجا کاین تردد داریم
بی تردد کن مرا هم از کرم تا بکی این ابتلا، یارب مکن مذهبی ام بخش و، ده مذهب مکن(مولوی، دفتر ششم، بخش 4)

2. سفر روحانی
جان مایه سفر روحانی، زمینه ایست برای خیال سیلی که به دریا باز می گردد.این خیال در جایی دیگر روشن تر بیان می شود و آن خیال بخاری است که از دریا بر می خیزد، مدتی در ابر جایگزین می شود و سپس به دریا باز می آید و اگر فیض الهی تعلق گیرد به گوهری گرانبها مبدل می شود: زیرا بنا بر باور شرقی ها، مروارید از قطرات باران بهاری که به درون صدف گزیده افتد، پرورش می یابد. مولوی "آب هوش" یا عقل کل را که از طریق آبراههای مختلف در درون آدمی توزیع می شود چون آب الهی جاری در باغ می بیند. (شیمل، 1375،118)

3. حیات بخشی
عالم طبیعت به آب زنده است. مولوی به متابعت از قرآن ، معنی آب را تعمیم داده و آنرا سرچشمه حیات همه موجودات دانسته است. مطابق انچه همگان آب را مایه حیات می دانند، در کلام مولوی آب حیوانی مایه حیات جسمانی است و نشانه آن سرزندگی بوستان است. آب حیوان، قبله جان دوستان زآب باشد سبز و خندان بوستان (مولوی، دفتر5 بیت 4221) مولوی آب عشق رامایه حیات روحانی می داند و در جایی آن را آب ِآب می نامد. زآب حیوان هست هرجا را نوی لیک آب آب حیوانی توی (مولوی، دفتر5، بیت 4222) آب عشق تو چو ما را دست داد آب حیوان شد به پیش ما کساد (مولوی، دفتر 5، بخش 178)

4. نماد روح
در جایی آب با وجود متعالی خود برای ظهور در دنیا نیازمند جوی می شود و نمادی از روح انسان که در جسم حلول می یابد. شه یکی جان است و لشکر پر از او روح چون آب است و این اجسام جو (مولوی، دفتر5، بیت 71)

مفهوم آب بسته به فرم آن در باغ ایرانی:

شکل ظهورآب در باغ در دو گروه اب ساکن و آب جاری قابل بررسی است.

آب ساکن:
آب های ساکن باغ ایرانی شامل دریاچه های مصنوعی، طبیعی و یا فصلی، استخر ها و حوض ها هستند که از منظر مولوی مورد بررسی قرار می گیرند. حوض و استخر به اندازه های متفاوت در باغ ایرانی ساخته شده است. حوض و استخر در قسمت های مختلف باغ، در مقابل ساختمان، یا کوشک میان باغ و در فضای داخلی وجود دارد. تصویر نبا در داخل حوض، و یا تصویر درختان در آب، همواره مورد پسند و توجه ایرانیان بوده است. (سمیعی، ص 175) «آب های راکد بطور طبیعی انعکاس دهنده تصاویر هستند و به دلیل انعکاس پذیری خود عامل تعیین کننده ای در ترکیب می باشند. سطح آیینه ای آنها محیط اطراف را می پذیرد و سپس منعکس می کند.آن ها منعکس کننده آسمان بی کران هستند، در واقع نماد آسمان بر روی زمین می باشند.» (سمیعی، 1386، 215) در استخر و یا حوض با آب ساکن می توان تصاویر محیط اطراف را دید. در واقع آب مانند آینه تصاویر را باز می تاباند. در نظر مولوی، آنچه ثابت است آسمان معانی است و آنچه تغییر می کند آبی است که انعکاس دهنده تصویر آن معانی است.
قرن ها بگدشت و این قرن نوی است ماه آن ماه است و آب، آن آب نیست آن مبدل شد درین جو چند بار
عکس ماه و عکس اختر بر قرار پس بنا اش نیست بر آب روان بلک اقطار عرض اسمان(مولوی،دفتر 6، بیت 3175)
هم به اصل خود رود این خط و خال دایما در آب کی ماند خیال جمله تصویرات عکس آب جوست چون بمالی چشم خود خود جمله اوست(مولوی، دفتر 6، بیت 3179)
برای مولوی نگاه به آب یادآور معانی زیادی است. وی با دیدن آب تذکر به عالم روح انسانی پیدا می کرده است. او با دیدن آب به یاد آیینه می افتد و نقش آیینگی حق را در وجود خلق باز می یافت. مولوی خلق را به آب تمثیل کرده است زیرا در خلق، صفات ذوالجلال متجلی است.(تاجدینی، 1383، 18)
خلق را چون آب دان صاف و زلال اند آن تابان صفات ذوالجلال علمشان و عدلشان و لطفشان چون ستارۀ چرخ در آب روان (مولوی، دفتر 6، بیت 3175)

دریاچه
در برخی باغ ها ایرانی آب تمام سطح باغ را در بر می گیرد و کوشک در میان آب ظاهر می شود. کوشک شاه گلی تبریز قبل از صفوی در وسط باغ آبی آب مربع شکل ظاهر شده و خیابان های باغ در اطراف دریاچه شکل گرفته اند. در باغ فرح آباد، باغ شاهی بهشهر کوشک در وسط دریاچه ای طبیعی در میان جنگل شکل گرفته است. (علم الهدی، 1381) دریاچه مصنوعی، استخر طراحی شده در باغ یا پارک می تواند یاد آور دریا و بحری باشد که مولوی مثال می¬زند و مفاهیم زیر را متذکر می شود.

1. معنویت و حقیقت
در جایی دریا استعاره برای معنویت و حقیقت آمده است. و انسان را به شناکردن در بحر معنی دعوت می کند. مانند مرغابی که اگر چه در دامن مرغ خاکی بزرگ شده باشد اصلش از آب و است ماوایش آنجاست.
تخم بطی گرچه مرغ خانگی زیر پر خویش کردت دایگی مادر تو ب آن دریا بدست دایه ات خاکی بدو خشکی پرست میل دریا که دل تو اندر است آن طبیعت جانت را از مادر است دایه را بگذار بر خشک و بران اندرا در بحر معنی چون بطان (مولوی، دفتر 2، بخش 114)

2. عالم غیب و اسرار
دریا استعاره ای برای عالم غیب و اسرار آن آمده است. که شخص نا آشنا را غرق می کند.
در خور دریا نشد جز مرغ آب فهم کن والله اعلم با الصواب او به دریا رفت و مرغابی نبود گشت غرقه دست گیرش ای ودود(مولوی، دفتر 3، بخش 162)

3. اصل و مرجع رستگاری
بحر اصل و مرجع رستگاری و نجات انسان:
رفت آن ماهی ره دریا گرفت راه دور و پهنه پهنا گرفت رنج ها بسیار دید و عاقبت رفت آخر سوی امن و عافیت خویشتن افکند در دریای ژرف که نیابد حد آنرا هیچ طرف (مولوی، دفتر 4، بخش 85)


4. فزونی و کرم
بحر کو آبی به هر جو می دهد هر خسی را بر سر و رو می نهد کم نخواهد گشت دریا زین کرم از کرم دریا نگردد پیش و کم(مولوی، دفتر 1، بخش 64)

5. قدرت خداوند
دریا استعاره برای قدرت خداوند و سیل استعاره از قدرت انسانها است. سیلی که به دریا می ریزد نماد فنا و حالت جذبه ای است که منجر به مقام وصل در بارگاه ربوبی می شود. (تاجدینی، 1383: 574) برای نمونه جوی آبی که در باغ عباس آباد بهشهر به دریاچه فصلی آن می ریزد.
سیل چون آمد به دریا بحر گشت دانه چون آمد به مزرع، گشت کشت (مولوی، دفتر 1، بیت 1531)

در متون عرفانی خشکی نماد کثرت و عالم ماده و دریا نماد وحدت و عالم معنا است. در مثنوی خشکی رمز عالم صورت است و عالم رنگ و در مقابل، دریا عالم بی رنگی است. (تاجدینی،1383، 360)

حوض، استخر
حوض در طرّاحی فضای خارجی ما سمبل آب راکد بوده است، داخل این حوض جلوی بنا، تیره رنگ بوده تا مانند آیینه عمل می کند و نمای ساختمان را درون خود منعکس کند. این استفاده از آب یک مفهوم مذهبی با مضمون شبه وار بودن زندگی دنیوی را در خود دارد. حوض با آب راکد در فضای خارجی منعکس کنندۀ آسمان نیز هست و به دلیل سکوت متفکرانه و آرامش آب در آن دارای رمز و رازی مبهم است. (پوریان،1383 ص31) حوض بکار رفته در باغ ایرانی یا سنگ ابه های ورودی در بنا ها، می توانند یادآور مفاهیم زیر باشند.


1. پاک کنندگی
خصوصیت پاک کنندگی آب در عالم واقع، از آن برای مولوی نمادی ساخته که اعتبار پاک کنندگی خود را از حق تعالی می ستاند او انبیا و اولیا را آب صافی می خواند.
حق ببردش باز در بحر صواب تا بشستش از کرم، آن آبِ آب (مولوی، دفتر 5، بیت 201)

آب حوض و اثر پاک کنندگی به جهت اتصال به آب دریا است ای تن‌آلوده بگرد حوض گرد پاک کی گردد برون حوض مرد پاک کو از حوض مهجور اوفتاد
او ز پاکی خویش هم دور اوفتاد پاکی این حوض بی‌پایان بود پاکی اجسام کم میزان بود زانک دل حوضست لیکن در کمین
سوی دریا راه پنهان دارد این پاکی محدود تو خواهد مدد ورنه اندر خرج کم گردد عدد آب گفت آلوده را در من شتاب
گفت آلوده که دارم شرم از آب گفت آب این شرم بی من کی رود بی من این آلوده زایل کی شود (مولوی، دفتر 2، بخش ۲۶)
هین بیایید ای پلیدان سوی من که گرفت از خوی یزدان خوی من در پذیرم جمله‌ی زشتیت را
چون ملک پاکی دهم عفریت را چون شوم آلوده باز آنجا روم سوی اصل اصل پاکیها رو (مولوی، دفتر 5، بخش ۸)
حوض متصل به منبع آب، مانند بسیاری از حوض ها در باغ ایرانی که به جوی ها متصل هستند و آب به آن ها می ریزد و از آن ها خارج می شود. مولوی بدن و قلب را به صورت دو حوض تصویر کرده است که هرکدام از طریق پنج لوله حس ظاهری و باطنی به بیرون از خود راه می یابند. این حوض دری به سمت خشکی دارد و دری به سمت دریا. (تاجدینی، ص 308)

آب روان و جاری
برای نمایش جریان حرکت روان آب، از نهر ها و جوی ها استفاده می شده است. (سمیعی، 1386، 216) در فرهنگ اسلامی آب روان نشانه پاکی است و قابل استفاده برای طهارت. در باغ ایرانی آب جاری به اشکال مختلفی دیده می شود. بطور کلی جاری بودن آب مفاهیم زیر را به ذهن مولوی جاری می کند.

1. عمر و وقت
نشستن کنار جوی روان چه در باغ طراحی شده ایرانی و چه در دشت و دمن از تفریحات ایرانیان است و در این هنگام با دیدن آب روان، ذکر شعر حافظ یادآور گذران عمر بوده می شوند.
بنشین بر سر جوی و گذر عمر ببین کاین اشارت ز جهان گذرا ما را بس (حافظ)​
از دید مولوی نیز عمری که از دست می رود چون آب جاری در جوی زمان و وقت است که قابل بازگرداندن نیست.​
عمر چون آب است، وقت او را چو جو خلق باطن، ریگ جوی عمر تو (مولوی، دفتر اول، بیت 17)
در زمینه طراحی منظر انجا که طراح فضایی طراحی می کند و هدفش نشان دادن گذران وقت به کاربر است استفاده از آب روان در جوی موثر است.

2. زیبایی، لطافت و سرسبزی
مولوی، آب مایه رحمت الهی را موجب سرسبزی و لطافت می داند.
هرکجا آب روان سبزه بود هر کجا اشکی روان رحمت شود (مولوی،دفتر اول بخش 39)​
البته او، مایه لطافت را در خود آب نمی داند ( تاجدینی، 1383، 17)
آن لطافت پس بدان کز آب نیست جز عطای مبدع وهاب نیست (مولوی، دفتر دوم، بیت 1617)​
3. قدرت
توان آب در جابه جایی کاه و رساندن آن به بی نهایت و همچنین تاثیری که بر کوه می گذارد اشاره به توان ناپیدای آب است.
آب کاهی را به هامون می برد آب کوهی را عجب چون می برد(مولوی،دفتر اول بخش 65)​
4. عشق الهی
آب تمثیلی از رحمت و عشق الهی و قانون جذب و طلب برای یافتن مفهوم عشق و حقیقت، چونان طلب آب است که آب را به سوی طالب آن روان می کند. هر کجا مشکل جواب آنجا رود هرکجا کشتیست آب آنجا رود

آب کم جو تشنگی آور به دست تا بجوشد آب از بالا و پست (مولوی، دفتر 3، بخش 151)​
آب در جو زان نمی گیرد قرار زانک آن جو نیست تشنه و آب خوار (مولوی، دفتر 2، بخش 13)​
5. آشکار کننده راز
آب آشکار کننده راز هاست چنانکه آب با کمک عناصر اربعه با شستن خاک آنجه را در دل زمین پنهان است آشکار می سازند.
آب و ابر و آتش و این آفتاب رازها را می برآرد از تراب (دفتر 5، بخش 170)​

آبشار

در باغ های مطبق که به تبعیت از شیب زمین بنا می شوند و آب روی محور طولی به پایین سرازیر می شود، مانند باغ تخت شیراز، آب بر روی محور اصلی از حیاط بالا جاری شده و به استخر دریاچه مانندی در پایین می ریزد. (علم الهدی، 1381) زمانی که آب جوی ها از سطح بالا به سطح پایین تر می ریزد، طبیعی است که آبشار بوجود می آید. در کاخ هشت بهشت اصفهان، آب از اشکوب بالای ساختمان بر روی کاشی های طبقه هم کف می ریخته است. (نعیما،1385: 46) در باغ های ایرانی آب جاری در چهارباغ ها و جویبار ها و جوی های کم شیب و مارپیچ به حرکت در می آمده است و از آبشارهایی که کف آنها از تخته سنگی با تراش سینه کبکی تشکیل می شده است، فرو می ریخته و موجهای زیبا و ترنم دلنشین بهشتی را در باغ بوجود می آورده است. (محمودی نژاد، 1388 :8) آب آبشار با حرکت از بلندی به پستی یادآور تعبیر مولوی است که می گوید برای دریافت فیض و رحمت الهی باید تواضع پیشه کنی مانند آب رحمت الهی چنان که به سوی زمین های پست روان می شود به سوی تو بیاید.
هرکجا دردی دوا آنجا رود هرکجا پستیست آب آنجا دود

آب رحمت بایدت رو پست شو وانگهان خور خمر رحمت مست شو (دفتر دوم، بخش 40)

فوّاره


برای نمایش فورانی آب در باغ ها، معمول ترین ابزار فواره هایی هستند که از کف آب نما (جوی یا حوض) بر خواسته اند. (سمیعی، 1386، 176) فواره ها، در واقع، موسیقی فضا محسوب می شده اند؛ گاه کوتاه و زمرمه گر و مانند موسیقی متن، پر کننده و گاه با نشاط و پر هیاهو و شاداب کنندۀ فضای داخلی و خارجی بوده اند. فواره تمثیلی از فراز و فرود زندگی است.وقتی آب بر خلاف نیروی جاذبه در هوا بالا می رود، نمایانگر تسلط انسان بر عناصر طبیعت است. (علی پوریان، 1383)
فواره، نمایشگر آبی است که از پستی به بلندی می رود، در دیدگاه مولوی برای رسیدن به تعالی باید ابتدا متواضع شد و سپس به بلندی رفت چونان گندم که برای رشد و بلندی باید ابتدا به زیر خاک برود. آب نیز از بلندی به پستی می رود و آنگاه دوباره بالا می رود، اینجا می تواند اشاره به تبخیر آب باشد و یا یادآور آب فواره ها که از پایین به بالا می رود.
آب از بالا به پستی در رود آنگه از پستی به بالا بر رود
گندم از بالا به زیر خاک شد بعد از آن او خوشه و چالاک شد (مولوی، دفتر 3، بخش 13)​

نهر

نقطه اوج تصویری که از بهشت در قرآن اشاره شده (جنات تجری من تحتها الانهار) می باشد و به معنی بوستان هایی است که از زیر درختان آن جوی ها ی آب جاری است. ( نعیما، 1385) نهر و جوی عامل اتصال دهنده دیگر عناصر آبی (حوض و فواره و ..) در باغ ایرانی، خودعامل حرکت است. و بسته به نوع باغ بر محور های مختلف شکل می گیرد. آب در چهار باغ ها بر روی دو محور اصلی به صورت نهر، آبشره یا آب نما و در محل تقاطع دو محور در حوض و فواره ظاهر می شود. این نظم در اکثر کوشک باغ های ایرانی بعد از اسلام دیده می شود. پاسارگاد چهار باغی است که آب در اطراف باغ و کوشک گردش می کند. باغ فین کاشان نمونه شاخص کوشک باغ های ایرانی در دوره صفوی است که بر روی دو محور اصلی، و کوشک اقامتی در محل تقاطع آنها شکل گرفته است. هشت بهشت، موزۀ عناصر معماری آب (آبشار، آبشره، حوض جوشان، حوض) فواره و آب نماهای گرداگرد کوشک خود یک چهار باغ است. باغ نظر شیراز از دوره زندیه، در تقاطع دو آب نمای مستطیل شکل بر روی دو محور کوشک زیبایی دارد و باغ را به چهار قسمت تقسیم کرده است. (علم الهدی، 1381)
و در باغ های مستطیل شکل، آب بر روی محور طولی در باغ ظاهر می شود، کوشک ورودی در ابتدای محور و محل قرار گیری کوشک اقامتی از وسط محور تا انتهای محور متغییر است. در باغ دلشگا شیراز از دورۀ تیموری روی محور طولی آب در دو نهر وسیع باغ، در حوض هشتی کوشک مرکزی و در استخر جلوی کوشک ظاهر شده است. از باغ های دوره صفوی که این گونه طراحی شده اند می توان از باغ های چهلستون قزوین و اصفهان و فرح آباد نام برد. (علم الهدی، 1381)
مولوی نسبت روح و جسم را به نسبت جوی و آب روان مانند کرده است​
لفظ چون وکر است و معنی طایر است جسم، جوی و روح، آب سایر است​
او روان است و تو گویی واقف است او دوان است و تو گویی عاکف است (مولوی، دفتر 2، بیت 3293)​

چشمه

آب در باغ های ایرانی یا از مظهر قنات و یا از وجود چشمه ای که از دل زمین می جوشیده سیراب می شده اند. بعضی از باغ ها هم مشخصا باغ- چشمه نام نام می گرفتند مانند باغ و کوشک چشمه علی دامغان.که در کنار چشمه علی دامغان به سبب وجود چشمه به وجود آمده و معماری کوشک، ظهور آب را جشن می گیرد. در چشمه عمارت بهشهر آب در میان کوشک ظاهر و آنجا تقسیم شده و به طرف شهر روان می شود. (علم الهدی، 1381، ص4)

استجابت دعا
آب از درون زمین می جوشد در نظر عامه مردم پاک و مقدس است، در زبان مولوی جوشش آب پاک در پی کم بودن آن صورت می گیرد. از دید مولوی جوشش چشمه از زمینی خشک مانند استجابت دعاست که در پی طلب انسانی که تشنه و خواهان باشد به وقوع می پیوندد.
آب کم جو تشنگی آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست (مولوی،0دفتر3، بیت 3212)
به نظر می رسد تعبیر مولوی از جوشیدن آب به استجابت دعا، همسان برخورد عامه مردم با چشمه های این مرز و بوم است که اب آنها را مقدس و مایه استجابت دعا می دانند و برایش نذر می کنند و دخیل می بندند.

الهامات ربانی
در قیاس جوی با چشمه، مولوی ارزش را به چشمه ای می دهد که منبع آب است نه چون جوی که آب خود را وامدار دیگریست. عقل اکتسابی مانند جویباری است که اگر راهش مسدود گردد خانه بدون آب می ماند، اما عقل موهبتی یا الهامات ربانی همچون چشمه ای است که در خانه جوشیدن گرفته است. (تاجدینی، 1383، 296)
عقل دیگر بخشش یزدان بود چشمه آن میان جان بود​
چون ز سینه آب دانش جوش کرد نه شود گنده نه دیرینه نه زرد​
ور ره نبعش بود بسته چه غم کو همی جوشد ز خانه دم به دم​
عقل تحصیلی مثال جویها کآن رود در خانه ای از کویها​
راه آبش بسته شد، شد بینوا از درون خویشتن جو چشمه را (مولوی،دفتر4، بیت1968)​
نتيجه‌گيري
به دلیل حضور پر رنگ ادبیات و شعر در فرهنگ ایرانی، و شکل گیری امثال عامه از اشعار شعرای بزرگ، اشعار مولوی در کتاب مثنوی معنوی- که از تمثیل برای بیان مفاهیم بهره برده است- می تواند یکی از منابع اصلی برای شکل دادن به برداشت های عامه از شکل آب در باغ باشد.
آب به دو حالت کلی ساکن و روان ظهور می یابد. نمونه های آب ساکن در باغ ایرانی مانند دریاچه ها، استخر ها از منظر مولوی یاد آور قدرت خداوند، وحدت و عالم معنا، معنویت و حقیقت، عالم غیب و اسرار، مرجع رستگاری، فزونی و کرم است. و حوض ها در صورت اتصال به مرجع آب، پاک کننده روح و جسم است.
آب جاری در نهر یا جوی برای بیننده یادآور عمر و وقت، زیبایی، لطافت، سرسبزی، قدرت و عشق الهی است. آب در حرکت آشکار کننده راز است و در تعبیری دیگر جوی چون جسم و آب روان چون روح انسان است. جوشش آب پاک از چشمه در پی کم بودن آن صورت می گیرد و چشمه چون الهامات ربانی از درون می جوشد نه مانندآب جوی که مانند عقل اکتسابی اعتبار خود را وامدار دیگری است. فواره و آبشار دو گونه حرکت آب در جهت عمودی است که یکی از پستی به بلندی می رود و دیگری از بلندی به پستی. مولوی راه تعالی را تواضع و فروتنی می داند مانند آبی که در فواره از پستی به بلندی بر می آید و آب آبشار را که از بلندی به پستی می آید نماد رحمت و فیض الهی می داند.

فهرست تصاوير:

تصویر1: امامزاده کاشان،1388 ماخذ: نگارنده
تصویر2: جوی و دریاچه، باغ عباس آباد بهشهر،1388، ماخذ: نگارنده
تصویر3: استخر باغ عفیف آباد، شیراز،1388، ماخذ، نگارنده
تصویر4: حوض و نهر های متصل، باغ فین کاشان، 1388، ماخذ: نگارنده
تصویر5: آبشار و سینه کبکی در باغ ایرانی، باغ شاه بهشهر،1388، ماخذ: نگارنده
تصویر6: جوی و فواره، باغ فین کاشان، 1388، ماخذ: نگارنده
تصویر7: جوی آب، باغ فین کاشان،1388، ماخذ: نگارنده
تصویر8: چشمه علی دامغان، 1389، ماخذ: نگارنده

منابع:
1. بیهقی، حسینعلی. (1372) حکمت عامیانه در کلام مولانا، بحثی پیرامون فرهنگ عامه و مردم شناسی اثار مولوی، انتشارات اردشیر، تهران.
2. بوربور، داریوش و معظمی گودرزی، شروین. (1388) تأثیر باغ های ایرانی بر تزئینات ساختمانی اسلامی، نشریه پل فیروزه 18، تهران.
3. تاجدینی، علی. (1383).فرهنگ نماد ها و نشانه ها در اندیشۀ مولانا، چاپ سروش. تهران.
4. جعفری، محمد تقی. (1357) مولوی و جهان بینی ها در مکتبهای شرق و غرب، بعثت، تهران.
5. زرین کوب، عبدالحسین.( 1368) سرنی نقد و شرح تحلیل و تطبیق مثنوی جلد 1، انتشارات علمی، تهران
6. زمانی، کریم.(1382) مینا گرعشق شرح موضوعی مثنوی معنوی، نشر نی، تهران
7. سمیعی، کاوه. (1386) بررسی تطبیقی مفاهیم فرهنگی در باغ ایرانی و ژاپنی، پایان نامه کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
8. سمیعی، کاوه. (1386) بررسی تطبیقی مفاهیم فرهنگی در باغ ایرانی و ژاپنی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
9. شاهچراغی، آزاده. (1383) پارادوکس باغ ایرانی، مجله معمار، شماره 27، تهران.
10. عبدالحکیمه، خلیفه.( 2536) عرفان مولوی، ترجمه: احمد محمدی، احمد میر علایی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران
11. علی پوریان، پونه(1383) عنصر آب در معماری ایرانی و معماری مدرن، نشریه معماری داخلی ص 31
12. کامیار، مریم. (1382) ابعاد تقدس در فضای معماری، پایان نامه کارشناسی ارشد معماری دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
13. محمودی نژاد، هادی و صادقی، علیرضا. (1388) باغ ایرانی از منظر بهشت قرآنی، ماهنامه شهر و منظر شماره2.
14. مور، چارلز.( 1381) آب و معماری، ترجمه: هدی علم الهدی، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
15. مور، چالز ویلارد. (1381). آب و معماری، ترجمه: هدی علم الهدی ، کتاب ماه(هنر) 57-58 تهران .
16. مولوي، جلال الدين محمد.( 1381) مثنوي معنوي، تصحيح رینولد آ نيكلسون، هرمس تهران.
17. نعیما، غلامرضا. (1385) باغ های ایرانی که ایران چو باغی است خرم بهار، انتشارات پیام، تهران.
18. نرم افزار گنجور 1.62، اشعار مثنوی، /ganjoor.sourceforge.net/
19. همایی، جلال الدین. (1360) مولوی نامه- مولوی چه می گوید، نشر آگاه، تهران
20. mahshar.com/proverb/gaf.htm -----tebyan.net/index.aspx?pid=43331&FC=%D8%B0

نویسنده مقاله : هدا کاملی( کارشناس ارشد معماری منظر، دانشگاه شهید مدرس)
منبع : نشریه منظر - شماره 80 / پانزدهم آبان 91 - باغ ایرانی
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
باغ عباس آباد بهشهر

باغ عباس آباد بهشهر

اين باغ در 9 كيلومتري جنوب شرقي شهر بهشهر واقع در استان مازندران در ميان جنگلهاي كوه جهان مورا، در پيرامون درياچه‌‌ طبيعي به دستور شاه عباس اول به صورت پلكاني و مطبق در 3 سطح احداث شد


مجموعه مذكور در قسمت جنوب به روستاي فرادست ييلاقي هزار جريب، در قسمت شرقي به جاده روستاهاي پاسند - هزار جريب، در غرب به اراضي كشاورزي و در قسمت شمال به روستاي علي تپه محدود مي‌گردد.


راه دسترسي به مجموعه مذكور از طريق جاده آسفالته‌اي است كه از جاده اصلي بهشهر - گرگان منشعب شده و بعد از عبور از روستاي التپه به محوطه مذكور منتهي مي‌گردد.





مجموعه مذكور شامل سد، بناي مركز مخزن سد، حمام، باغ، محوطه گلباغ (ايستگاه توزيع آب)، محور آبرساني به طول 600 متر، دو برج آجري به فاصله 186 متري از باغ و همچنين با فاصله 156 متري از يكديگر مي‎باشد كه احتمالاً به سال 1020 تا 1021 هـ . ق احداث گرديده است،





واحد صنعتي (آسياب آبي)، محل احتمالي كاخ پادشاهان صفوي و مراكز پخت سفال و آجر و همچنين واحدهاي مسكوني بخش خدمه، جاده‌هاي سنگ‌فرش ورودي به مجموعه و جاده‌هاي سنگفرش از محل باغ به كاخ و از محل باغ به محل آسياب مي‌باشد.









درياچه اين مجموعه با وسعتي بالغ بر 10 هكتار با عمارتي در مركز آن، كه در زمان آبگيري درياچه عمارت با ارتفاعي بالغ بر 18 متر به زير آب مي‎رود و فقط سقف آن همراه با درختچه‌هايي نمايان است.
منبع :
iranmemari.com
 
  • Like
واکنش ها: mpb

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
باغ محتشم در گیلان

باغ محتشم در گیلان


این باغ زیبا و دلفریب حدود سال ۱۲۵۰ شمسی یعنی ۱۴۰ سال پیش توسط اکبر خان بیگلر بیگی با درختان آزاد باغ بندی واحداث گردید که در انتهای باغ خود نیز عمارتی به سبک خانه های شهر باد کوبه شوروی در آن زمان احداث نمود که به عمارت “کلاه فرنگی”معروف گردید. او از این عمارت جهت تفریح وتفرج خانوادگی وهمچنین پذیرایی از رجال وقت استفاده می نمود. حسن سلیقه ای که تا آن زمان منحصر بفرد بود.این عمارت امروز برپا وبرجاست وچیزی ازآن کاسته نشده است.

درمیان فضای باز بین درختان باغهای میوه انواع گوجه سیب وگلابی و… احداث نمود که این باغها امروز ازبین رفته وجای خود را زمین های داده است که از آن به عنوان زمین فوتبال وپارک بازی وغیره استفاده میشود.این باغ دارای هیچ حصا ر ودیواری نبودوتنها از سمت جنوب به رودخانه گوهر رود ختم می شد. شاید بتوان از اکبر خان به عنوان اولین کسی یاد نمود که از باغ خود به عنوان محل تفریح وتفرج وپذیرائی از مهمانان استفادنمود چنانکه بعد ها این باغ الگویی برای سایر باغداران که جزءرجال بودند قرار گرفت و هر یک باغی به عنوان گردشگاه خانوادگی خود ترتیب دادند.دربین مردم رشت شایع بود که اکبر خان به هنگام کاشت هر درخت یک سکه به عنوان میمنت در پای هر درخت در عمق خاک قرار داد.

پیش ازپرداختن به موضوع فوق باید اشاره کنیم در گذشته رسم بود که پادشاهان وصاحب منصبان هر شهر و دیار از جمله رشت در زیر سدها ودرزیر پل ها قبل از ساخت انها به عنوان میمنت یک سکه طلا یا نقره درزیر پی بنا ی مزبور قرار می دادند. اکبر خان نیز به هنگام کاشت درختان مزبور یک سکه ی۲ریالی ناصر الدین شاهی درعمق خاک قرار داده است .این موضوع زیاد بعید به نظر نمی رسد ولی از آنجا یی که مردم شهر رشت ثروت اکبر خان را که جزء متمولترین فرد استان گیلان بود را نشان بدهند این مطلب را شایع ساخته اند .قابل رد کردن می باشد یکی اینکه اکبر خان مردی اندیشمند ومقبول عامه بود اگر در پای هر درخت یک سکه۲ریالی در زیر خاک قرار داده باشد یعنی ۴۰۰تومان پول را زیر خاک محبوس نماید .دوم اینکه به نظر می رسد شاهد مثال این موضوع ریشه کن شدن صدها درخت تا به امروز می باشد که حتی به طور نمونه یکی از این سکه ها به دست نیامده است.

اکبرخان بیگلربیگی صاحب دو همسر واز هر دو همسر نیز صاحب یک دختر بود . پس از فوت اکبریکی از برادر زاده هایش به نام فتح الله خان اکبر که فرد شایسته ای بود ودر دستگاه اکبر خوان کار می کرد با همسر دوم اکبر خان ازدواج می کند وپس از مدتی دختر دوم اکبر خان درزمان حیات مادرش فوت می کندودختر اول اکبر خان با برادزاده یذکور اکبر خان به نام صادق خان محتشم الملک ازدواج میکند ودر نتیچه نصف دارای واملاک اکبر خان ازجمله باغ وعمارت کلاه فرنگی به دختر اول ونصف دیگر به همسر دوم که همسر فتح الله خان اکبر بود می رسد.

محتشم الملک همسر وی علاقه زیادی به نگهداری باغ مزبورنشان دادند به طوریکه اقدام به ساختن یک پل چوبی در مجاور عمارت کلاه فرنگی بر روی رودخانه ی گوهر رود می نماید و از آن جهت تردد اهالی استفاده می شد.این پل معروف به”پل محتشم الملک”و باغ مزبور نیز به”باغ محتشم”معروف گردید.

دوره رونق باغ محتشم را می توان به یک دوره ی تقریبی ۶۵ ساله یعنی از زمان احداث آن توسط اکبر خان تازمان فوت دختر وی خانم تاج السلطنه درسال ۱۳۱۵شمسی محدود نمود. پس فوت همسر سردار معتمد باغ به دست پسرهایش افتاد که این باغ به عنوان مالیات بر ارث آنان که معادل ۴۰۰۰۰ تومان بود دراختیار دارایی رشت قرار می گیرد واز این زمان تقریبا پای مردم به این باغ باز می شود و پاتوق جوانان ونیز محل تفریح مردم در روز سیزده سال قرار می گیرد وجوانان از محیط آرام وساکت این باغ به منظور درس خواندن استفاده می نمودند وعده ای که صاحب ذوق ادبی و هنری بودند نیز از محیط این باغ بهره ها بردند وسبب این امر می توان گفت که جوانان و پیران این شهر از این باغ زیبا خاطرات شیرین به یاد دارند تا این که در سال ۱۳۴۰درزمان استانداری آقای علی محمد دهقان باغ مزبور از قید دارای آزاد شده ودر اختار شهرداری رشت قرار می گیرد .این باغ برای نخستین بار پس از تملک دارای باغ بندی گردید ورسما شکل یک پارک به خود گرفت .

برداشت از ماه نامه گیلوا
گردآورنده افسانه امانی
 
  • Like
واکنش ها: mpb

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
این مقاله ترجمه فصلی از کتاب زیر می باشد.
Khansari,M (1998) "The Persian Garden"; Mag Publisher, Washington



از كوروش تا اسكندر (330تا 559 قبل از ميلاد ) ، از باغ هاي اوليه در شرق تا باغ هاي شاهي در پاسارگاد.

قدرت هخامنشيان، امپراتوري ايرانيان را تاسيس كرد . امپراتوري كه نزديك به دو ميليون مايل مربع وسعت داشت و از ليبي تا هند و از يونان تا اتيوپي را در بر مي گرفت .حكومت هخامنشيان ملت هاي مختلف را زير يك قانون برد و اجازه داد تا هر ملت فرهنگ و خداي خودش را داشته باشد و با زنجير محكمي از گفتگو و فلسفه بين حكومت هاي سرتاسر مملكت پيوند زد . نبوغ هخامنشيان در تركيبي از حكومت و هنرهاي پيشرفته به نظر مي رسد .

بدينسان فرهنگ شاهي كوروش و نوادگانش يك پرده نقش دار سنگين با رنگ هاي فراوان از نخ هايي به قدمت تمدنشان، خلق كرد كه كاملا بديع مي نمود. معماري هخامنشيان بر آمده از روش و سبك مردمان تحت سلطه شان است. آشوريان ،مصريان ، بابليان و يونانيان، تالارهاي شاهانه بزرگي ساختند. مردم امپراتوري به عنوان خراج شي هايي كه به وسيله آن ساختمان ها و باغ هاي بزرگشان را بيارايند ، پيشكش مي كردند .

باغ هايشان كه به وسيله ستون هاي بزرگ كه به طرف ديواره سبز بودند احاطه شده بودند، اتاق هاي تختگاهي وجود داشت تا از آنجا انعكاس آب استخرها و درختان سبز ديده شود. اين باغ ها، بهشت هايي در يك طبيعت سخت و خشن و در حقيقت نتيجه پرديس هاي قديمي در يك فضاي محصور شده بودند .يونانيان اين لغت را به پاراديسوس تغيير دادند كه باغ هاي امپراتوري ايران را توصيف مي كرد. در كتاب مقدس يونايان، ترجمه شده اين لغت به اصطلاحي در باغ هاي ادن براي بزرگنمايي آنها اطلاق شود. ايرانيان امروزي فردوس، لغت عربي آنرا استفاده مي كنند .اين كلمه به باغهاي پادشاهان ايران كه تجسم شده تصاويري از افسانه هاي مقدس هستند، دلالت مي كند. در نظر بشر ابتدايي ورودي جهان طبيعت با اين معاني مورد حمايت قرارمي گرفت. خدايان در همه جا بودند و در سرتاسر جهان نفوذ داشتند. بيشتر در نقاطي به چشم مي آمدند كه نيروهايش وابسته به كشاورزي و به ويژه نيروهاي برآمده از آب و گياه بود در تصور مردم بين النهرين خدايان، جاوداني بودند .

از هزاران سال پيش در زمان هخامنشيان، باغ هاي مثمر به وجود آمدند .در قطعه اي از اولين نوشته هاي شناخته شده از زمان سومريان بين النهرين در 2800 سال قبل از ميلاد مسيح، خلقت بهشت چنين توصيف مي شود كه خداي آب دستور آنرا داد و خداي خورشيد آنرا ساخت .حماسه سومريان، گيل گمش -كه خيلي قديمي نيست –باغي ابدي را بر اساس درخت مقدس كه در كنار چشمه مقدس روئيده است، نشان مي دهد.اين ايده اي جهاني در افسانه هاي سامي هاست .

ايرانيان سامي نبودند اما به واسطه مهاجرت هند و اروپائيان خدايان افسانه يشان، وارد ايران شده بود. در زمان هخامنشيان بزرگترين خدا اهورمزدا به صورت سه قسمتي بود .اهورمزدا با الهه آفرينش و آتش ،ميترا الهه نور و روشنايي ،آناهيتا الهه آب كه همگي سرچشمه حيات بودند، ارتباط داشت. به اضافه دو خداي ديگر كه تمام الهه ها را احاطه مي كنند و حامي زندگي باغ ها بودند .
ژئو ويدنگرنمي نويسد : در ابتدا آمرتات از گياهان و دوم هورواتات خداي سلامتي و جاودانگي به وجود آمدند .اين دو براي تهيه منبع زندگي و زايش مكمل هم هستند. احتمالاخاطره و تاريخ افسانه هاي اين قبايل سرچشمه اسطوره هايشان مي باشد. بعدها همچنين باغ محصور شده اي كه خدا دستور ساختش را داد و توسط پادشاه قهرمان ،جمشيد براي حمايت مردمانش از زمستان سرد و وحشتناك ساخته شد، را در برگرفت.



در دنياي اوليه اعتقادات مردم به صورت جاري و سيال بود. خدايان ايراني، مي توانستند مشخصات همسايگانشان را به دست آورند ؛خداي جديدي حاصل شود و خداي قديمي تغيير كند . در هر صورت بشر متعالي از مكان هايي كه خداوند در آنجا مستقر بودند، غفلت نمي كرد. هر چند كه آنجا مال خودشان نباشد. شخص كوروش ،احتمالا به اهورومزدا معتقد بود و پرستش الگوهاي بابلي را در 529 قبل از ميلاد فتح كرد .
در سرتاسر دنياي قديم ،موضوعات مركزي در طبيعت ،رمزهاي جهاني بودند . خورشيد ،منبع نور و گرماو ماه با چرخه اش در آسمان قرارداشت. درختان گوناگوني كه به عنوان درختان زندگي ابدي به نظر مي رسيدند در زمين قرار داشتند، مانند درختي كه منشا تمام گياهان بود، درخت دانش و محور mundi درختي كه جهان را تغيير مي داد. همچنين اغلب فرهنگ ها تصاويري از دنياي كوهستاني و يا كوهستان هاي بهشت كه از زمين به طرف آسمان سربرآورده است، در مركز خلقت داشتند .زيگورات هاي بين النهرين و استوپاهاي هندي براي يادآوري آنها ساخته شده اند.

همه آب ها مقدس بودند .آب عنصر اوليه اي بود كه همه چيز از آن برمي خواست . گاهي اوقات بين زمين وآسمان مي چرخيد. اغلب در ذرات معلق بخار و يا در چهار رودخانه اي كه از مركز بهشت به چهارگوشه عالم مي رفتند، جاري بود آنها رودخانه زندگي بودندكه تصويرشان در قطعه اي از عهد عتيق بر روي كوزه اي ماقبل تاريخ از پنج هزار سال قبل از ميلاد مسيح كه در حفاري هاي سامرا وجود دارد، يافت شده است. –براي مثال در نوشته هاي مذهبي همچون وداهاي هنديان و كتاب مقدس يهوديان توصيف شده اند .

اين طبيعي بود كه پادشاهان باستاني مي بايست از الوهيت سرچشمه مي گرفتند .در بين النهرين خدايان بايد از توده اي آب يامجموعه اي از تمدن آشكار مي شدند .براي مثال گفته مي شود ساراگون دوم از آشور كه هزاره سوم قبل از ميلاد مسيح حكمراني مي كرد، بچه سرراهي داخل يك سبد شناور در رودخانه دجله شبيه موسي را كشف كرد. اين يك نوع تولد آبي و او براي خواندنش به عنوان حامي مردم و محبوب رب النوع ايشتار ترديد نكرد .در افسانه، گيل گمش براي يافتن زندگي جاويد در درياها سفر كرد و همچون ساير پادشاهان بين النهرين(و جمشيد پادشاه ايراني) كشاورز و باغبان بود .

چنانچه، پادشاهان الهي ،باغ هايي در اندازه هاي شاهانه كه بهار بابل را به خاطر مي آورد، ساختند. گاهي اوقات شخص پادشاهان نقش گياهان را روي سنگ ها حك مي كردند .بدينسان هفت قرن قبل از ميلاد ، آشوربانيپال آشورياندر ضيافتي ملكه شان را در ميان درختان نخل و گل ها حجاري كردند و اكنون نقوش برجسته اش به نظر مي رسد.گاهي اوقات منبعي نامتجانس در نيرويشان مافوق مرگ و زندگي –يا ممكن است به سادگي در زندگي خون آلودش –در اين چشم انداز جنگلي سرهاي آويزان را از شاخه ها جدا كند .

هخامنشيان كه بر پادشاهان كه بر روي زمين حكم مي راندند، پيروز شدند ؛بهشت هايي را براي آرامش و راحتي و براي نشان دادن قدرتشان، خلق كردند. آنها در بيابان شكوفه ساختند و براي اولين بار به روابط حسنه بين در دنياي شرق و غرب دست يافتند .در سرتاسر حكمرانيشان در طول دو قرن باغ هايي ساختند كه از الهامات غيبي شكل مي گرفت و اثرات آنها، در تمام باغ هاي ايراني كه بعد از آن ساخته شد، باقي ماند .

اولين باغ براي دو پادشاه بود .آنها پارك هاي محصور شده را با محورهاي آب به چهار بخش تقسيم كردند .كوشكي براي استراحت در محور اصلي ساختند .اين پارك ها در بازي هاي شكار آتش گرفتند.اكثر باغ هاي شكل گرفته نيز ،محصور شده بودند با محورهاي آب كه آنها را به چهار قسمت تقسيم شده بودند ،براي يادآوري چهار رود مقدس و يا چهار قطعه دنيا كه به محل هايي براي استقرار پادشاهان، تبديل شدند. اولين اثرات باقي مانده از كارهاي كمبوجيه در سالهاي 559-600قبل از مسيح است .تراس هاي عريض كمبوجيه اول در پاسارگاد، كمپ هاي ايراني در يكي از اين مكان ها واقع بود .خرابه هاي اينجا هنوز كاوش نشده است اما ما مي دانيم كه از آجر ساخته شده بود .

اكنون يك راه سواره در شمال از طرف شيراز ،در پاسارگاد ثروتمند وجود دارد كه انشعابات رودخانه پلوار را به سمت كوهستان تعقيب مي كند .اين سايت از قرن هفتم قبل از ميلاد، انتخاب شده بود.تراس ها به كوه پشت كرده اند و يك چشم انداز عالي به زمين مسطح حاصلخيز روبرو كه با رودخانه قطع شده و يك پارك طبيعي را ساخته است، دارد.پنجره اي عالي و كامل كه به عرصه شاهانه پايين دست بازمي شود.
پسر كمبوجيه،كوروش دوم(كوروش كبير 530،559 قبل از ميلاد موسس امپراتوري هخامنشيان بود .مادر او ماندانا دختر پادشاه ماد آزدي هاگ است.كوروش ،مادها و پادشاهان ايراني را در سال 559 قبل از ميلاد متحد كرد.او با انتخاب پاسارگاد به عنوان پايتختش و جايي كه تاجگذاري كرد،آنجا را ترقي داد.در شمال غربي تراس هاي كمبوجيه در سال 546 قبل از ميلاد مجتمعي ساخت كه با باغهايي رسمي احاطه شده بود.طبق مدارك موجود اين باغ هاي شاهانه اولين باغ مقبره هاي هخامنشيان مي باشد.

جزئيات گلچين شده اند اما در همه آنها ،چيزهايي نو و بديع وجود دارد. معماري سنگي، معماري سنتي ايرانيان از چوب و سنگ را پيروي مي كند، با باغ هايي كه آنجا را احاطه كرده است. حياط اصلي بعد از سپري كردن سرتاسر باغ، رد كردن دروازه هاي به ياد ماندني، پايين مسيري از درختان صف كشيده و گذشتن از پل روي رودخانه كه به حياط پذيرايي منتهي مي شود، به چشم مي آيد. اين فضا با ايوان هاي عظيم ستوندار به هر چهار طرف باز است. خيابان با ديوارهاي سبز ديگر، به باغ شاهي منتهي مي شود كه مستطيلي به ابعاد 1000*820 فوت است. در كنار، كوشك ها با مكان هاي مسكوني در فاصله دور، واقع شده اند. اين كوشك ها و مكان هاي بلند نيز، ايوان هايي ستون دار دارندو در تمام نماها آب و گياهان قرار گرفته بود .

كوروش مي توانست از تختي كه در فضاي ستون دار وجود داشت،طول باغ را باحصاري از كانال هاي سنگ آهك كه 3600 فوت درازا داشت در پايين ببيند .در هر 50 فوت اين كانال با يك آبگير كم عمق شكسته بود .آبگيرهاي مستطيل شكل با بلوك هايي از سنگ هاي مكعبي حكاكي شده ،ساخته شده بودند .تا آب رودخانه در آنجا جمع و بدرخشد قبل از اينكه در نهرهاي سرباز كه به طرف ديوار مي رفتند،جاري شود .ما مي توانيم درختاني از جمله درخت سرو،انارو گيلاس ترش ببينيم.در سمت چپ آن صف هاي ستون هاي سايه دار در زمين سبزي پوشيده از علف هاي خوشبو و احتمالا شبدر قرار دارد.اين چمنزار سايه روشن با پولك هايي از گلهاي زرد و يا گل لاله و يا زنبق و مطمئنا ياسمن معطر تزئين شده است .
ديويد استرناچكه اين سايت را براي دانش آموزان ايراني بنياد انگليسي در اوايل دهه 1960 حفاري كرده است ،نهرها و آبگيرها را كشف كرده است .اين بلورهاي برجسته را طرحي از مكان ها و كوشك هاي جديد ،تفسير مي كند .
اندازه و تزئينات آنها به تنهايي كاخي مجلل را مي ساخت .اين يك حقيقت است كه فضاي باز هوايشان يك سرپناه بياباني مخصوص مهربان بين فضاي داخل و خارج ،خلق مي كند .آنها با مجموع رنگ ها و بو هاي معطر و هندسه اي كه با آب يكي مي شد نظر پادشاهان باغ ها را جلب مي كردند .او بعدها اضافه كرد : كمال مطلوب جديد من در شكل ممكن خودش از باغ هاي اوليه از حقيقت مكاني كه كوروش براي تاجگذاري اريكه ابديش انتخاب كرده بود،تبلور مي يابد.

اولين مورخي كه از پرديس هاي هخامنشيان صحبت كرده نويسندن يوناني گزنفون در 355-431 قبل از ميلاد مسيح است . در سال 401 قبل از ميلاد از علاقه شديد داريوش اول به باغ ها را چنين شرح مي دهد :"در همه نواحي كه او اقامت داشت و يا بازديد مي كرد از پرديس ها نگهداري مي كرد.آنها پرديس ها را مكان هايي پر از چيزهاي خوب كه خاك مي تواند توليد كند ، مي خواندند ...."و در آناباسيس او حيرتش را از راهي كه كوروش جوان پسر دلريوش (401-424قبل از ميلاد) و ساتراپ ليدي ساختندكه از باغ ها به ساردكشيده شده بود.كوروش شخصا اين راه را طراحي و با دست هاي خويش بعضي از درختان را كاشته بود .در مورد عشق ايرانيان براي شكل دادن درختان هردوتشرح مي دهد كه جگونه خشايارشاهدر طول لشكر كشي خود در مقابل يونانيان در سال 480 قبل از ميلاد راه شاهي و سطوح درختان را ديد.درختان مقدس در فلات ايران بسيار با عظمت و زيبا بودند كه او آنها را با تزئينات طلائي آراسته و نگهبانان مادام العمر براي نگهداري آنان گماشته بود.

همانند سلطنت كه به واسطه ماليات ثروتمندان و خراج استان هايش-ساتراپ هاي معروف – پدريس ها را بسط و توسعه دادند.هخامنشيان ساختمان هايي در اندازه هاي بزرگ ساختند.كوروش به استرداد پايتخت قديمي ايلامي ها به شوش اقدام كرد.داريوش و آرتاكسرس آنرا به مكان هاي شهري توسعه دادند كه حياط آن مساحتي بيش از هفت هزار جريب داشت .همه در جوار باغ مركزي قرار داشتند. شوش ، پايتخت اداري زمستاني شد. بارگاه در پاييز به اكباتان پايتخت اجدادي مادها در ارتفاع شش هزار فوتي زاگرس، كه شهر كنوني همدان در آنجا واقع است، حركت مي كرد. در داخل، حلقه هاي ديوار هفتگانه كه گفته مي شد محافظ شهر بوده اند، وجود داشت. در انجا، آنها باغ هاي پله اي بزرگ و باشكوه ساختند.پادشاهان دستور ساخت پرديس هايي با رديف هاي منظو درختان و گل هاي معطر را دادند.

بدينسان داريوش اول باغ هاي گاتاداس در آسياي صغير را اينگونه ستايش كرد :"تو سعي و تلاشت را براي كشت و زراعت در زميني كه متعلق به من بود كردي؛ از زماني كه درختان آسياي پايين را در جهت ديگر رود فرات پيوند زدي.من كوششت را در اين موضوع تحسين مي كنم و براي اين تو مي تواني از خانه شاه لذت زيادي ببري ."

در حقيقت واردات و صادرات گياهان،سياست امپراتور بود.مطابق نوشته هاي گيريشمن هخامنشيان درختان پسته از حلب و بوته كنجد ازمصرو برنج از بين النهرين وارد كردند.

پرس پوليس از مكان هايي بود گه داريوش ساختش ، آغاز كرذ.Xerxes آنرا توسعه ذاذو سرانجام در سال 330 قبل از ميلاد در زمان فتح اسكندر مقدوني تاراج شد و آتش گرفت.اين ميراث درخشان هخامنشيان هنوز نيز بي مانند است.و از پرديس هايي است كه تصور آن مشكل است.تركيبات معماري آن به وسيله نقش برجسته گياهاني به شكل نيلوفر،the rosette درخت نخل، درخت صنوبر يكپارچه به نظر مي رسد.
پنهان شده اند در سوراخ هايي به ارتفاع.

عرض لبه برگشته پلكان آن براي اينكه هشت مرد پهلو به پهلوي هم قرار بگيرند،كافي است.راهروهايش غول پيكرند،ستون هايش افتاده اند.

در كنار صفوف يكپارچه مردمي كه براي تقديم هديه و پيشكش آمده اند،گياهان ناچيز به نظر مي رسند.مردم ناحيه آشوركه مثل گاو نر بي پروا هستند، از دروازه ها دفاع مي كنند. حيوانات عظيم افسانه اي و جانورهايي كه نيمي از تن آنان شير بود و نيمي دال به عنوان سرستون هستند.

براي يادآوري باغ هاي هخامنشيان، بهترين راه بازگشت به مقبره اولين و بزرگترين شاه شاهان در پاسارگاد، كوروش است.راس سقف سه گوش بالا آمده ساختمان رفيع آن،چهل فوت بالاتر از زمين هاي بي درخت و شخم خورده اطرافش است. اين يادمان ساده قلب نسل ها را تكان داده است.در سال 330 قبل از ميلاد، زماني كه اسكندر در كنار آن براي اداي اخترام به كوروش توقف كرد، از را خوابيده در باغي انبوه ديد. طبق نوشته هاي شوح حال نويس يوناني اسكندر در قرن اول، مقبره كوروش در يك پارك شاهانه در پاسارگاد واقع است.در اطراف آرامگا ههمه نوع درخت روييده است، علف هاي انبوه در مرغزار رشد كرده است و بيشه آبياري مي شود.اين مقبره، مكاني زيارتگاهي است براي جانشينان كوروش از اسكندر تا سربازاني كه با پادشاه بيعت كردند . بعضي از آنها نامشان بر روي ديوارها حك شده است.

در قرون بعدي كوروش فراموش گشت و مقبره ائ به قبر مادر سليمان تغيير يافت. يك محراب، altar و نمايي به سوي مكه بر روي ان حك شد. زنان روستاي كنار آن براي حاصلخيزي زمين هايشان در آنجا عباذت مي كنند و پارچه هاي نذري روي آن دخيل مي بندند.


 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
باغ اکبریه بیرجند نمونه برجسته باغ ایرانی

باغ اکبریه بیرجند نمونه برجسته باغ ایرانی

باغ جهانی اکبریه بیرجند به عنوان نمونه برجسته باغ ایرانی این روزها شاهد افزایش 50 درصدی بازدیدها است.




باغ جهانی اکبریه بیرجند که طی سال‌های اخیر شاهد رشد بازدیدکنندگان بوده امسال نیز افزایش 50 درصدی حجم بازدیدها را از ابتدای سفرهای نوروزی نسبت به مدت مشابه سال قبل تجربه کرد.
باغ اکبریه با توجه به نظام هندسی موجود در کرت‌بندها، انطباق آکس ورودی بر محور تقارن کوشک و بنای سردر ورودی دارای هندسه‌ای خاص و نظام‌مند و نشانگر یک نمونه برجسته باغ ایرانی است، اما بنا بر مقتضیات و نیازهای عملکردی که در دوره‌های مختلف توسعه بر باغ گذشته، بناهای متعددی به عمارت مرکزی افزوده شده است.
در توسعه‌های بعدی اصل کارایی، رعایت سلسله مراتب، کیفیت دید و منظر و ایجاد مسیرهای حرکتی که دارای دیده‌های پرسپکتیوی بسیار زیبایی از منظر باغ و بناها است و نیز توجه به هندسه فضاهای باز رعایت شده است.

وجود ایوان‌ها و تراس‌های وسیع در بنا که امکان گردش ناظر را با دیدی مسلط بر باغ به دست می‌دهد بر غنای کیفی و خط بصری مجموعه افزوده است. فضاهای اصلی معماری را می‌توان به عمارت اصلی، فضاهای خدماتی و اصطبل تقسیم‌بندی کرد. پس از ورودی اصلی بنا، عمارت اصلی باغ با فضاهای با شکوه و متنوع مشخص می‌شود.
در پشت این ساختمان، بخش دیگر باغ که از نظر مساحت کوچک‌تر از باغ اصلی است، قرار دارد که دسترسی به آن از طریق راهروهای ارتباطی امکان‌پذیر است.
عمارت منسوب به عمارت دیوانی، فضایی است فاقد تزئینات که در ضلع غربی و متصل به عمارت مرکزی قرار گرفته و در بخش مرکزی این فضا که در وسط راهرو قرار دارد گنبد کلاه فرنگی وجود دارد که با شش باز شوی نورگیر و رسمی‌‌بندی مختصر جلب توجه می‌کند.










برگرفته از سایت مرجع معماران
 
  • Like
واکنش ها: mpb

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
باغ‌های تاریخی بیرجند

باغ‌های تاریخی بیرجند

از معصومیه تا چهلستون


اقلیم خشک و نسبتا گرم جغرافیایی ایران باعث شده توجه خاصی به کاشت درختان در فضاهای معماری شود. باغ‌های ایرانی همواره یکی از مصادیق بارز هنر، علم و ذوق ایرانی بوده و در همه منابعی که به معرفی و شرح شهرها و مجتمع‌های زیست ایرانیان پرداخته‌اند، از آن ذکر شده است.

به گفته مورخان یونانی، پیرامون خانه‌های بیشتر ایرانیان را باغ‌هایی در برگرفته که به آنها پردیس می‌گفته‌اند. در لغتنامه دهخدا، پردیس برگرفته شده از زبان مادی (پارادائز) ذکر شده است. همچنین بسیاری از مورخان در آثار خود این واژه را به کار برده‌اند. به طور مثال، گزنفون در شرح بازدید لوساندروس از باغی که کوروش در ساردیس ساخته بود، واژه پردیس را به کار برده است. دو سبک باغ‌سازی را از ایرانیان اقتباس کرده که با گذشت زمان کم و بیش در بین ملت‌ها رواج یافت؛ یکی باغ به عنوان ظرف که ساختمان در وسط آن قرار می‌گرفت و دیگری باغ به عنوان مظروف که احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود و همچنین استفاده از فضای باز شهری به عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره صفویه در شهرهای ایرانی آغاز می‌شود که می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف ایران از جمله بیرجند مشاهده کرد.

باغ‌ها و عمارت‌های بیرجند با طراحی فضای سبز به نمایش گذاشتن آب در جوی‌ها، استخر و فواره‌ها، محیطی زیبا و کاملا متفاوت با اقلیم منطقه را به نمایش گذاشته‌اند. این باغ‌ها که اکثرا متعلق به خاندان‌های ثروتمند و بالاخص خاندان علم بوده‌اند، به تعداد زیاد در داخل شهر بیرجند و روستاهای اطراف پراکنده‌اند که از آن جمله می‌توان باغ‌ها و عمارت‌های رحیم آباد، معصومیه، بهلگرد، امیرآباد شیبانی، علی‌آباد، شوکت‌آباد و ارگ کلاه‌فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره کرد که از لحاظ معماری، تزئینات و طراحی شباهت فراوانی با یکدیگر دارند.






اما آنچه در اینجا باید بدان توجه داشت مورد بی‌مهری قرار گرفتن و عدم‌توجه به این باغ‌های زیباست که هر کدام هزاران حرف ناگفته دارند، امید است با تلاش مسئولان و توجه مردم به این اماکن تاریخی درهای نهفته آنها بازگشته و از اماکن استقبال بیشتری به عمل آید.

باغ و عمارت اکبریه

این مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم _ بیرجند و در داخل محدوده روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است. تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان‌دهنده ساخت بنا طی چند دوره است. به نحوی که ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که هرعمارت شامل طبقات متعددی است که به وسیله دالان‌های متعدد به یکدیگر راه دارد. در بخش‌هایی از این اتاق‌ها، تزئینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزئین است. همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی بوده که با شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند. وجود درختان بلندقامت کاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مرکزی این مجموعه، بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزوده است. در طبقه همکف عمارت مرکزی، تالار زیبا با تزئینات گچی با طرح‌های اسلیمی و درب‌های چوبی وجود دارد و همچنین میانه خانه این عمارت در قسمت ساختمان مرکزی آن قرار دارد .






بخش اداری این عمارت که جدیدترین قسمت آن است، در اوایل دوره پهلوی احداث شده است. درختان و گیاهان استفاده شده در این باغ به دو نوع کلی: تزئینی و میوه‌دار تقسیم می‌شوند که شامل درختان: کاج، بوته‌های شمشاد و همچنین درختان: زردآلو، پسته، انار و توت است. هم اکنون بخش‌های مختلف این باغ و عمارت مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در دوره زندیه به عنوان کتابخانه و دانشکده هنر دانشگاه بیرجند فعال است. از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به عنوان سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.

باغ و عمارت رحیم آباد


این عمارت در داخل روستای رحیم‌آباد و در حاشیه خیابان شهیدمدرس قرار گرفته است این از بناهای دوره قاجار به شمار می‌رود و تاریخ ساخت این بنا سال 1315ه.ق است. این مجموعه شامل بخش‌های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق‌های متعدد، اصطبل و حوضخانه که دارای گنبدی کلاه‌فرنگی است. عمارت رحیم‌آباد دارای سه تالار بزرگ است که از لحاظ کاربری به عنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده می‌شده است و دارای تزئینات مقرنس، آینه‌کاری، گچبری است.

درب‌ها و پنجره‌‌های تالار دارای کتیبه‌هایی به شکل هلالی و تزئینات مشبک با طرح اسلیمی است که استفاده از شیشه‌های رنگی بر زیبایی آن افزوده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به وجود انبوه تزئینات و در انواع مختلف اشاره کرد. امروزه بخشی از این باغ و عمارت به عنوان مرکز آموزش هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی استفاده می‌شود و همچنین در یکی از قسمت‌های آن رستوران سنتی تاسیس شده که پذیرای مهمانان فراوانی در طول شبانه‌روز است.




باغ و عمارت بهلگرد


این مجموعه در فاصله یک کیلومتری روستای بهلگرد و حدود 15 کیلومتری شرق بیرجند قرار گرفته و شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سکونت خدمه و نیز یخدان طبیعی است. نکته‌ای که درباره تزئینات این عمارت قابل ذکر است تزئینات کمتر این باغ نسبت به سایر باغ‌هاست. طبقه اول این عمارت دارای چهار ستون دایره‌ای آجری است که مهم‌ترین عناصر تزئینی باغ را در خود جای داده‌اند. این مجموعه دارای دو باغ مجزای اندرونی و بیرونی است که باغ اندرونی از نظر وسعت بسیار کوچک‌تر از باغ بیرونی است. در مرکز این باغ استخری وجود دارد که جزیره‌ای با طرح هشت ضلعی در مرکز آن واقع شده است. نکته جالب توجه در این باغ وجود یخچالی است که عملکرد آن تولید یخ در زمستان و ذخیره آن تا تابستان است. اصول کار این یخچال به این صورت است که از طریق نهری در زمستان آب به استخر وارد می‌شده که این آب در زمستان یخ می‌بندد و کارگران با پاشیدن آب بر قطر آن می‌افزودند و هنگامی که قطر یخ به اندازه کافی رسید، یخ را شکسته و برای استفاده در تابستان به مخزن منتقل می‌کرده‌اند.

باغ و عمارت شوکت آباد


مجموعه تاریخی شوکت‌آباد در فاصله 5کیلومتری شرق شهر بیرجند قرار گرفته است. این مجموعه نیز همانند سایر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است که هر بخش تزئینات خاص خود را دارد، از جمله حوضخانه که دارای بیشترین ویژگی‌های معماری و تزئینی است. این قسمت دارای گنبدی بزرگ است که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوضخانه تامین شده تعبیه شده. از دیگر فضاهای مهم تشکیل‌دهنده این مجموعه می‌توان به اندرونی یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد. از مهم‌ترین تزئینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزئینی و طاق‌نماهای اطراف حوضخانه اشاره کرد. از عناصر معماری مهمی که مربوط به مجموعه است اما در فاصله500 متری از باغ قرار دارد یخچال طبیعی است که از خشت و گل ساخته شده است. از بخشی از این بنا به عنوان موزه تاریخ طبیعی و حیات وحش بیرجند استفاده می‌شود و بخشی دیگر به رستوران سنتی تغییر کاربری داده است.
باغ و عمارت معصومیه

مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند در دوره «پهلوی» احداث شده است. بارزترین ویژگی این بنا نوع خاص معماری آن است چرا که این عمارت به‌گونه‌ای طراحی شده که نمای اصلی عمارت در آب استخر مقابل آن کاملا بازتاب می‌کند، به نحوی که عمارت چهلستون اصفهان را تداعی می‌کند. این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاق‌های آن به یکدیگر راه دارند. به صورتی که امکان ورود به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر است. در این عمارت، علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز به چشم می‌خورد که در یکی از آنها عمارتی ساده خودنمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است. از جمله نکات جالب این عمارت وجود وسایل یکی از خانواده‌های قدیمی بیرجند در داخل آن است که می‌توان این بنا را به موزه‌ای برای بازدید عموم تبدیل کرد تا سایرین از نحوه زندگی این خاندان مطلع شوند.

باغ و عمارت مود


باغ و قلعه مود در روستای مود از توابع شهرستان بیرجند و در فاصله 40 کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد.این عمارت طی دو مرحله ساخته شده است که مرحله اول آن شامل: ساخت قسمت‌های اصلی بنا در دوره زندیه و عمارت دوم بنایی است مربوط به دوران قاجار. آنچه از بررسی بنا به دست می‌آید این است که این بنا در اصل قلعه‌ای بوده است دفاعی و وجود حصاری قوی و قطور با برج‌های متعدد. این بنا در مجموع دارای 20 برج مدور است یک خندق نیز دور تا دور قلعه حفر شده که دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌کرده است. از جمله تزئینات این بنا می‌توان به نقوش اسلیمی، گل‌بته و نقوش پرندگان اشاره کرد که متاسفانه توسط عوامل طبیعی نظیر باد و باران و تابش آفتاب این نقوش تا حد زیادی تخریب شده‌اند.





باغ و عمارت امیرآباد


باغ و کوشک امیرآباد در 5 کیلومتری غرب واقع شده است. احداث این بنا به اوایل دوره قاجار بر می‌گردد. آنچه در طراحی این باغ به عنوان الگوی باغ‌های ایرانی ملحوظ شده است تا حد زیادی به دلیل استفاده از مضمون‌های آشنا با معماری اسلامی و نمایش نمادهای سنتی تصویری است که به صورتی موفقیت‌آمیز و تقریبا ابتکاری بوده است از جمله فرم چلیپایی طبقه همکف و به وجود آوردن همان فرم در فضای داخلی طبقه اول بنا که نوعی وحدت و یکپارچگی را در کل ساختمان کوشک به‌وجود آورده است.





از نظر تزئینات نیز تزئینات تقریبا ساده‌ای در این عمارت به‌کار رفته است. در حال حاضر باغ در اختیار دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند است و اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی در صدد است تا با مشارکت دانشگاه بیرجند آن را به موزه کشاورزی بیرجند تبدیل کند.
منبع: آفتاب
 
  • Like
واکنش ها: mpb

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
نقش آب در طراحی محیط و معماری منظر

چکیده


آب در همه اديان، باورها و ديدگاه‌ها مقدس است و مايه زندگي. بدون آب زندگي در هيچ كجاي جهان قابل تصور نيست. هم چنان كه ملاك وجود نشانه هاي حيات در ديگر كرات آسماني، تنها آب است آدمي از سپيده دم حيات خود، آب و مناظر گوناگون آن را با خانه و محيط زندگي اش تلفيق كرده است. از اين رو آب در تاريخ معماري جهان، يك عامل تفكيك ناپذير محسوب مي شود. در اين مقاله، ظرفيت هاي بي پايان و نقش آب در طراحي محيط و معماري منظر بر اساس يافته هاي پژوهشي و تاريخي به ويژه در بخش معماري بررسي شده است.

كليد واژه ها:
طراحي محيط معماري منظر، آب در معماري


مقدمه

اعتقاد به اين كه عناصر اربعه يا عناصر چهارگانه آب، باد (هوا) خاك و آتش عناصر سازنده جهان هستند از ديرباز در ميان تمدن هاي كهن نظير ايران و يونان، باستان به صورت عميق وجود داشته اند. حالت هاي سه گانه ماده يعني: جامد، مايع و گاز، به ويژگي هاي فيزيكي خاك، آب و هوا ارجاع دارند. آب نمادي از سياليت و روان بودن، خاك نمادي از جامد و صلب بودن و هوا يا باد نمادي از پراكنش و بي شكلي يك عنصر محسوب مي شده است. اگرچه سه عنصر اول ريشه در زمين و جو پيرامون آن دارند اما آتش به عنوان عنصر چهارم و منبع انرژي، داراي منشأ فرازميني يعني خورشيد است. اين اعتقاد تا قرن هاي طولاني بر نگرش انسان نسبت به دنياي پيرامونش تأثير داشته و بر درك و تفسير او از روابط حاكم بر جهان هستي مؤثر بوده است. اگرچه اين ديدگاه ممكن است بسيار عاميانه به نظر رسد اما بر درك امروزي ما از جهان بسيار تأثير داشته است. بنيادي بودن اين عناصر در افكار انديشمندان و فلاسفه ايراني به صورت‌هاي گوناگون بيان شده است.

اين تمثيل حكايت از اهميت وجودي آنها در جهان هستي بر اساس جهان بيني شرقي است. اما با وقوع انقلاب‌هاي علمي و صنعتي از قرون هفدهم و هجدهم به بعد و پيشرفت‌هاي عظيم در شناخت طبيعت و قوانين حاكم بر آن تحت تأثير فلسفه علم و تقليل گرايي، تصورات انسان كل نگر سنتي از عناصر اربعه سازنده جهان دچار دگرگوني‌هاي شديدي شد. تلاش هاي مندليف در تدوين جدول تناوبي عناصر و تداوم مطالعات آن نشان داد كه آب خود متشكل از دو عنصر، و خاك نيز از تعداد زيادي عنصر تشكيل شده است و در نتيجه اثبات شد كه عناصر سازنده جهان تعدادشان بيشتر از چهار بوده و به بيش از يكصد و ده عنصر مي-رسد. همزمان ابعاد جديدي از ظرفيت هاي فيزيكي و شيميايي عناصر كشف شده ارائه شد. با وجود اين يافته هاي جديد علمي نشان دادند كه بيش از هشتاد درصد عناصر كشف شده جديد در دل خاك قرار دارند. و اين حاكي از نقش پراهميت خاك در ساختار جهان بر اساس پاراديم عناصر اربعه بود. در نتيجه اگر چه اين پاراديم كهن امروزه همچون گذشته حاكم نيست. اما نقش بنيادين آنها در تداوم حيات بشر و ساير موجودات در روي كره زمين همچنان در نگرش كل نگر به جهان قابل توجه باقي مانده است. از آن جا كه امروزه عناصر اربعه در محيط پيراموني انسان خود را به صورت كليت‌هاي ملموس يا قابل درك بازتاب مي دهند. در اين مقاله سعي بر آن است كه نقش آب نه فقط به عنوان يك تركيب شيميايي يك اتم اكسيژن و دو اتم هيدورژن بلكه به عنوان يك ماهيت يا عنصر قابل حس و درك در تداوم با ماهيت هاي خاك، باد و آتش مورد بررسي قرار گيرد. در اين راستا استفاده از واژه «عنصر» براي آب، خاك باد و آتش نه به معناي شيميايي آن بلكه به عنوان يك اصطلاح براي توصيف يك ماهيت واحد كه در منظر كاربرد دارد استفاده شده است.

ويژگي هاي آب در طراحي محيط و معماري منظر


به طور كلي آب از عناصري است كه به محيط پيرامون خود زندگي و معنا مي‌بخشد. آب مترادف زندگي و آباداني است و كانون‌هاي سكونت‌گاهي بشر بر اساس وجود یا عدم وجود آب در يك مكان شكل گرفته و يا از بين رفته‌اند. به نظر مي‌رسد بدون حضور و استفاده از آب، در طراحي، عملاً خلق منظرهاي طبيعي پويا و زنده غيرممكن باشد. اگر طراحي منظر را تركيب هوشمندانه عناصر و ساختارهاي طبيعي و عوامل انسان ساخت. براي خلق هنرمندانه فضاهاي بيروني و خارجي در نظر بگيريم. اين فضاها با جنبه‌هاي بصري و ادراكي انسان سر و كار داشته، چشم انداز را شكل مي‌دهند. و در نتيجه به حواس بصري، بويايي، و شنيداري ما مربوط مي‌شوند. در حالي كه حدود هشتاد درصد از ادراك ما از دنياي پيرامو‌ن‌مان به نيروي بينايي و حس بصري وابسته است. اهميت اين حس در برقراري ارتباط و تجربه ديداري ما از دنياي اطراف و در نتيجه نقش عناصر منظرساز در مطلوبيت منظر آشكار مي‌شود، در اين راستا حضور آب در چشم‌اندازها و مناظر و استفاده از عنصر آب در طراحي و معماري منظر به عنوان يك فرصت، براي طراحان داراي اهميتي زياد است. آب داراي ويژگي‌هاي منحصر به فرد است. كه آن را به عنوان يك عنصر بي دليل و بدون جايگزين در طراحي منظر مطرح مي‌كند. ويژگي‌هاي پايه‌اي آب به عنوان يك ماده يا به عنوان يك تركيب شيميايي آن را به عنوان يك منبع هستي بخش و منبع زندگي براي همه موجودات مطرح مي‌كند. افزون بر اين، با توجه به جنبه‌ها و كاركردهاي متفاوت و گوناگون آب مي‌توان گفت آب كه در ساده‌ترين شكل آن از دو اتم هيدروژن و يك اتم اكسيژن تشكيل شده و به عنوان ماده بنيادين براي تداوم زندگي جانداران و گياهان محسوب مي‌شود. به قدري مهم است كه در قرآن درباره آن آمده است.

«و جعلنا من الماء كل شي حي» از آب همه موجودات را زنده نگه داشتيم اما تأمل در ويژگي‌هاي كاركردي، زيباشناختي، بصري و مفهومي -معنايي آب نشان دهنده آن است كه ظرفيت‌هاي اين عنصر از نظر تنوع، تعدد شكل و كاركرد، آن را همچون يك عنصر بي مانند و برجسته مطرح كرده است. هدف اين مقاله تجزيه و تحليل اين ظرفيت بي‌پايان براي معرفي و كاربست آن در طراحي محيط و معماري منظر است. اين قابليت‌ها در چهار وجه كاركردي، معنايي، زيباشناختي و بصري قابل دسته‌بندي هستند كه در ادامه مورد بحث قرار گرفته‌اند.
وجود كاركردي آب: عبارت است از سياليت، حركت و پويايي، ساكن شدن، شكل پذيري، حجم پذيري، جامد شدن، روان شدن، بخار شدن، تراوش، فوران، ريزش، پاشش، رنگ پذيري، بازتابش، آيينه‌گي، تنوع در حالت پذيري و مواج بودن.

وجوه مفهومي معنايي آب:
عبارت است از پذيرش آن به عنوان مايه حيات، نماد پاكيزگي و تطهير، خلوص، روشنايي، صداقت و بي آلايشي و پالايش آلودگي‌ها

وجوه زيباشناختي آب: همواره در تركيب يا ساير كاركردها و عناصر طبيعي و انسان ساخت عيان مي‌شود. آب تصويرگر زيبايي‌هاي طبيعت و افزاينده اين زيبايي‌ها است. تلفيق حالت‌هاي مادي و معنايي آب مي‌تواند تداعي كننده عناصر اساسي طراحي منظر يعني نقطه، خط سطح و حجم يا تركيبي از آنها باشد.

وجوه بصري آب:

در گروه خلق و بروز خارجي يك وجه يا تركيب چند وجه از وجوه كاركردي، معنايي و زيباشناختي است. وجوه بصري مي‌تواند بر حسب تنوع ويژگي‌هاي آب از سادگي به پيچيدگي منجر شود هر قدر تركيب وجوه بيش‌تري صورت گيرد، پيچيدگي بصري بيش‌تري حاصل خواهد شد.

به اين ترتيب، ملاحظه مي‌شود ماتريس چهاروجهي جنبه‌هاي كاركردي، زيباشناختي، بصري، و معنايي آب مي‌تواند به تركيب بي‌شماري از گزينه‌ها در طراحي منظر منجر شده و ظرفيت‌هاي بي‌پاياني را براي طراح منظر در خلق و آرايش فضا و معنابخشي آن فراهم كند. وجوه چهارگانه كاركردي، مفهومي، زيباشناختي و بصري آب را مي‌توان به صورت ظرفيت‌هاي زيردسته بندي و تعريف كرد.

تدوين مؤلفه‌هاي ظرفيت آب درطراحي

بر اساس شناخت و تحليل وجوه چهارگانه، ظرفيت‌ها و ويژگي‌هاي آب در طراحي محيط و معماري منظر را مي‌توان مقدمتاً در ده مولفه به شرح زير تعريف و تدوين كرد.

1- نمادين و سمبليك:
ظرفيت‌هاي نمادگرايانه آب براي بشر بسيار حائز اهميت است و تقريباً زبان مشترك جوامع مختلف براي بيان زندگي، پاكي، صفا، تطهير، صداقت، خلوص، روشنايي و تصويرگري طبيعت است. آب همچنين نماد تغيير و تحول محسوب مي‌شود.

2- سياليت و پويايي:
به عنوان يك عنصر سيال و روان در مقابل خاك كه عنصري جامد و پابرجاست آب را مي‌توان داراي يك پويايي و سياليت دانست كه قابليت روان شدن و جاري شدن را دارد. مي‌تواند از مجراهاي باريك عبور كند. يا در پهنه‌هاي سرزميني گسترده شود.

3- جريان و جابه جايي:
آب همچنين از عناصري است كه قابليت جابه جايي دارند. عناصر منظرساز يا عناصر ساختماني در بسياري از موارد اصولاً ثابت و ايستا بوده در يك مكان تعريف شده حضور مي‌يابند. و در وضعيت مشخصي قرار گرفته و بخشي از هويت ايستاي آن فضا مي‌شوند. در مقابل، سيال بودن آب اين امكان را به آن مي‌دهد، كه از مكاني به مكان ديگر به حركت در بيايد فضاي معماري و محيط و منظر به عنوان يك ظرف موقت براي حضور و گذار آب مطرح شده است. كه باعث مي‌شود آب از يك نقطه به نقطه ديگر جريان پيدا كند. از طريق جاري شدن و سير گذار آب مي‌توان منظره‌هاي متنوعي خلق كرد. آب در درون رودخانه‌ها داراي يك كيفيت بصري است و در كوهپايه‌ها داراي يك كيفيت بصري ديگر است. آب در درياها، درياچه‌ها و تالاب‌ها به عنوان عنصري از منظر كه تا حدودي ساكن شده و در جاي مشخصي قرار گرفته يا آبي كه در رودخانه جاري است و حركت مي‌كند. متفاوت است. آبي كه از درون رودخانه‌ها به دريا سرازير مي‌شود و در درياها مجدداً در قالب امواج و جريان حركت‌هاي سطحي به شكل‌هاي ديگري ظاهر مي‌شود.

4- تغيير دگرگوني دائمي :
در همه اين احوالات تحول و تطورها آب همواره از شكلي به شكل ديگر درمي‌آيد. از نظر بصري مي‌بينيم كه آب جلوه‌هاي گوناگوني را از خود نشان مي‌دهد. اما آيا اينها همه ويژگي‌هايي است كه عنصر آب دارد يا ظرفيت‌هاي ديگر آب نشان دهنده اشكال جديدي است؟ آب در سير تغيير و تطور خود مي‌تواند بر اساس شرايط اقليمي از حالت ماده به بخار و يا جامد تبديل شود. مي‌تواند به صورت برف، يخ، باران، ابر و مه ظاهر شود. و يا به صورت جامد و احجام شكل پذير بشود.

5- بازتابش و انعكاس :
آب مي‌تواند بازتاب كننده باشد، از طريق خاصيت آيينه گي سطحي خود مي‌تواند اتفاقات پيرامون را منكعس كند اين قابليت بازتابش و انعكاسي آب در بسياري از طراحي‌هاي معماري و طراحي‌هاي منظر از گذشته دور تا امروز قابل مشاهده است. نمونه‌هاي بارز آن را در عمارت چهل ستون اصفهان مي‌توان ديد كه معمار اين بنا به طور آگاهانه‌اي از اين خاصيت و قابليت آب حوض استفاده كرده و از طريق انعكاس ستون‌ها در آب. اين بناي زيبا را به عنوان عمارت چهل ستون ناميده است.

6- رنگ پذيري و نورپذيري :
شفافيت و ترانسپارانسي آب اين امكان را مي‌دهد تا بتوان رنگ‌هاي دلخواه را چه به صورت تركيب شيميايي رنگ‌ها با آب و جاري كردن آن و يا به صورت نورافشاني در آن نمايان كرد. رنگ‌پذيري در روز و نور خورشيد و نورپذيري در شب از طريق تابش نور لامپ‌هاي رنگي يا مهتاب نمونه‌هايي از اين قابليت آب هستند.


7- سايش و فرسايش :
آب همچنين از طريق قابليت سيال بودن مي‌تواند جريانات ديگري را هم با خود حمل كند آب مي‌تواند گياهان و اجسام سبك را با خودش حمل كند و اجسام سنگين‌تر از خودش را از طريق حركت در سطوح پايين‌تر جابه جا كند. رودخانه‌ها نمونه مشخصي از اين قابليت آب هستند.

سنگريزه‌ها و سنگ‌هاي درشت و تخته‌سنگ‌هايي كه از كوه‌ها و همزمان با جاري شدن باران‌ها و برف‌ها به درون رودخانه‌ها ريخته ميشوند و از طريق جريان آب در رودخانه‌ها به حركت در مي‌آيند. و از يك نقطه به نقطه ديگر منتقل مي‌شوند، در مسير انتقال خود به قطعات كوچك‌تري تقسيم مي‌شوند. فرسايش جلوه ديگري از توانايي آب است. آب با همه نرمي،‌سياليت و ظريف بودنش مي‌تواند اجسام بسيار سخت را مورد سايش و فرسايش قرار داده و آنها را شكل دهد. به طور نمونه شن¬هاي كف رودخانه ها و سنگ‌ها غول پيكري كه توسط ريزش آب مورد فرسايش قرار گرفته‌اند و حفره‌هاي ايجاد شده در آنها به مرور زمان نمونه‌هاي ديگري از توانايي آب را نشان مي‌دهند.

8- شكل پذيري و شكل دهي :
آب به واسطه سيال بودنش قابليت شكل پذيري پيدا مي‌كند. اين يكي از مهمترين ويژگي‌هاي آن است. ما مي‌توانيم آب را به عنوان يك مظروف در درون ظرف‌هايي كه براي طراحي در منظر در نظر گرفته‌ايد سرازير كنيم. به اين ترتيب است كه آب مي‌تواند از طريق قرار گرفتن در احجام طبيعي، احجام مكعبي، كروي و ساير احجام، شكل و قالب آنها را به خودش بگيرد. شكل پذيري و پلاستيك بودن سياليت سخت بودن، سخت شدن، جامد شدن، بخار شدن و همين‌طور قدرت فوران پاشش و قدرت ريزش برخي ديگر از جنبه‌هاي نمايان آب است.


9- انرژي جنبشي :
مي‌توان با استفاده از ارتفاع و طراحي طبقات و جاذبه زمين آب را از ارتفاعات بالاتر به صورت يك سيال به سمت پايين هدايت و كنترل كرد يا با ريزش خودش مورد استفاده قرار دارد. مي‌توان از طريق تحت فشار قرار دادن آب را به صورت پاشش و اسپري كردن و فوران به شكل‌هاي ديگري درآورد.

10- هندسه مجازي و عناصر اساسي طراحي:‌
مي‌توان آب را به صورت صفحات بسيار نازك يا به صورت حجم يا به صورت نقطه‌(قطره) درآورد. و به سطح تبديل كرد. اين هم از خواص ديگر آب است كه مي‌تواند قابليت چهار عنصر اساسي طراحي:‌ نقطه، خط، سطح و حجم را بازنمايي كند. به صورت نقطه يا ذرات هنگامي كه آب مورد فوران يا پاشش قرار مي‌گيرد گاهي به صورت نواري در يك رود يا يك جوي جاري مي‌شود و تداعي كننده خط است و زماني مي‌تواند به صورت سطح ظاهر شود وقتي كه در حوضچه‌ها يا تالاب‌ها ساكن و راكد است و يا زماني كه از طريق آبشارها به زمين مي‌ريزد و وقتي كه تبديل به حجم مي‌شود آن گاه كه آب به صورتي در بركه‌ها، تالاب‌ها و درياچه‌ها جمع مي‌شود.


نتيجه گيري :
بررسي ظرفيت‌هاي آب در طراحي محيط و منظر نشان مي‌دهد كه آب ظرفيت‌هاي بي شماري براي استفاده در خلق محيط‌هاي مطلوب و مناظر شبه طبيعي دارد. از طريق دگرگوني‌هاي مدام و تغيير و تحولات شكلي، قابليت‌هاي متعددي را نمايان مي‌كند مي‌تواند فضايي را شكل دهد و يا در مختصات مكاني و فضايي خاص مي‌تواند شكل پذير باشد از طريق ورود در احجام متفاوت مي‌تواند آنها را شكل بدهد. يا از آنها شكل گرفته و تغيير شكل پيدا كند. از سيال به جامد (يخ) از سيال به بخار، از سيال به صورت ابر و مه و دگرگوني‌هايي از اين قبيل، به صورت فوران، جهش، پاشش و ريزش به صور مختلف درآيد. به عبارت ديگر آب تنها عنصري است كه ما مي‌توانيم همه قابليت‌هاي از مولكول تا حجم كل آن را به صورت‌هاي مختلف مشاهده يا حس كنيم. وقتي يك اتم اكسيژن و دو اتم هيدرو‍‍ژن تركيب مي‌شوند وقتي به بخار تبديل مي‌شود يا وقتي به صورت يخ در مي‌ايد. در همه اين حالات قابل مشاهده است. وقتي به صورت حجم تبديل مي‌شود. و يا وقتي جريان پيدا مي‌كند وقتي مي‌ايستد و ساكن مي‌شود و يا وقتي بازتاب مي‌كند اجسام ديگر را از طريق فرسايش و يا ريزش و جريان دچار دگرگوني مي‌كند و يا در احجام خالي مواد و مصالح يا حفره‌ها و گودال‌ها شكل فيزيكي آنها را به خود گرفته و به صورت‌ها و حالات مختلف و متعددي ظاهر مي‌شود مي‌تواند حامل باشد، حامل يا حمل كننده يك شيء يا مواد مصالح ديگر و مي‌تواند بازتاب كننده يك واقعيت مجازي باشد، به صورت مجازي مثل نور خورشيد آبي آسمان، و آفتاب را مي‌تواند در خودش بازتاب دهد. اينها همه ويژگي‌هايي است كه تنها قابليت‌هاي بصري آب را نمايان مي‌كند. ظرفيت‌هاي نمادگرايانه آب براي بشر بسار حائز اهميت است و تقريباً زبان مشترك جوامع مختلف براي بيان پاكي صفا، صداقت خلوص و تصويرگري طبيعت است.

اگر بخواهيم از قابليت فيزيكي و كالبدي آب براي استفاده كننده طرح صحبت كنيم، آب مي‌تواند توسط ما لمس بشود. ما مي‌توانيم آب را از طريق دست، از طريق پا، از طريق صورت، از طريق تن لمس كنيم. آب ماده‌اي است كه مي‌تواند روي تمامي بدن ما خودش را پخش كند و جسم لمس بشود ما مي‌توانيم آب را از طريق پا، از طريق صورت، از طريق تن لمس كنيم. آب ماده‌اي است كه مي‌تواند روي تمامي بدن ما خودش را پخش كند و جسم ما را در برگيرد مي‌تواند در شرايط طاقت فرساي گرماي شديد در تعديل دماي محيط ما را در برگيرد. مي‌تواند در شرايط طاقت فرساي گرماي شديد در تعديل دماي محيط موثر بوده و دماي محيط را خنك‌تر و آنرا به شرايط مطلوب زيست نزديك كند و اين‌ها از ويژگي‌هاي فيزيكي و كالبدي آب است. آب مي‌تواند به كاهش يا افزايش دماي محيط كمك كرده و تغيير دما ايجاد كند. در عين حال حضور آب در مناطق حاره‌اي مي‌تواند محيط را شرجي و يا مرطوب و در مناطق سرد محيط را سردتر كند. بنابراين قابليت‌هاي فيزيكي يا كالبدي آب هم در نوع خودش منحصر به فرد بوده و نحوه استفاده از آب و تنوعي كه در اين استفاده وجود دارد باز هم در نوع خودش قابل ملاحظه‌ است. آب در منظر،ْ شكل دهنده به نحوه حضور تمامي موجودات شامل انسان، جانوران و گياهان است مي‌تواند توسط گروه‌هاي مختلف سني از انسان‌ها شامل نوزادان، كودكان، نوجوانان، جوانان و سالمندان مورد استفاده قرار گيرد. بدون اينكه زياني و مخاطره‌اي براي آنها داشته باشد در مقاطع سني هر كدام از اين گروه‌ها مي توان حضور و بروز آب را به شكلي متفاوت طراحي كرد. پس قابليت استفاده آب در همه شرايط و همه زمان‌ها و مكان‌ها يكي ديگر از ويژگي‌هاي برجسته آن است. به اين ترتيب مشاهده مي‌شود كه ماتريس وجوه كاركردي، زيباشناختي، مفهومي و بصري آب مي‌تواند زمينه‌اي را براي تركيب حالت‌هاي بيشماري از نحوه تجلي و حضور آب فراهم كند. شناخت آگاهانه طراح محيط و معماري منظر از اين وجوه از يك سو و شرايط محيطي نيازهاي كاربران روابط فضاي مورد طراحي از سوي ديگر مي‌تواند منشاء ايده‌هاي بي شمار و خلاقيت مداوم در شكل‌دهي به محيط‌هاي انسان ساخت و عرصه‌هاي طبيعي باشد.


نویسنده مقاله :محمدرضا مثنوی
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
آب در باغ دولت آباد :

آب در باغ ايرانی نقش اصلی، درختان، گياهان و گلها بعد از آب مهمترين نقش را دارند که جريان حضور آنها خود ريشه در آب دارد . از ديدگاه تاثير پذيری شکل هندسی باغ ايرانی از آب می توان دﻻيلی ذکر کرد از جمله، قطعات زمين مربع يا مستطيل بدليل نيت آبرسانی مزارع به عنوان سهل ترين راه آبرسانی، با طی کردن مسافت کمتر و جلوگيری از هدر رفتن آب مورد توجه قرار می گرفت. در تمامی موارد، بيانگر معنی يافتن مواد با اشکال در کسب مفاهيم مشترک و يا شخصی است . مثل آجر در قوس، آب در حوض، گياه و آب در باغ معنی پيدا می کنند .

دید از کوشک به محور اصلی باغ که توسط آب و کاشت درخت تعریف شده است.

باغـهای با صفا و درخت زارها و جویبارها و چشمه سـارها از دیر بازمورد دلبستــگی ایرانیـها که محیط زندگیمان خشک و نسبتا کویری است بوده، ومردم این سرزمــین همواره به طبیعت و درخت و گل و سبزه عشق می ورزیدند. باغ دولت آباد به لحاظ هنر باغ آرایی و توزیع آب و همچنین معماری استادانه از مجموعه های دیدنی محسوب می شود.

آب داخل فضای معماری:

اگر بناها و فضاهای مصنوع باعث جدایی ما از طبیعت میشوند تا از سویی ما را از بعضی عوامل طبیعی حفظ کنند و از سویی دیگر درجای خود گویای قلمرو انسانی تر باشند و اگر این خصوصیت باعث میشود تا کالبدمان به یک شکل بیگانه تبدیل شوند که اگرچه مطلوبمان بوده است ، اما کیفیتی سرد و مصنوعی دارد . پس نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت دیده میشود که این موضوع در هنر معماری و باغسازی ایرانی بوسیله عنصر آب که به نوعی مقدس ، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی بوده است حاصل شده است. این استفاده به نوعی بوده است که پیوند معماری و منظر پیرامون از طریق این عامل مشترک حاصل شده است و فضای حوضخانه که بدین منظور شکل گرفته است به نوعی فضایی واسطه و نیمه باز مابین فضای باز و بسته یا داخل و خارج است .

حوضخانه

حوضخانه نوعی فضای معماری است که به عنوان اقامتگاه تابستانی در باغ یا خانه احداث میشده و در فصل گرما مورد استفاده قرار میگرفته است. نقش اصلی آن فضای واسط بوده است بین درون و بیرون. این فضا نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت را بوسیله عنصر آب که مقدس ، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی بوده است را برقرار میکرده است.

عمده دلایل احداث حوضخانه ها را می توان موارد زیر دانست:
- نیاز به فضایی واسط مابین فضای داخل و خارج
- جنبه حیاتی و تقدس آب :
جنبه حیاتی و تقدس آب برای ایرانیان و استفاده از آن برای ایجاد پیوند مابین معماری و محیط و طراوت بخشی به فضا
- حفظ آب: بوسیله ایجاد سایه آب، این عنصر حیاتی و مقدس را حفظ میکردند
- نشانه ای از اشرافیت و تشخص : احداث حوضخانه چه در باغ و چه در خانه نشانه ای از اشرافیت و تشخص به شمار میرفت .افراد به لحاظ ابراز وجود و پیدا کردن شخصیت اجتماعی مبادرت به احداث حوض خانه می کردند.
- تداوم جریان زندگی در تابستان طاقت فرسای کویر: مردم ناچار نباشند برای فرار از گرمای هوا و استفاده از آب و هوای خنک مناطق ییلاقی ، در تابستان ها منطقه خود را ترک کنند.
- نیازاقلیمی : ابداع واحداث حوضخانه ها ناشی از حفظ حیات و نیازاقلیمی مناطق کویری در تابستان بوده است .

این باغ بزرگ یکی از بنیادها و آبادانی های محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ، سر سلسه خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد است. او ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات باغ دولت آباد را به وجود آورد. قنات تاریخی عظیم و مهم دولت آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده است.
مؤلف جامع جعفری ذیل عنوان « ذکر قنات مبارکه دولت آباد یزد ایراد وقف نامه آن از منشـآت عالم ربانی آقای سید احمد اردکانی…» می نویسد:
«… تخمیناً معادل پانصد درب باغ و مساوی دوهزار جریب زمین از آن آب شاداب است… منبع و مظهر آن هر دو در بلوک مهریجرد است و … و در ساحت نه فرسنگ زمین قمری به جهت آن آب حفر فرموده از بلوک مهریجرد به حوالی ولایت کشانیدند و در حومه شهر به زراعت رسانیدند و آسیابی در قریه محمدآباد چاهوک که واسطه میان مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از آن آب دائر ساختند … بالجمله بنای قنات مزبور بر چهار رشته قنات است… رشته اول قنات مسمی به باقر آبادست که در اصل مرغابی بود و بعد از انتقال به نواب جنت مآب خان مغفور سعید آبی بر روی کارش آمد… رشته دوم قنات مسمّی به مهدی آبادست… رشته سیم قنات مسمّی به … است … رشته چهارم نصفه از قنات قدیمه بغداد آبادست که منتقل به خود فرموده … و این چهار رشته قنات را بر روی هم مسمّی به قنات دولت آباد ساخت از ساحت مهریجرد به عرصه حومه شهر چنانکه مسطور گشت جاری گردانیده و در موضع آبشاهی ربع از قنات دولت آباد را مفروز نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشیده اند و سه ربع دیگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضمیمه باغ دولت آباد که نیز از ابنیه آن بزرگوارست با اراضی تابعه باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرموده اند که متولی شرعی آن (نام متولی را از نسخه خطی زدوده اند)…»

مؤلف جامع جعفری سپس به نقل متن وقفنامه پرداخته است و بلافاصله پس از اتمام آن توصیف عمارات مربوطه به باغ را موضوع سخن خود قرار داده و تلخیص آن بدین صورت است: «یکی دیگر از بناهای نزهت انتمای آن بزرگوار باغ دولت آبادست که متصل به دروازه چهار منار و خارج شره واقع است و از آب قنات دولت آباد مشروب می شود… فضای باغ به حسب طول به بسط … و به حسب عرض … و در سمت شرقی عمارتی به طرح هشت … طرح ریزی کرده اند… حیاض حوضخانه ها هشتی طرحش… آب حوض فلک را… برباد داده و اعجوبه بادگیر عیوق طرحش … راه آمد شد با کیوان گشاهد … مقابل آن عمارت در سمت غربی که بدایت باغ است طرح عمارت دیگر ریخته اند…» (ایرج افشار)
سازنده باغ دولت آباد در وقفنامه اش نوشته است خدا لعنت کند آن کسی را که قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب کردن گنجشکی از آن استفاده کند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است.
قنات تاریخی عظیم و مهم دولت آباد با قدمتی بیش از دویست سال از بهم پیوستن پنج رشته قنات تشکیل شده که از ارتفاعات مهریز سرچشمه می گرفته و پس از مشروب نمودن بخشی از اراضی مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و پس از طی بیش از ۵۰ کیلومتــر به یزد می رسیده و آبادی هایی چند در اطراف یزد چون آبشاهی، خــرمشاه و باغ دولت آباد را آبیاری می کرده است. اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور باغ آبیاری می شود.
اقامتـگاه زمسـتانی خانواده در باغ خصوصی رو به تـابش جــنوب قرار گرفته است در طرف دیگر ، اقامتگاه تابستانی قرار گرفته است که در سایه قرار گرفته واز آزار هوای بسیار گرم فارغ است و به وسیله پنج حوض ونسیمی که در بادگیرمی وزد خنک می شود.

سيستم برودتي اين بادگير به اين صورت است که جريان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روي يک حوض سنگي کوچک و فواره رد مي شود و سپس از آنجا به ساير اتاقها هدايت مي گردد، اتاق زير بادگير که حوض و فواره در آن قرار دارد بصورت هشتي (هشت ضلعي) است و درهاي متعددي در آن قرار دارد. در هر زمان که نياز به خنک نمودناتاق خاصي باشد، در بين آن اتاق و اتاق هشتي زير بادگير را باز مي نمايند. هم چنين باغسازي اين مجموعه يکي از بهترين و زيباترين نمونه هاي باغسازي ايراني است.
در باغ دولت آباد یزد که بنایی در بالای باغ با یک بادگیر، و بعد از آن یک هشتی و سه اتاق در بالا و طرفین آن، و یک بنا در سمت راست و یک بنا در سمت چپ و یک سردر دارد، معمار با بازی وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است. ابتدا آب را در زیر بادگیر در یک حوض یکپارچه مرمر بوده که می جوشد و در آن بالا می آید. بعد آب وارد حوضی در وسط هشتی می شود. از وسط هشتی به سه حوض کشیده دراز در سه شاه نشین می رود. در مقابل ((ارسی)) اتاقها سه ((سینه کبکی)) است از سنگ مرمر که آن را به شکلی می تراشیدند تا موج ایجاد کند و آب را وقتی که کم است بیشتر نشان دهد. آب از هرسینه کبکی وارد یک حوض کلگی می شود، و از آنجا در جویهایی در دو طرف میان کرت جاری می شود و به سردر می رسد؛ گاه آب در این مرحله وارد آبگردانی بسیار زیبا می شد که در باغ دولت آباد یزد به کلی از بین رفته است. بعد از آن آب از زیر سردر عمارت بیرون می رفت و به یک استخر بزرگ ۱۲ ضلعی می رسید و به استخر دیگر در سه طرفشان. آب از این استخرها به خیابانها و آبادیها می رفت و سرانجام به مصرف کشت و زرع می رسید.

متاسفانه بعدها قنات را از بالا بستند و نگذاشتند به شهر بیاید و برای تامین آب باغ، از چاه آب می کشیدند و حوضهایش را پر می کردند؛ که دیگر این باغ هرگز آن صفا و زیبایی گذشته را باز نیافت.
در فاصله سال های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ عملیات باغسازی و محوطه سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت.

گیاه در باغ دولت آباد

مراد از باغ در استان یزد باغهايي است كه از لحاظ طراحي معماري و محوطه سازي و رديف كاري درختان مفاهيمي ويژه را در خود دارند و بيشتر يه عنوان فضاي سبز و محل استراحت و تفريح در گذشته استفاده مي شد. در استان يزد عليرغم كويري بودن و مشكل كم آبي باغهايي يافت مي شود كه نشانه ذوق و خلاقيت معماران يزدي است مساحت زمینهای باغ در اسناد مختلف تاریخی ۲۰۰۰ جریب ذکر گردیده است. مساحت کل عرصه و اعیان این باغ که محصور است حدود ۴۰۰۰۰ متر مربع می باشد. چند هکتار زمین نیز در ضلع غربی باغ به عنوان موقوفات باغ دولت آباد وجود دارند.
جالب توجه ترین بخش این باغ پلان و نحوه تقسـیم کرتـهای اصلی آن می باشد، بطوریکه پـلان بسیار سـاده و حتی از جهاتی مـدرن به نظرمی رسد. باغ ایرانی در پی ترکیب عناصر اصلی شکل دهنده آن در یک دستگاه و منظومه فکری شکل می‌گیرد و در این میان برخی عناصر فرعی به قوام هرچه بیشتر نتیجه این ترکیب و تعریف کمک می‌نمایند. اگر بخواهیم به تعریفی دقیقتر از عناصر اصلی باغ نزدیک شویم باید درجه اهمیت و لزوم حضور هریک از عناصر را مورد نظر قرار دهیم . به این اعتبار عناصر اصلی، عناصری دانسته می‌شوند که بی حضور آنها شکل گیری باغ غیر ممکن است. این عناصر که شامل چهار عنصر (زمین)، (آب)، (گیاه) و ( فضا) هستند وقتی در منظومه فکری معماری ایرانی و با چهارچوب مفهوم و ایده باغ در کنار هم قرار می‌گیرند (باغ) را شکل می‌بخشند. در این مسیر عناصر دیگری نیز ممکن است در شکل گیری باغ مورد استفاده قرار گیرند که یا عناصری فرعی به شمار می‌آیند و یا بخشهایی جزیی و جلوه‌هایی از حضور عناصر اصلی باغ‌اند. (تصویر1 - منظر باغ از داخل کوشک)

در نواری که میان دو ساختمان و در راستای محور مرکز قرار گرفته است شبدر کاشته شده است و این در حالی است که در دو طرف این نوار درختان گیلاس و انار کاشته شده اند. بخشهای اندرونی و آشپزخانه درکنار دیوارهای باغ تشریفات احداث شده اند.
در طراحی بـاغ ایرانـی (دولــت آبـاد) ، معمـار(معمـاران) همواره بدنبال تعریف یـک راستای قوی است حتی زمانی که از دو راستای عمود بر هم استفاده می کند باز هم یکی را بر دیگری ترجیح می دهد، که این همان تعریف کننده فضایی باغ است ، بطوریکه در باغ دولت آباد به شکل هر چه قویتر رخ می نمایاند و (با کمک دیگر عناصر طراحی) فضای باغ را بسیار بزرگتر و با صفاتر به نمایش می گزارد .باغ از ردیف کاری درختان مختلف برخوردار است که عمده ترین آنها را سرو و کاج تشکیل می دهد. درختان مثمر باغ شامل انگور و انار است که داخل کرتها کاشته شده اند. در این باغ بوته های گل سرخ نیز به فراوانی یافت می گردد که به صورت ردیفی کاشته شده اند. چند اصله درخت توت و در ساير كرت‎ها، نارنجستان، انارستان و تاكستان ايجاد شدند. به گفته مرحوم پيرنيا كه از اهالي اطراف، تاريخ شفاهي معماري ايران را گردآوري مي‎كرد، گل‎هاي رز باغ دولت‎آباد آنقدر زياد بود كه گلاب‎گيري آنها 2 ماه طول مي‎كشيد.
در دوران پهلوي ساخت و ساز حومه شهري پيرامون باغ را فرا گرفت و به تدريج، باغ دولت آباد در مركز شهر قرار گرفت، درخت‎هاي اصلي باغ، دو رديف كاج و يك رديف سرو، در دو طرف محور اصلي كاشته شدند، و مجدداً دو كرت اصلي بصورت متقارن در دوطرف آب نماي بزرگ باغ زيركشت رفتند. اين 6 رديف كاج و سرو تا به امروز حجم انبوه فضاي سبز باغ را تشكيل مي‎دهند. در چهار خياباني كه از محورهاي اصلي به وجود مي‎آمده است، درخت‎هاي بيد مجنون و ارغوان بر مهتابي بزرگ سايه مي‎افكند كه اطراف آن از ياس زرد، نسترن و بوته‎هاي گل پر بوده است. همچنين بر بالاي مهتابي ديگري كه در كنار حوض عمارت سردر قرار دارد، داربستي از گل نسترن وجود داشته است. پوشش گياهي باغ در حال حاضر چند اصله درخت توت 100 ساله و كاج‎ها و سروهاي دو طرف محور اصلي مي‎باشند که در حال خشك شدن هستند.

منابع:
1. غلامرضا نعیما، باغ های ایران، انتشارات پیام 1385
2. هردگ . کلاوس، " ساختار شکل در معماری اسلامی ایران و ترکستان"، مترجم : تقی زاده مطلق. محمد، انتشارات بوم، بهار 1376 .
3. ویبلر .دونالد، " باغهای ایران و کوشکهای آن "، مترجم: دخت صبا. مهین، چاپ تهران، 134
4. علیرضا منعام و سیده ندا قاضی زاده ، سیر تحول آبرسانی در شرق، دومین همایش آب و فرهنگ، اصفهان، آذرماه 1385
5. سعلی اسدی، حوضخانه ها، نشریه الکترونیکی منظر
6. هما بهبهانی، باغ ایرانی
7. محمد علی فاتحی و علی فضل اللهی، آب در معماری کویر (حوضخانه های کاشان)
8. امید ریسمانچیان و مهتا حیدری، آب، نماد، کویر
9. ، هدی علم الهدی، آب و معماری، دومین کنگره معماری و شهرسازی ایران، کرمان، ارگ بم، جلد اول
10. علیرضا منعام و سیده ندا قاضی زاده، جلوه های آب در معماری و باغسازی ایرانی
11. گوران عرفانی، نقدی بر باغ دولت آباد
12. Landscape.ir
13. hamshahrionline.ir

نویسنده مقاله : هدا کاملی( کارشناس ارشد معماری منظر، دانشگاه شهید مدرس)
منبع : نشریه منظر - شماره 77 / پانزدهم اردیبهشت 91 - باغ ایرانی
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
جایگاه آب در طبیعت مثال باغ بهشت

چکیده :

ارج و منزلت آب در آیین و تفکرات ایران باستان محدود به حسرت و دشواری دسترسی به آن در خشکبوم نمی‌باشد چرا که اگر نقش معنوی و سمبلیک بر آن قائل نباشیم نقش پررنگی که از آن بر منظر باغ‌های نواحی معتدل با در دسترس داشتن آب بیشتر زده شده است قابل توجیه نمی‌باشد. با وجود این نباید از ذهن به دور داشت که بخش وسیعی از اراضی ایران زمین واقع در خشکبوم آن است که مشکل کم‌آبی و کارکردهای عملکردی حیاتی آب در آن، می‌تواند عامل اولیه مهمی برای تقدس آن بوده باشد که به تدریج و به دنبال تسری اعتقادات دینی، آئینی تا سرحدات خطّه ایران باستان که مناطق معتدل را نیز شامل می‌گشته، تبدیل به عنصری معنوی و غیرقابل تفکیک از زیبایی‌شناسی باغ ایرانی شده است. با ورود اسلام و با وجود شالوده‌شکنی اعتقادی به دلیل محترم و آیه شمرده شدن طبیعت و عناصر منظر طبیعی تقدس آب دوچندان شده در پی نزدیک‌تر شدن هرچه بیشتر باغ ایرانی به فضای آرمانی جدید (بهشت قرآنی) و ارائه گردیدن الگوی دقیقی از آب‌های بهشتی در قرآن کریم، به تدریج تبدیل به سمبل و نمادی از آنچه که وصف آن گذشته است می‌گردد.

کلید واژه:
خشکبوم، فضای آرمانی، امر مقدس، خاطره نوستالژیک، اشراق، آناهیتا

مقدمه :
آب به عنوان اصلی‌ترین عنصر منظره‌پرداز باغ ایرانی باری بس فراتر از تأمین شرایط آسایشی بر دوش دارد و منزلت معنوی آن تا حدی است که با وجود مشکلات دسترسی به آن در اکثر نواحی ایران زمین حضوری نمادین ـ که متناقض با اصل پرهیز از بیهودگی معماری ایرانی است ـ از آن به نمایش گذارده شده است و هر کجا که آب بیشتری در دسترس بوده نقش پررنگ‌تری از آن بر منظر باغ ایرانی زده شده است. اینها فقط درآمدی بر دلایل رد عملکردی بودن صرف آب در باغ ایرانی می‌باشد.

طرح مسئله
در گامی فراتر گذاردن از بررسی تک‌بعدی کارکردهای حیاتی آب و رسیدن به کنه وجودی علت حضور آن در باغ ایرانی سعی در مطالعه هویت و تقدس آب، مجرد از نمونه باغ‌ها گردیده است. با بررسی جایگاه آب در تفکر ایران باستان، پی‌بردن به شأن آن در بنیاد فرهنگ باستانی دشوار نمی‌باشد، شأنی آنچنان والا که حتی در ترتیب خلقت جهان آب را در مقامی برتر و مقدم‌تر از زمین داخل در گردونه هستی می‌نماید و مصونیت زمین و زمینیان از شرّ ازلی اهریمن را از آن می‌پندارد. همچنین با مطالعه در تعاریف وابسته به آب در توضیحات باغ بهشت قرآنی، سعی در مقایسه و پیدا کردن اشتراکات معنایی در تعاریف و تلقی از این عنصر حیاتی در دو دوره پیش و پس از اسلام گردیده است.

فرضیه
تقدس پرقوت‌ترین علت حضور آب در باغ ایرانی، به مانند هر امر قدسی دیگر ابتدائاً ریشه در کارکردهای حیاتی آن در زندگی بشر داشته است. با وجود سهل‌تر شدن رفع نیازهای اولیه در روزگاران بعد و کمرنگ‌تر شدن عوامل پایه‌ای شکل دهنده تقدس آن، به جهت عمق معنویتی که کسب کرده است بعد معنایی باغ ایرانی را بارور می‌سازد. پس از توضیحات مکرر قرآنی از باغ بهشت و نهرهای جاری در آن، باغ ایرانی به دنبال ارائه تصویر مثالی نزدیک‌تری به واقعیت باغ بهشت جدید بوده، آب موجود در آن با شکلی تمثیلی که از نهرها و چشمه‌سارهای بهشتی به خود می‌گیرد بعد سمبلیک قوی‌تری می‌یابد. پس جایگاه آب در باغ ایرانی پیش از اسلام بیشتر مبتنی بر بعد معنوی بوده است تا سمبولیک و بعد سمبولیک آب در باغ ایرانی اسلامی قوت بیشتری نسبت به بعد معنوی آن دارد.

1. جایگاه آب در طبیعت مثالی بهشت باستانی
هنر ایرانی یکی از والاترین نمونه‌هایی است که در آن، خلق طبیعت مثالی به مدد قوه‌ی خیالی، هنر تصویری را در مسیر تجربه دینی قرار می‌دهد. [ناطقی‌فر، 1384: 40] هنرمند ایرانی موجودات طبیعی را "مظهر" می‌داند و جویای رازی است که در پس کثرات عالم متجلی است. درست بر خلاف هنرمند یونانی که می‌کوشد دنیایی شبیه دنیای محسوس بسازد و آنچه می‌آفریند به درجه بداعتی که دارد تقدس می‌یابد. هنرمند ایرانی برای تجلی مکشوفات شهودی خود همواره نیازمند یک جغرافیای مثالی بوده است با صفای بهشتی در پرده‌ای از نقش کوهساران و آب‌های آسمانی با نشو و نمو گیاهانی جاودانه که پیوند صورت و معنا را در سیر از آئین مزدا تا به اسلام به وجهی رازآمیز و ملکوتی در برگرفته باشد. [ناطقی‌فر، 1384]
"پئیری دزه" یا "پردیس" جغرافیایی مثالی و خاطره‌ای نوستالژیک از فضای لطیف و اثیری باغ بهشتی می‌باشد که بی‌واسطه‌ترین عامل وصل آن به عالم بالا آبی است که چون گوهری در میان باغ در راسته‌ای طولانی با پرسپکتیوی تشدید شده جاری گردانیده شده است، به واسطه ذات پاکیزه و شفافی که دارد و در پی اسطوره‌ها و تقدسی که با خود در فرهنگ اساطیری باستانی ایران به یدک می‌کشد (وام‌دار نطفه زرتشت و فرّ کیانی است و نگاهبانی چون آناهیتا دارد،...) مقدس‌ترین عنصر طبیعت مثالی باغ ایرانی را شکل می‌دهد. و به مانند دیگر عناصر باغ ایرانی نماینده نیست بلکه غایت و هدف است. شکل تنزل یافته عنصر کمالی خود که در عالم بالا در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته باشد نیست، هرچه هست همان است و بس و دست بشر برخلاف دیگر عناصر باغ ایرانی کمترین دخالتی در خلق آن ندارد، چه به واسطه نزول از بالا که نشانه رحمت است و چه به واسطه ایفای نقش به مثابه نور قدسی فلسفه اشراق در باغ ایرانی ـ با توجه به تشابه نسبت شفافیت و پاکی آب به محیط اطراف با نسبت نور اشراقی به جهل و تاریکی همچنین با توجه به این که نگاه کردن به آن، با شکلی که در باغ ایرانی به خود گرفته است، موجب تفکر شهودی و سیر و سلوک در عوالم و گذر از مراتب وجودی و اتصال به "نورالانوار" است ـ موجب غنای بعد معنوی باغ ایرانی می‌شود. تشبیه به نور نزدیک‌ترین تشبیهی است که تفکر ایرانی برای تجلی امر قدسی می‌یابد. [ناطقی‌فر، 1384: 39]
به دلیل عدم ارائه الگوی مشخصی به مانند بهشت قرآنی، که هنرمند باغ ساز ایرانی را در پی شبیه‌سازی باغ خود به شکل کمالی آن، از بعد سمبلیک بهره‌مند گرداند بعد معنوی آب حضور یافته در باغ، در مقام پراهمیت‌تری جای می‌گیرد. توجیه نقش پررنگ و محوری آب در باغ‌های اقلیم معتدل شمال و کوهستانی غرب که حسرت آب در آنها بی‌معناست تنها با نقش معنایی توأم با قدسيت آن در ذهن ایرانی میسر است. [منصوری، 1384] هر چند که نباید وضعیت اقلیمی بخش وسیعی از اراضی واقع در خشکبوم ایران، مشکل کم‌آبی و کارکردهای عملکردی حیاتی آب را که می‌تواند عامل اولیه تأثیرگذاری در تقدس آن بوده باشد و بعدها به دنبال تسری آن تا سرحدات ایران زمین و حتی فراتر از آن که مناطق معتدل را نیز شامل می‌شده است نادیده انگاشته شود.
آب در فرهنگ اساطیری ایران باستان به چنان تقدسی نائل می‌گردد که در اسطوره آفرینش بلافاصله پس از آسمان و مقدم بر زمین خلق شده، نگهبان مخلوقات اهورایی و عامل مصونیت "گاو یکتا آفرید" ـ لقب نخستین جاندار که در روز ازل بر کنار آبی ایستاده بود ـ از هجوم ازلی اهریمن و نتیجتاً عامل بقای نسل می‌باشد. [قرشی، 1380] بدیهی است بکار گرفتن آب در تضمین مصونیت باغ از گزند اهریمن شاهدی دیگر بر ادعای بعد معنوی آن در باغ ایرانی است. زبیایی باغ در تفسیر سنتی هنرمند باغ ساز ایرانی به مثابه امر قدسی و هم پیوند با خیر و فایده محلول حضور آب در فضاست. براین اساس هنرمند باغساز ایرانی نمی‌تواند باغ را بدون آب که بهره‌ای معنوی و آسمانی است زیبا به شمار آورد. [منصوری، 1384: 61]

1. 1. اسطوره آناهیتا
آناهیتا ایزد بانوی نگاهبان آب و تصور اصلی مادینه‌ی هستی در روایت دینی ایران باستان بوده است. از هیچ ایزدی در اوستا و آئین‌ زرتشت به اندازه آناهیتا با گرمی و دلبستگی یاد نمی‌شود. آناهیتا دوشیزه رودها، تجسم رودی توانگر و افسانه‌ای بیرون از اندازه طبیعی، تبلور آب مقدس و همه رودهاست. آناهیتا بسیار پیش‌تر از آئین مزدیسنا در چهارچوب اعتقادی ایرانیان به تخت می‌نشیند و با این که کنار گذاردن آن در آئین زرتشت ناشدنی است خود او همواره به مانند ایزدی انتزاعی و نیرومند جلوه می‌نماید.
در یشت 5 اوستا با نهایت عظمتی که می‌شد با نسبت دادن صفات زمینی به عنصری ماورایی داشت به تصوری مشخص از آناهیتا ـ برخلاف دیگر ایزدان باستان ـ پرداخته شده است: "آناهیتا دختر جوان بسیار برومندی است، راست بالا و توانا، با بازوان سپید به ستبری شانة اسب‌ها،...، فزاینده گله و رمه است. هزار دریاچه دارد و هزار رود و هر کدام از این رودها سراسر هفت کشور روی زمین را سیراب می‌کند." [رجبی، 1375: 160]
بدیهی است عنصر منظری آب با وجود داشتن پشتیبانی در شأن آناهیتا که وام‌دار فره زرتشت است و اردشیر کاخش را بنا به خواست او بنا می‌نهد و در برابر بلایای اهریمنی از او مصونیت می‌طلبد، عنصری ماورایی در بهشت زمینی اوستایی و عامل تفسیر باغ به مثابه مکان مقدس می‌باشد. چنین آبی با بعد معنوی خود، باغ ایرانی را سیراب می‌نماید.

2. جایگاه آب در طبیعت مثالی بهشت قرآنی
با ورود اسلام و شالوده‌شکنی اعتقادی ایرانیان، به دلیل محترم و آیه شمرده شدن طبیعت و عناصر منظری، دگرگونی بنیادینی در منظره‌پردازی باغ ایرانی صورت نگرفت و عنصر آب که در تعالیم جدید نماد بهشت، پاکی و مبارکی، عامل تذکر و زمینه‌ساز ارتباط با معبود معرفی شده بود، در باغ ایرانی اسلامی نیز با نقشی به غایت محوری به حیات خود ادامه داد. در قرآن هر بار که تصویری از باغ بهشت وصف می‌‌گردد، سخن از نهرها و چشمه‌سارهای بهشتی می‌رود و الگویی دقیق ارائه می‌گردد. به عنوان نمونه تنها به اشاره‌ای کلی به نهرهای چهارگانه جاری در زیر "غرفه‌های بهشتی" بسنده نمی‌شود، بلکه ویژگی‌های دقیق آن شامل محتویات (آب زلال، شیر، شراب، عسل) و جهت جریان (به چهار طرف و از زیر عرش تا بی‌نهایت) عیناً منظره‌پردازی می‌گردد.
باغ ایرانی هم که همواره فضایی آرمانی و جغرافیایی مثالی از باغ بهشت بوده است در پی نزدیک‌تر شدن هرچه بیشتر به فضای آرمانی جدید (بهشت قرآنی) شکل سمبولیک به خود گرفته، جوی‌ها، چشمه‌سارها و حوض‌های آن دیگر تمثیلی می‌شوند از شکل برتر خود در عالم بالا.

2. 1. نهرهای بهشتی
زیباترین توصیف بهشت با به کاربردن ترکیب "جنات تجری من تحتها الانهار" حاصل شده است که نقطه عطف تصویر بهشتی و به معنی باغ‌هایی است که دائماً از زیر درختان و قصرهای آن جوی‌های آب جاری است. [انصاری و محمودی‌نژاد، 1386]جریان آب در راسته‌ای طولانی و نمادین در باغ، که در تناقض با اصل پرهیز از بیهودگی معماری ایرانی است و با دشواری در دسترسی به آن در اکثر نقاط ایران زمین قابل توجیه نمی‌باشد، همچنین حرکت آب به چهار جهت باغ، مجرد از حضور اولیه این ارکان در باغ کهن ایرانی، با الگویی که از نهرهای جاری و چهارگانه بهشتی (سوره محمد آیه 15) در قرآن ارائه گردیده است، بعد سمبولیک قوی‌تری به خود می‌گیرد.

2. 2. چشمه‌های بهشتی
چشمه‌های آب جاری از جمله توصیف زیبایی باغ بهشتی است که در دنیای مادی به عنوان منشأ حیات و احداث باغ بهشتی مادی، مهم‌ترین اصل به شمار می‌رود و در قرآن کریم نیز دوبار از معجزه حضرت موسی (ع) در جاری کردن دوازده چشمه آب یاد شده است. [انصاری و محمودی‌نژاد، 1386: 44] به درون زمین بردن آب در باغ ایرانی و جاری کردن دوباره آن از مکان‌هایی خاص تمثیلی از چشمه‌های بهشتی است.

2. 3. آبشارهای بهشتی
در آیه 30 و 31 سوره واقعه به دنبال تصویرسازی منظر باغ بهشت به سایه گسترده درختان با ترنم آبشارها اشاره شده است. در باغ ایرانی با بهره‌گیری از اختلاف سطح و ایجاد آبشارهای که کف آنها از تخته سنگی با "تراش سینه کبکی" تشکیل شده موج‌های زیبا و ترنم دلنشین آبشارهای بهشتی یادآوری می‌شده است. [انصاری و محمودی‌نژاد، 1386]

2. 4. حوض‌های بهشتی
کلمه کوثر در آیه "انا اعطیناک الکوثر" (سوره کوثر، آیه 1) را به معنای نهری در بهشت و "حوض خاص رسول خدا (ص) در بهشت" یا "صحرای محشر" دانسته‌اند. چنانچه نهر یا حوض کوثر بنا به بعضی روایات، از زیر عرش جریان دارد و مبدأ و نهایت آن بی‌پایان و نامحدود است و هر کس به اندازه ظرفیت ذهن صاف و پاکش از آن دریافت و بهره‌ای دارد. [انصاری و محمودی‌نژاد، 1386: 45] جاری شدن آب از حوض زیر عمارت به سمت استخر مقابل خود، سپس جریان آن به سمتی نامتناهی که حسی است ناشی از عمق تشدید شده در اثر محور عمیق باغ ایرانی با ردیفی کشیده از درختان همیشه سبز ریتم‌دار در دو طرف و جوی آبی کشیده در میان، تصویر بهشتی کوثر را به ذهن متبادر می‌کند.

نتیجه گیری :
حیات بشری از ابتدا به آب و عناصر طبیعی پیرامون آن وابسته بوده است بنابراین همیشه سرپناه خویش را در نزدیکی چشمه‌ها، رودخانه‌ها و برکه‌ها بنا نهاده است. [جوادی و بستار، 1383: 22] به تدریج معنا و قدسیتی تام بر آن قائل می‌شود که نمود آن در افسانه‌های آب، آفرینش جهان و الهه آناهیتا متجلی می‌گردد. چنین معنایی است که زمینه‌ساز طرح آب به عنوان عنصر معنوی صحنه باغ ایرانی شده است. [منصوری، 1384: 60]
نقش معنوی آب که بر پرده‌ی چشم‌انداز بی‌کران باغ ایرانی، با کشیدگی محور طولی و عمقی به عمد تشدید شده قرار می‌گیرد، کارکردهای عملکردی حیاتی‌اش را که قابل توجیه با چنین نمایش منظری نمی‌باشد در درجه نازل‌تری از اهمیت قرار می‌دهد.باغ ایرانی همواره طبیعت و جغرافیای مثالی باغ بهشت (اوستایی ـ قرآنی) و درصدد ارائة الگویی از خاطره‌ی نوستالژیک فضای لطیف و اثیری آن بوده است. آبی که در اصلی‌ترین محور باغ به قاب گرفته می‌شود، چه به واسطه نزول از بالا (با توجه به شأن بالا نسبت به پائین در تفکر ایرانی) و ذات طهور خود پاک و پاک کننده، و چه به واسطه معنا و قدیستی که در دوره‌های مختلف بر آن قائل گردیده است در جهت به منصه ابراز گذرادن بعد معنوی خود، در باغ ایرانی حضور می‌یابد. به دلیل عدم ارائه الگوی مشخصی از آن در بهشت اوستایی، جنبه‌ی سمبولیک‌اش محدود به حضوری نمادین در طولانی‌ترین و محوری‌ترین جهت باغ و در خدمت به بعد معنوی و تقویت آن می‌باشد. در تعالیم اسلامی با آیه و منبع شناخت شمرده شدن عناصر طبیعی، تقدس آب اهمیتی دوچندان می‌یابد و به دنبال ارائه الگوی مشخصی از آب‌های بهشتی در منظر قرآنی در تلاش به نزدیک‌تر شدن هرچه بیشتر باغ ایرانی به فضای آرمانی جدید، آب حضور یافته در آن، دیگر به دلیل این که بعد سمبولیک به خود گرفته و نمادی از آنچه که وصف آن گذشته، گردیده است مورد اهمیت قرار می‌گیرد.

منابع :

1.رجبی، پرویز. 1375. جشن‌های ایرانی. نشر فرزین. تهران.
2.قرشی، امان‌الله. 1380. آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی. نشر هرمس. تهران.
3.انصاری، مجتبی. محمودی‌نژاد، هادی. 1386. باغ ایرانی تمثیلی از بهشت در مجله هنرهای زیبا. شماره 29
4.جوادی، شهره. بستار، عفت. 1383. عناصر منظر در هنر ساسانی در مجله باغ نظر. شماره 2
5.منصوری، سیدامیر. 1384. درآمدی بر زیبایی‌شناسی باغ ایرانی در مجله باغ نظر. شماره 3
6.ناطقی‌فر، فاطمه. 1384. طبیعت مثالی در هنر ایرانی در کتاب تخصصی هنرهای تجسمی (خیال). کتاب دوم

نویسنده مقاله : بهاره مجتهدی ( دانشجوی رشته معماری منظر، مقطع کارشناسی ارشد، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران)

منبع : نشریه منظر - شماره 75 / پانزدهم آذر 90 - باغ ایرانی
 
آخرین ویرایش:

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
نويسند‌گان:
[ پريسا فرشيدفر ] - دانشگاه آزاد اسلامي واحد قزوين - دانشكده عمران و معماري - دانشجوي كارش
[ صديقه الزهرا هاشمي پور ] - دانشگاه آزاد اسلامي واحد قزوين - دانشكده عمران و معماري - دانشجوي كارش




خلاصه مقاله:
اين مقاله به نقش آب و در معماري و شهرسازي مي‌پردازد و نقش آن در شكل‌گيري زيستگاه انساني كه پاسخي به يك نياز زيستي است را بررسي مي‌نمايد. انسان با شروع عصر كشاورزي پس از عبور از عرض فلزات در آستانه قدم گذاشتن به عرصه تاريخ بهترين مكان را براي ساخت شهرهاي خود كنار رودخانه‌ها يافت و تمدن‌هاي نخستين در كنار رودخانه‌ها و درياها كه داراي توان توليد بيشتر آذوقه با اتكا بر زمين حاصلخيز و آب فراوان بودند . در ايران باستان معماري كنار آب و در دامن طبيعت و در نهايت احترام به وجود آورد شكل گرفت. رودخانه‌ها، چشمه‌ها و درياچه‌ها داراي جايگاه آييني و اعتقادي بودم و اين جايگاه به‌خودي‌خود شكل مي‌گيرد و نياز به ساخت بناهايي بود كه باورها، افسانه‌ها و نه آداب و رسوم را متجلي مي‌ساخت . حرف فراتر از يك نياز خانه سازي بار فرهنگي مي‌گيرد معماري پديد مي‌آيد و آب و در زندگي انسان جايگاه هنري پيدا مي‌كند اگر به جغرافيايي شهرهاي ايران توجه كنيد كه وابستگي ميان زندگي شهري و دسترسي به منابع آب پي خواهيد برد گرچه كه به اين موضوع به تناسب اهميت آن پرداخته شده است . هدف از انجام اين پژوهش بررسي نقش آب و در حوزه‌هاي معماري و شهرسازي است و مورد هاي مطالعاتي آن شهرهاي دزفول، شوشتر ونراق مي‌باشد چه دليل انتخاب اين شهرها حضور پررنگ آب و در شكل‌گيري فضاهاي كالبدي مجاور رودخانه‌هاي آن‌ها است روش اين مقاله توصيفي بود و كاركردهاي عنصر آب در بيماري شهرها مورد مداقه قرار مي‌گيرد. در كنار بخش آب و از منظر آييني و باستاني، به نقش نمادين آن توجه شده و اشكال به كارگيري آن در معماري و شهرسازي مانند شكل‌گيري هسته حسب شهرها، گرما به بعد آب انبارها تشريح مي‌گردد.ازاين‌رو مطالعات موردي اين مقاله با ارجاع به اين سه شهر صورت گرفته است . در پايان، اين مطالعه تأثير كليدي عنصر آب را در كالبد هاي شهري و معماري بيان داشت از معماران و 60 و زن مسن دعوت مي‌نمايد تا با به‌كارگيري دو بار به اين مفاهيم به باز زنده سازي اين مكان‌ها همت گمارند.


كلمات كليدي:
آب ، معماري شهرها، اجتماعات سكونت پذير

/____________________________________
NCAAD01_061_1783603.pdf
 

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
بررسی تاریخی و کالبدی باغ فین ( قسمت اول )

چکیده:

باغ فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است و گذشت زمان چهره باغ را با آنچه در ابتدا بوده کمی دگرگون کرده است. در این مقاله سعی شده است علاوه بر بررسی تاریخی، کالبدی و هندسی باغ، به معرفی جایگاه آب در باغ و همچنین بررسی تغییرات ایجاد شده در باغ در دوره های مختلف، پرداخته شود. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که تغییرات ایجاد شده در باغ بیشتر به دلیل خواست پادشاهان و مسائل حکومتی بوده است که البته گذشت زمان نیز به این تغییرات دامن زده است و البته برخی از این تغییرات نیز موجب تکامل چهره باغ شده است. همچنین بررسی جلوه های مختلف حضور آب در باغ نشان می دهد که به آب در این شهر کویری به معنای واقعی بها داده شده است و آب از اساسی ترین عناصر در طراحی باغ فین بوده است.

کلمات کلیدی:

باغ فین، باغ قلعه، شترگلوی فتحعلی شاه، درخت سرو، آب

مقدمه:

باغ فین پاسخی هنرمندانه و لطیف به خاک سوزان کویری است. پاسخی عمیق که در کالبدی معمارانه تجسم یافته است. باغ به صورت توده حجیم همیشه سبز از فاصله های دور در دل کویر نمایان است. از این رو درخت سرو از عناصر اصلی باغ فین است که هم نقش گیاه را بازی می کند و هم دارای نقش کالبدی در باغ است و آب نیز که نشانه زندگی است در همه جای باغ می گردد و خود را به صورت های مختلف به نمایش می گذارد. در واقع هر یک از عناصر منظر در باغ فین نقش های مختلف به عهده دارند. در این مقاله سعی شده است که به معرفی این نقش ها پرداخته شود.

باغ فین (باغشاه) - تاریخچه شکل گیری باغ فین:

باغ فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است. پیش از شکل گیری باغشاه نو (باغ فین) در مکان جدید در نزدیکی مظهر چشمه سلیمانیه (پیش از سال 982 ه.ق) باغ کهنه که هنوز ویرانه هایش در چند صد متری باغ فین به چشم می خورد، در مکانی دورتر نسبت به چشمه سلیمانیه وجود داشته است. البته هیچ گونه اطلاع صریح و قطعی از اوضاع تاریخی این منطقه در آن دوران کشف نشده است و لیکن در قرون اسلامی نخستین بار شکل گیری باغ را به آل بویه نسبت می دهند و گسترش آن را مرهون ایلخانیان می دانند (نراقی 1374)








در پی زلزله سال (982 ه.ق) و خرابی های ناشی از آن، بازسازی باغ امری الزامی بوده است. در بازسازی باغ توجه به عواملی از قبیل نقطه مناسب تری که در فاصله کمتری از مظهر چشمه فین و در مکانی بالاتر از سایر باغ ها باشد، سبب تغییر مکان باغ از باغ کهنه به باغشاه نو (باغ فین فعلی) شد. (کلانتر ضرابی 1356)

تا حدود دوران صفویه اشاره دقیقی از شکل گیری باغ در متون تاریخی در دسترس وجود ندارد. اما از ابتدای دوران صفویه به دلیل ثبات سیاسی بیشتر، تاریخ باغ فین نیز روشن تر است. شاه عباس علاقه زیادی به آبادانی سرزمین های تحت حکومت خود داشت و کاشان به دلیل صنایع خود و مذهب شیعه مردمانش و همچنین به دلیل قرارگیری بین مسیر ارتباطی پایتخت پیشین (قزوین) و پایتخت جدید (اصفهان) مورد توجه قرار گرفت و شاه عباس دستور عمران و آبادانی آن را صادر کرد و آقا خضر نهاوندی (وزیر کاشان) را مامور اجرای آن نمود.

بنابراین شکل گیری باغ در مکان جدید در زمان سلطنت شاه عباس آغاز (996 ه.ق – 1039 ه.ق) و در دوره شاه صفی (1039ه.ق - 1052 ه.ق) تکمیل گردید. در این دوره شکل کلی، اساس و ساختار باغ طراحی و ساخته شد. کوشک اصلی باغ، بنای سردر خانه (البته نه به شکل امروزی) یکی از حمام ها مربوط به این دوره می باشند. (نراقی 1374) و همچنین شاه سلیمان را بانی صفه ای در پیرامون مظهر چشمه فین می دانند،که احتمال می رود از آن پس به جای چشمه فین به چشمه سلیمانیه معروف شده باشد. (کلانتر ضرابی 1356)

پس از صفویه تا دوران زندیه به دلیل فتنه افغان ها و جنگ های نادرشاه توجه خاصی به باغ نشده است. دوران زندیه و مخصوصاً دوران کریم خان زند، دوران زلزله های پیاپی، تخریب ها و تعمیرهاست و همچنین کریم خان در این دوره دستور ساخت بنایی را در جبهه بالایی باغ صادر کرد که به خلوت کریم خانی معروف است. (کریمی 1368)

پس از کریم خان باغ فین دوباره از مرکز توجه خارج شد که این امر تا زمان فتحعلی شاه (دومین پادشاه قاجار) ادامه یافت. دوران فتحعلی شاه دوران اوج شکوفایی دوباره باغ فین و تکامل چهره آن است. اقدامات انجام شده در زمان فتحعلی شاه شامل مرمت خرابی های وارد بر باغ، ساخت شترگلوی فتحعلی شاه و خیابان مقابلش، ساخت اتاق شاه نشین و حوض جوش و حوض دوازده فواره در مقابلش، بالاخانه عمارت ورودی، حمام کوچک و تزیینات عمارت باغ با نقش و نگارهای دلفریب می باشد. البته اصطبل و خلوت نظام الدوله نیز به دستور علی محمد خان نظام الدوله (داماد فتحعلی شاه) در این دوره ساخته شد.

از اواخر سلطنت فتحعلی شاه (1250 ه.ق) تا سال (1314 ه.ش) دوران کم توجهی و تخریب باغ است. (نراقی 1374)











از سال ( 1314 ه.ش) باغ به عنوان یک اثر واجد ارزش و سندی از استادی ایرانیان در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسید. در این دوره بیش از هر چیز شاهد مرمت و حفاظت از باغ بوده ایم. از دیگر اقدامات این دوره ساخت بنای موزه بر خرابه به جای مانده از خلوت نظام الدوله و ساخت بنایی در جبهه جنوب شرقی باغ، بین فضای کتابخانه امروز و حمام ها، می باشد. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص73)

باغ فین در میان شش برج و تعداد زیادی بارو محصور شده است، این برج و باروهای ستبر از خشت و چینه ساخته شده اند و ازمهم ترین عناصر معمارانه ای است که در شکل گیری باغ تاثیر داشته است. ،بدون شک انتخاب این الگوی محصور در پناه دیوارهای بلند بی ارتباط به استفاده شاهانه از آن نیست؛از این رو باغ فین یک باغ قلعه ی سلطنتی می باشد.

باغ فین در بالادست دشتی شیب دار و در نزدیکی مظهر چشمه سلیمانیه واقع شده است،و شیب آن بصورت ملایم از جنوب به شمال می باشد.این شیب طبیعی در سطح باغ به عنوان عاملی جهت گردش آب،از اهمیت ویژه ای برخوردار است. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386 -ص81)

ساختار فضایی – کالبدی








چهارچوب کلی و ساختار اصلی باغ، فضایی هندسی و خالص است. در نقطه ای در میانه آن،کوشکی قرار دارد که شتر گلوی صفوی نامیده می شود و محل تلاقی محورهای اصلی باغ است. صحن باغ خود از اجزایی تشکیل شده است. ازجمله این اجزاء می توان به کرت ها، محورهای دسترسی، آبنماها، کوشک و ... اشاره کرد.

محورهای دسترسی












محور اصلی: باغ فین دارای یک خیابان (محور) است که از بنای سردر خانه که فضای مشخص برای ورود به باغ است به تالار شاه نشین ختم می شود و در بین این فضا کوشک میانی باغ قرار دارد. ردیف درختان سایه گستر جداره های خیابان، به همراه جوی میان آن و همچنین قدمت برخی درختان جداره خیابان فعلی که شامل گونه های سرو و چنار است شکل فعلی این خیابان را تایید می کند. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص124) با توجه به موارد ذکر شده، عریض تر بودن این محور نسبت به دیگر محورها و همچنین قرار گرفتن منظر اصلی باغ در امتداد آن،این محور محور اصلی باغ فین می باشد.

در امتداد خیابان اصلی و در آن سوی کوشک، فضای گشوده ای به چشم می خورد که از نظر ساختار فضایی باغ، امتداد خیابان اصلی به شمار می رود. این خیابان از نظر حضور آب و جلوه های بصری،شکل تازه ای یافته است. حوض جوش و حوض دوازده فواره در آن واقع شده اند و در انتهای آن تالار شاه نشین قرار دارد که در زمان فتحعلی شاه ساخته شده است. این رابطه سلسله مراتبی از سردر خانه تا کوشک، تداوم فضایی زیبایی را به وجود آورده است. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص129)








خیابان فتحعلی شاه:


خیابان مهم دیگر باغ، خیابان مقابل شترگلوی فتحعلی شاه است که مقارن با ساخت حوضخانه بنا شده است. (این حوضخانه در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است که به دلیل کارکرد آن در تاسیسات آبرسانی شترگلوی فتحعلی شاه نامیده می شود.) در واقع در این دوره تغییری در محورهای فرعی باغ ایجاد شد و محور فرعی سمت چپ عریض تر گردید و جوی آبی که به شترگلوی فتحعلی شاه ختم می شود در آن ساخته شد. این خیابان که موجب ایجاد عدم تقارن در پلان باغ شده است خود را به عنصری مهم در ساختار فضایی باغ تبدیل کرده است و به ویژه از دیدگاه منظر ژرف و طولانی که پیش پای می گذارد، قابل توجه است. در واقع حوضخانه فتحعلی شاه به همراه خیابان مقابلش، نقش مهمی در ارائه تصویر تغییر یافته باغ در طی دوران حیات خود داشه است.

محور عرضی:

باغ دارای یک محور عرضی اصلی است که در محل تقاطع آن با محور اصلی، کوشک باغ بنا شده است. در یک سر این محور عرضی کتابخانه و در آن سوی آن، ساختمان موزه که در خارج از حصار اصلی باغ قرار دارد، واقع شده است.

ماخذ:


1. آب و باغ ایرانی، شاکری، مریم; کتاب ماه هنر. 1382. ص. 57-58.
2. باغ ایرانی، فصیحی نایینی, علی محمد، معمار. 1383. جلد 26. ص. 110-113.
3. باغ فین، جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, سید محمد علی; تدوين ابراهیمیان. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری, 1386.
4. باغ فین در کوچه پس کوچه های تاریخ، فیاضی, عمادالدین.
5. باغ های ایرانی، جزایری, رضا; دهاتی. 1385. جلد 36. ص. 49-51.

6. پارادکس باغ ایرانی، شاهچراغی, آزاده; معمار. 1383. جلد 27. ص. 107-112.
7. مطالعه تطبیقی باغ های سلطنتی ایران در دو اقلیم مختلف، طبسی, محسن; قربانزاده, بهرنگ; کاظمی گل خندان, سهیلا; پیام مهندس. 1387. جلد 41-42. ص. 53-58.

ماخذ تصاویر:


1. باغ فین، جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, سید محمد علی; تدوين ابراهیمیان. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری, 1386.
2. نگارنده
3.kashanleader.blogfa.com

منبع قسمت اول : نشریه منظر
شماره 67 / پانزدهم خرداد 89 - باغ ایرانی

بررسی تاریخی و کالبدی باغ فین ( قسمت دوم )

خیابان های جانبی باغ:

خیابان های جانبی باغ که از یک طرف با حصار باغ محصور شده اند، ساختار فضایی باغ را تکمیل می کنند. این خیابانها آخرین حد حریم مشجر باغ می باشند.

کرت ها:

کرت ها واحدها و پیمانه هایی برای ساخت فضای اصلی باغ به حساب می آیند و در حاشیه آنها درختان نظام ساز و سایه گستر و در میان آنها (البته در گذشته) درختان میوه قرار گرفته اند. در فضای اصلی باغ در حال حاضر 17 کرت و 4 باغچه باریک وجود دارد. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 145)

فضای بسته، باز و نیمه باز در باغ:

باغ فین آمیخته ای از فضاهای بسته، باز و نیمه باز می باشد که در چارچوب یک نظام هندسی مشخص شکل گرفته اند. مهمترین فضا که صحن و فضای اصلی محصور شده به وسیله باروهاست، یک فضای باز محسوب می گردد، ترکیب فضای باز و نیمه باز در کوشک میانی و حوضخانه فتحعلی شاه به بهترین شکل قابل رویت است. در واقع باغ با بنا تلفیق شده است. فضای باغ با عبور دید و منظر و همچنین جریان آب از داخل بنا عبور می کند و کالبد بنا مانعی در برابر سیلان فضا نیست.



هندسه

باغ فین توسط دو محور آبی عمود بر هم به چهار قسمت تقسیم شده است و فضاهای کلی درون باغ نیز به تبعیت از ساختار هندسی و با خطوط عمود برهم به فضاهای جزئی تری تقسیم شده بودند. این باغ در ابتدا به صورت کاملاً هندسی و متقارن بوده است از اینرو می توان گفت باغ فین دارای هندسه چهار باغ ایرانی است. اما با گذشت زمان بنا به دلایل مختلف که از جمله مهمترین آنها، دخالت پادشاهان و مسائل حکومتی است، باغ از حالت هندسی بودن و تقارن کامل خارج شده است.

کوشک اصلی به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی باغ می باشد.بدین ترتیب منظر اصلی به صورت مستطیل کشیده در امتداد محور طولی باغ قرار دارد. (طبسی، محسن؛ قربانزاده، بهرنگ؛ 1387 : ص 55)

آب

آب در باغ ایرانی از عناصر نظام ساز است. نظام حضور آب، بخشی از سازمان باغ است که به همراه نظام گیاهی و کاشت و در قالب یک نظم هندسی اندیشیده شده، شکل یافته است. آب در باغ فین به صورت های مختلفی از جمله، به صورت راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی ها)، فورانی (فواره ها) و جوششی (ظهور آب از حفره های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد که هر یک مفهومی خاص را تداعی می کند. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 296)

محورهای مهم حضور آب در باغ فین

1. محور اصلی:

مهمترین محور تجلی آب همان محور اصلی باغ است که از ورودی تا شاه نشین امتداد می یابد.

2. خیابان فتحعلی شاه

3. محور عرضی متقاطع با محور اصلی

4. چهار مسیر عبور آب در خیابان های جانبی به موازات حصار باغ

محور های ذکر شده به همراه محورهای آب میان دیگر خیابانها شبکه ای از نظام حضور آب را پدید آورده که همراه با شبکه آبیاری داخل کرت ها، امکان حرکت آب را در تمام فضای باغ ایجاد می کند.

آب راکد:

مهمترین قسمت استفاده از آب راکد در باغ فین، در استخر مقابل کوشک صفوی می باشد. آب های راکد به صورت طبیعی انعکاس دهنده تصاویر هستند. سطح آینه ای آنها محیط اطراف را منعکس می کند، تصاویر مناظر و بناها در آب، فضا را بسط می دهد و آن را بزرگتر جلوه می دهد. انعکاس تصویر بنا در آب و دیدن همزمان دو تصویر واقعی و مجازی کوشک، نوعی رابطه عمودی از لحاظ حس بصری ایجاد می کند و به تعبیری سبب اتصال آسمان و زمین می شود. (شاهچراغی، آزاده : ص 111)

آب جاری:

صدای آب روان در جوی ها، صدای ظریف فوران آب در فواره ها، صدای آرام جوشش آب از کف حوض و صدای آبشره ها، جملگی نمونه های مختلفی از وجه حضور آب در باغ فین هستند. (تعداد فواره های موجود در باغ فین 225 عدد می باشد.)

جوشش آب:

حضور آب با جوشش یکنواخت از طریق حفره های متعدد و منظم کف حوض (161 حفره)، از حوض جوش مقابل شاه نشین که در انتهای محور اصلی باغ قرار دارد، تداعی کننده جوشش آب از یک چشمه است. همچنین حضور آب در حوضخانه (شترگلوی فتحعلی شاه) که محل تقسیم آب چشمه سلیمانیه در باغ است نیز همانند حوض جوش، همچون جوشش آب از یک چشمه می باشد. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 296)

جنبه های مختلف حضور آب در باغ:

محورهای اصلی حضور آب در باغ فین همراه با شبکه آبیاری داخل کرت ها،امکان حضور آب در تمام فضای باغ را ایجاد می کند که این امر نشان دهنده مهم بودن وجه کارکردی حضور آب در باغ است. همچنین جنبه های مختلف حضور آب در باغ با توجه به توضیحات داده شده نشان دهنده مهم بودن وجه منظری و زیباشناسانه حضور آب است. در نتیجه از عنصر آب در طراحی باغ فین بهره کامل برده شده است و ارزش آب در این شهر کویری در طراحی باغ فین کاملاً مشهود است.

پوشش گیاهی

با توجه به ردیف درختان قدیمی سرو که در جای جای باغ در کنار هم قرار گرفته اند، به نظر می رسد که گونه اصلی درخت سایه گستر در باغ، درخت سرو بوده است که برای افزایش کیفیت بصری، گونه های خزان داری همچون چنار، بین آنها کاشته شده است. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386: ص 238)

جنبه های مختلف حضور درخت سرو در باغ فین: در باغ فین ویژگی مهم حضور درختان سرو، در ایجاد توده های سبز نواری شکل پیرامون کرت ها است. در واقع آنها از نظر نحوه قرارگیری به عنوان عنصر کالبدی در شکل گیری ساختار فضایی – کالبدی باغ تاثیر گذارند و قرار گرفتن سروها در حاشیه کرت ها موجب تحدید و تعریف کرت ها و خیابانها می شود.

علاوه بر آن، توده های حجمی کشیده درختان سرو در ارائه حجم و شکل کلی باغ تاثیر عمده ای بر جای گذاشته اند. این ردیف درختان در بیرونی ترین محل کاشت خود، برج و باروی باغ را تکمیل کرده و تصویری از یک باروی ترکیبی بر جای گذاشته اند. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 238)

درختان سایه گستر خزان دار:

درختان سایه گستر خزان دار در باغ فین حضور کم رنگی دارند و تنها تعدادی چنار و سپیدار در طول خیابان اصلی، پیرامون میان کرت و در طول خیابان فتحعلی شاه وجود دارد که با توجه به قدمت بالای درختان سرو که در ردیف های به هم فشرده ای در نقاط مختلف باغ حضور دارند به نظر می رسد که گونه های خزان پذیر در گذشته نیز حضور محدودی در باغ داشته اند.

نتیجه گیری:

تحقیقات انجام شده روی باغ فین با توجه به تعیین سن درختان، نشان می دهد که باغ در ابتدا کاملاً هندسی و متقارن بوده است و گذشت زمان و دخالت پادشاهان به ویژه فتحعلی شاه قاجار، موجب تغییراتی در باغ شده است که ما دیگر امروز شاهد یک باغ کاملاً هندسی و متقارن نیستیم. البته برخی از این تغییرات مانند خیابان و شترگلوی فتحعلی شاه در عین ایجاد عدم تقارن در باغ، خود را به عنصری مهم در ساختار فضایی باغ تبدیل کرده اند و موجب افزایش کیفیت بصری باغ شده اند. همچنین بررسی نحوه کاشت و حضور درخت سرو در باغ فین نشان دهنده این مطلب است که سرو در باغ فین نقش کالبدی دارد و از مهمترین عناصر نظام ساز باغ است. بررسی جایگاه آب نیز نشان می دهد آب نیز از اساسی ترین عناصر در طراحی باغ فین است و وجه منظری و کارکردی آن هر دو حائز اهمیت بوده است.

منابع و ماخذ:

1. آب و باغ ایرانی. شاکری، مریم؛ کتاب ماه هنر. - 1382. - ص. 57-58.
2. باغ ایرانی. فصیحی نایینی، علی محمد؛ معمار. - 1383. - جلد 26. - ص. 110-113.
3. باغ فین. جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، سید محمد علی؛ تدوين ابراهیمیان. - تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. 1386.
4. باغ فین در کوچه پس کوچه های تاریخ. فیاضی، عمادالدین.
5. باغ های ایرانی. جزایری، رضا. دهاتی. - 1385. - جلد 36. - ص. 49-51.
6. پارادکس باغ ایرانی. شاهچراغی، آزاده. معمار. - 1383. - جلد 27. - ص 107-112.
7. مطالعه تطبیقی باغ های سلطنتی ایران در دو اقلیم مختلف. طبسی، محسن؛ قربانزاده، بهرنگ؛ کاظمی گل خندان، سهیلا. پیام مهندس. - 1387. - جلد 41-42. - ص. 53-58.

ماخذ تصاویر:

1. باغ فین. جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، سید محمد علی؛ تدوين ابراهیمیان. - تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. 1386.
2. kashanleader.blogfa.com

منبع قسمت دوم : نشریه منظر
شماره 68 / اول تیر 89 - باغ ایرانی


نویسنده مقاله :سارا تریوه (دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تربیت مدرس)
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
مقدمه:

در باز خوانی باغ ایرانی کیفیات فضایی متنوعی با حضور در ان به چشم می خورد که می توان به پیوستگی، تلفیق، بی مرزی فضای باغ ایرانی به علت رابطه هندسی، رابطه بصری، رابطه حسی، در باغ اشاره کرد که اصولا به علت ویژگی کالبدی و معنایی دران وجود می اید، در این خصوص، بحث محصوریت در باغ ایرانی را باز کرده و از انجایی که محصوریت با سادگی شکل در کل و جزأ و همچنین ایستایی و پویایی فضاهای محصور ارتباط برقرارمی کند، دلایل وجودی انرا در فضای کلی باغ و خرد فضاها مورد بحث قرار می دهیم. باغ تا انجا که ممکن است ساده و روشن شکل می گیرد وابهامی مادی در رابطه انسان و فضا باقی نمی گذارد. (میر فندرسکی،1383،ص10)

باید گفت درترتیب دادن و ایجاد فضای باغ ایرانی برای داشتن روشنی (وضوح)، ریاضی به کار گرفته می شود ... . باغ ایرانی با حصاری در شکل مستطیل محصور می شود با محورهای عمود بر هم و موازی با اضلاع حصار تقسیم بندی می شود و در شکل یابی نظام استقرار(سازمان فضایی) باغ زمینه هندسی مربوط به دیگر نظام ها،از جمله نظام ابیاری، نظام کاشت، نظام معماری و نظام منظری فراهم می شود. (میرفندرسکی،1383،ص10)

به بیانی دیگر نظام ساختاری باغ ایرانی، زمینه هندسی تلفیق عناصر طبیعی و مصنوع را در باغ پدید می اورد که عناصر طبیعی را با توجه به نظام کاشت و اب سازماندهی می کند و عناصر مصنوع و ابنیه در نظام استقرار معماری معین می شوند.

نظام معماری:

همانطور که مشاهده کردید، باغ ایرانی یا پردیس از لحاظ دودمان شناسی لغوی با مفهوم دیوار پیوندی عمیق و ازلی داشته از این رو به نظر میرسد این عنصر نقش بنیادی تری را در میان عناصر تشکیل دهنده باغ ایرانی در ایجاد محصوریت ایفا می کند.

باغ بهشتی، باغ ایرانی:


باتوجه به معنی واژه پردیس که متشکل و مرکب ازدو واژه پائری دئزا است.پائری را به معنی پیرامون و گرداگرد و یا پیرامون دژ دانسته اند. (پیرنیا 1373.ص.4 ). قسمت دوم واژه پائری دئزا را واژه (دئزا) شکل می دهد که از مصدر دئز و به معنی دیوار گذاشتن است، هم چنین دئزا به معنی روی هم چیدن، انباشتن و دیوار گذاشتن است نیز می دانند. (دهخدا. لغت نامه ذیل فردوس). واژه دیس در وجوه تسمیه بسیاری از روستاها و مواضع قلمروهای فرهنگی ایران،به صورت های دژ، دیز،دز موجود است، این با کلمه دای هم ریشه و درخراسان به معنی دیوار باغ مصطلح است. (ابریشمی .1383،ص 4) در منابع زیادی باغ ایرانی را به بهشت تشبیه کرده اند. در متون زرتشتی از بهشت به معنای فردوس یاد شده است، که کلاوس هردوگ کلمه فردوس در زبان فارسی را به معنی باغ محصور و نیز به معنای بهشت می داند. (هردوگ.1376،ص.490 )

واژه باغ نیزبه معنی تکه زمینی است که برای جلو گیری از هجوم گاوها محصور شده و برای استفاده و تفریح انسان مناسب سازی شده است .کلمه قدیم (geard)- به معنای حصار – کلمات باغ و حصار را به وجود اورده ا ست. در زبان انگلیسی امریکایی فضای بیرونی که به یک خانه متصل شده، اگر مناسب استفاده باشد به عنوان حیات و اگر مناسب تفریح باشد، به عنوان باغ شناخته می شود. (تام ترنر )

الیزابت موبینهان در سطور اولیه کتابش می نویسد :بهشت وعده داده شده در قران، شامل طبقاتی از باغ هاست که هر کدام از دیگری با شکوه تر است، در باغ های اسلامی ایران و هند طبقه معمولا معادل با محصور بودن است که برگرفته شده از باغ بهشت درقران است. «باغ ایرانی محصور است گرداگرد خود دیواری یا چینه ای دارد استوار که تاج گستر درخت ها از فراز ان سپر حفاظت بر دست، تبسم دعوت بر لب و گشاده رویی مهمان نوازی بر چهره دارد، حصار از دو سوی ورودی باغ را دور می زند.»

پیشینه باغ های محصور و دلایل وجودی حصار یا دیوار در گذشته :

حصار کشی فضای بیرونی از حدود 10000 هزار سال پیش از میلاد مسیح شروع شد اگرچه نمی توان تشخیص نمود کی و کجا اولین باغ ساخته شده. تنها میتوان تصور کرد که حصار کشی توسط یکی از پیشینیان ما که در غار زندگی می کرده است، ساخته شده تا مانعی برای حفاظت خانواده ازحملات حیوانات وحشی و درنده باشد. تا در یک بعد از ظهر باشکوه افتابی دوره نوسنگی در ارامش باشند.

از جمله شواهد باغ سازی که از 2200 سال قبل از میلاد مسیح به دست امده است مصریان بوده اند. انان گیاهان مثمر و زینتی را با هم به کار می بردند. باغ های محصور نیز از همین زمان متداول شد تا محیطی محصور برای زنان ساکنان منازل ایجاد نماید. (تاریخچه و سبک های گوناگون هنر باغسازی در جهان)

باغ سازی در ایران ریشه ای کهن دارد منابع کهن روایی، شاهان اسطوره ای ایران را اولین سازندگان باغ دانسته اند. در دوره هخامنشیان یک نمونه باغ های مستقل محصور با کانال های ابی بودند که باغ را به چهار قسمت تقسیم می کردند و کوشکی در وسط انها که محل اقامت موقت و استرحت و احیانا برگذاری برخی مراسم بوده است. از انجا که باغ در فرهنگ ایرانی به مثابه یک آرکی تایپ یا کهن الگو شناخته می شود. می توان گفت الگو جامع باغ ایرانی از دوره هخامنشیان از 2500 سال پیش تا پایان قاجار تغییر محسوسی نداشته و بنابراین محصور بودن باغ ها به وسیله دیوار یکی ازاصول جدایی ناپذیر ازالگوی باغ های ایرانی است. (شاهچراغی. 1389)

دلایل محصوریت ناشی از دیوار :

دلایل اقلیمی:

گروهی دلیل وجود دیوار در پیرامون باغ را ناشی از اقلیم دانسته اند. (باستانی پاریزی)

در این خصوص نتایجی که در زمینه بازخوانی باغ ایرانی با تکیه بر نشانه شناسی دیوار باغ انجام گرفته :

" از نقطه نظر زبان شناسی و نشانه شناسی دیوار باغ ایرانی دارای وجهی شفاف بوده و دلالت بر تمایز بین دو دنیای کاملا متفاوت می نماید. انچه در داخل باغ شکل می گیرد دارای وجهی انشایی بوده و به مفهومی بسیار بنیادی تر از حدود مالکیت بر زمین دلالت دارد، می توان بر اساس بررسی های انجام شده نتیجه گرفت که: دیوار و انچه به وسیله ان تحدید شده تنها دلالت بر عرصه ای دارد که می شود در ان محیطی مطلوب و متفاوت از طبیعت ان سوی دیوار افرید، در تمامی نمونه های منسوب به باغ ایرانی که در سرزمین های دیگر و در اقلیم های متفاوت شکل گرفته اند نمی توان چنین نقشی را روی دیوار مشاهده نمود. پس حد دیوار در باغ ایرانی بر مفهوم عمیق تری دلالت دارد که عبارت است از انکشاف اب برای افرینش جهانی انشایی در اقلیم گرم و خشک ایران. (مسعودی.1382.ص.303.304)

ارزیابی و بررسی نمونه های تاریخی عوامل مختلف موثر بر شکل گیری باغ نظر فوق را با تردید مواجه می سازد همه باغ های ایرانی صرف نظر از اقلیمی که در ان قرار گرفته اند محصور هستند. باغ شاهزاده یا فین در میان کویرهمان طور در حصار پیچیده شده که باغ صفی اباد در دل جنگل یا باغ جهان نما در شهر.

درجای دیگر هنر حصار باغ را ناشی ازدو عامل اعتقادی و کاربری نیز دانسته اند ."محیط داخل باغ به عنوان یک فضای خصوصی برای افراد غریبه باید پوشیده باقی بماند،ودیگر انکه درختان باغ به عنوان یک کالای اقتصادی برای فروش میوه نیازمند مراقبت بودند و دیوار وسیله مناسبی برای این کار بوده است. (حیدرنتاج)

عامل امنیتی:

وجه امنیت در باغ قلعه ها نمود بیشتری دارد، در برخی از دوره های تاریخی و نیز برخی از شهرها به دلیل ویژگی های خاص و عمدتا جهت محافظت از باغ در برابر حمله حیوانات، حفاظت از ساکنین باغ در برابر حمله دشمنان، ایجاد ارامش روانی وفضای خلوت برای زندگی شخصی، دیوارها قطورتر و مرتفع تر ساخته شده تا جای که به صورت و گاهی به صورت دژ در امده و برج های دیده بانی نیز در ان ساخته شده است. برای نمونه باغ بهشت حسن صباح درقلاع الموت، باغ فین کاشان و نیز باغ های شیراز در دوره صفویه از این جمله اند.

در دوران حکومت مقتدر صفویان در ایران امنیت سیاسی و رونق اقتصادی فراهم شده در جامعه موجب شد باغ های تجیر به عنوان باغ هایی با دیوار مشبک ایجاد شود، چرا که اولین شرط لازم برای ایجاد این گونه باغ ها امنیت بوده است. (انصاری.1378.ص187)

همچنین در این دوران تلفیق کاربری های عمومی و خصوصی در این دوران موجب ابداع و ارائه تعریف جدیدی از باغ ایرانی شد، به عنوان نمونه مشبک ساختن دیوارهای باغ ها در دو طرف محورهای عمودی سبب می شد تا علاوه بر انکه عابران می توانستند داخل باغ را ببینند، منظرکلی این محور محصور نمی شد. (شاهچراغی) این عامل را نمی توان به همه باغ ها عمومیت داد، چرا که باغ های شاهان در مناطق حفاظت شده، همچون عباس اباد که امنیت ان تامین بوده است نیز محصور بوده اند.

عامل امنیتی:


درجایی زرتشت به محصور کردن باغ با هفت حلقه دیوار اشاره می کند تا از نفوذ شیاطین در امان باشد. در کتاب بشر و باغ هایش از قول اوستا نقل شده که اهورامزدا هنر ساختن بهشت وعده داده شده اش را به تصویر می کشد: هر کس که این باغ را بسازد، رابط با نور اهورا مزدا می شود، برای اینکه بهشت از گزند اهریمن در امان باشد باید آن را ابیاری کرده و هزار گونه مواظبت از آن به عمل آورند. دور ان را محصور کنند چون همیشه از سوی اهریمن در معرض خطر می باشد. Benoist.1975Tp.106
در اینجا محصور کردن باغ عامل مذهبی بیان می شود که این باغات تجسم واقعی بهشت های اوستایی می باشند. (متدین،1378،ص،411)

محصوریت در بنای اندرونی:


در بعضی ازباغ ها کوشک به نسبت"یک سوم" در امتداد محور طولی باغ قرار دارد و بناهای اندرون را در طرف خلوت باغ قرار می دادند و منظر اصلی در جهت مخالف اندرون بود تا بدین وسیله نوعی محرمیت ایجاد کند و فضای اندرون را از چشم بیگانگان دور نگه دارند. باغ طرف اندرون میان کرت و سایر اجزا را داشت، اما پشت ان مسدود بود مثل باغ دلگشا. (مرضیه نورانی ) در این حالت غالبا چند فضای باز مرکزی محصور یا نیمه محصور در نظر گرفته می شد. (نعیما باغ ایرانی)

محصوریت ناشی از مکان بودگی باغ ایرانی:

از دیدگاه پدیدارشناسان انسان دربرقراری با طبیعت دو گونه برخورد می کنند:

1) نخست آنچه در باغ سازی اروپا بیشتر نمود دارد، انسان سعی می کند فهم تجربه شده ازطبیعت را به نحوی مشهود سازد بنابراین درخلق چنین باغ هایی ازآنجا که طبیعت سرسبز و حاصلخیز منطقه خود امکان نامحدودی را عرضه داشته، انسان برای گشایش یا آشکار کردن و محدود ساختن آن محدوده ای می سازد. استراتژی به کار رفته در این نوع باغ سازی محدود کردن است ...گزینش محدوده ای میان بی کران ...

2) این امکان وجود دارد که انسان از طریق گرداوری عالم کوچکی بیافریند تا دنیای او را عینیت و انسجام بخشد در این حالت به ویژه باغ ایرانی پدیده ای بیش ازنقطه سرسبز در طبیعت بکر است و مثل حضوری بدیع تجربه می شود، به این معنی باغ بر خلاف روش پیشتر ذکر شده، طبیعت را بازنمایی نمی کند بلکه به حضور می اورد و چیزی را که پیش از این حاضر نبوده را حاضر میسازد. به بیانی دیگر در مقایسه با باغ اروپایی طبیعت موجود را با محصور کردن متمرکز می سازد و آن را نشان می دهد. باغ ایرانی زمین بکر خشن و خشک تمامی معانی و استعداد محیط را که پیش از این مخفی اما بالقوه بوده بالفعل و اشکار میسازد و می توان گفت باغ ایرانی آشکارگی هستی است. باغ هستی را به موقعیتی که ما مکانش می خوانیم می آورد،که قبل از پیدایی باغ این مکان به عنوان یک وجود عینی وجود نداشت. مکان با اثر وهم چون باغ به ظهور می آید. بنابراین در این روش مقصود وجودی از ساختن ان است که یک محل را به یک مکان مبدل کند به این معنی که مفاهیم بالقوه حاضر در محیط را آشکار کرده و جهان را قابل رویت میکند. (مرجوعی.1383.ص21)

بر اساس نظریات شولتز و با بهره گیری از اندیشه هایدگر در مورد مکان و سکونت گزیدن در مکان ویژگی بنیادی مکان های انسان ساخت، تمرکز دادن و محصور کردن است. انها داخل های هستند که انچه را شناخته شده (فهمیده شده) است را گرد می آورند. (مرجوعی 1383.ص.22) و اهمیت دیوار در حفاظت باغ آنجاست که حیطه باغ را از لحاظ خود پایندگی تعین می بخشد و پیوند آن را با سایر گستره ها مشخص می گرداند و درواقع این مرز (دیوار) حد بهره وری ازمنابع طبیعت است برای انسانی که به طبیعت مقدس می نگرد. (مرجوعی.1383.ص 22)

نظام کاشت:

نظام کاشت درختان با ارتفاع زیاد و انبوهی برگ های بعضی از آنها که در دو سوی خیابان های اصلی باغ خاک را با دیواره ای سبز به آسمان می پیوندد. (ورجاوند.1375.ص.590) معمولا به دلیل عریض بودن محور اصلی باغ و فاصله میان ردیف درختان دو طرف محور این سطوح عمودی از نظر بصری به راحتی دیده می شوند و در طول زمان و رشد درختان (البته متناسب با نوع درخت ) دالانی سر پوشیده از درختان به وجود می آید. (پیرنیا.1385.ص.7)

این محور اصلی ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم کارکردی و شکل دهنده منظر اصلی آن است. ساماندهی محور علی رغم عملکرد آن به عنوان مکان استقرار عناصر باغ، مبتنی بر نقش کارکردی آن نبوده و ایجاد فضای وحدت دار که منظره در آن اصالت دارد مد نظر است، بریدن از بیرون و توجه به درون، با بهرگیری از همه امکاناتی که پرسپکتیو مجازی و ساخته شده در فضا فراهم می آورد، که بیننده را درون آن فرا می خواند. (منصوری) کاشت درختانی که در حاشیه دیوار باغ به تبع هندسه آن کاشته می شود نیز همگی همسو با هندسه باغ بوده و بر نقش ان به عنوان یک چارچوب می افزاید. (مسعودی)

نظام اب (ازلحاظ معنایی):

عنصر آب در ایران کهن الهه ای بر آن متصور بوده اند، در وصف این عنصر بیان می شود که: آب در عرصه باغ گردش می کند، در نقطه ای از تربیع بیرون می رود، اما دوباره و به زبانی مکرر از نقطه مبدا در حال ظهور است، این رخداد که در فضایی محصور رخ می دهد یادآور رخداد کیهانی است.

تاثیر نظام تمرکز حواس بر احساس محصوریت در باغ ایرانی:


در باغ ایرانی نظام تمرکز حواس که منتج از تاثیر هم زمان نظام جهت دهنده اصلی همراه نظام ادراکی حواس پنج گانه است بر احساس و ادراک محصوریت در فضای باغ توسط انسان تاکید می کند. بررسی های نظام باغ ایرانی نشان می دهد که احساس محصوریت در باغ بیشتر حسی بر گرفته از انتظام حواس در باغ ایرانی است. انسانی که در محور اصلی باغ حرکت می کند به ندرت می تواند دیوار پیرامونی باغ را ببیند، این نه به دلیل فاصله از آن بلکه به آن علت است که محورها و مسیرهای حرکتی در باغ ایرانی در واقع دیدرو هستند و محصوریت بصری به وجود می آورند.

صدای آب و پرندگان محصوریت شنوایی ایجاد کرده، رایحه و عطر گل ها و میوه ها حس بویایی و چشایی را جلب می کند، حرکت بر زمین نرم همراه احساس لطافت، گیاهان و آب در حرکت به سمت کوشک حس لامسه انسان را متوجه خود می کند، بنابراین به دلیل ان که در باغ ایرانی غنای حسی وجود دارد، در یک زمان واحد تمامی حواس پنجگانه انسان در یک محیط تحت تاثیر قرار می گیرد و احساس محصوریت تشدید می شود، این احساس محصوریت می تواند انسان را به احساس خلوت مطلوب نیز هدایت کند و با جدایی از محیط بیرون نوعی آرامش برای انسان به وجود آورد. می توان گفت نظام تمرکز حواس از یکسو موجب گسست و انفصال محیط باغ از محیط اطراف در نظر مخاطب می شود و از سوی دیگر اسباب دریافت نظام ها ی معنایی و اتصال به حیطه معنا را برای انسان پدید می آورد. (شاهچراغی )

دلایل محصوریت در باغ ایرانی از لحاظ معنایی:


پردیس و باغ اشاره به زمینی محدود و محصور است که در درون خود معنای واسطه یا برقراری پیوند با پروردگار بخشایشگر و جهان معنا را پنهان دارد و شاید جایگاهی برای ظهور معنای غیر زمینی بهشت.

واژه شناسی حکمی باغ ایرانی و تحلیل معانی از نظر دودمان شناسی نشان می دهد دو مفهوم و معنای "انفصال"و یا گسست از محیط و هم چنین" اتصال "و یا پیوند معنایی در معنای واژه باغ و پردیس وجود دارد.
ساخت کالبد باغ در گذشته نیز به تفکر متکلمینی همچون غزالی تشبیه شده و بیان می شود که: خداوند ما را به سه بخش تقسیم کرد: یکی بدن یکی نفس و یکی روح. وقتی باغی می سازید آنچه آن وسط است مثل بدن ماست و درآن باغ و دور و برش که قدم میزنید، مثل این است که در نفس کلی دنیا را طی و در گل و درخت سیر می کنید، همه اینها نفسانی است و در انتهای آن هم که یک دیوار است آن هم می شود روح الهی. دیدی که در قدیم وجود داشت در ایران هم بوده، این است که وقتی خدا می گوید من ظاهر و باطن هم هستم، آن دیوار را من توسط نفسم، نفس لوامه نگاه می کنم و به نقطه وسط می رسم و هر چیزش که درون خودم هست، آن طور خانه و حیاطی می سازیم که وسطش همواره یک حوض و دور و ورش همواره دیوار است و این دیوار بدن ماست و آن حیاط نفس ماست و می رسد به نقطه وسط که روح ماست. (بختیار،1381،ص93)

منابع :


منصوری، سید امیر (1384:درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی،فصلنامه باغ نظر،ش3)
نعیما، غلامرضا (1385:باغ های ایران «که ایران چو باغی است خرم بهار»،انتشارات پیام).
مرجوعی، علی (1383:باغ همچون رویداد،فصلنامه معماری و شهرسازی ،ش،78-79،زمستان 83 ).
شاهچراغی، ازاده (1389:پارادایم های پردیس «درآمدی بر باز شناسی و باز آفرینی باغ ایرانی ،انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران .
مسعودی، عباس (1382: بررسی دیوار به عنوان یکی از اجزاء تشکیل دهنده باغ ایرانی، فصلنامه معماری و فرهنگ، سال پنجم، ش14، تابستان 1382.)
شاهچراغی، آزاده (1383: پارادوکس باغ ایرانی، فصلنلمه معمار، ش27 ).
حیدر نتاج، وحید (1389 (باغ ایرانی«از ایران چه می دانم ؟/97، دفتر پژوهش های فرهنگی.

نویسنده مقاله
:مهشید قاسمی، دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه امام خمینی
منبع : نشریه منظر - شماره 80 / پانزدهم آبان 91 - باغ ایرانی
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
نقش آب در معماری

تقدس آب در فرهنگ کهن ایران

سرزمین ایران از نظر جغرافیایی و آب و هوایی از مناطق خشک و همیشه با مشکل کم آبی و خشکسالی روبه رو بوده است، و جود سدهای قدیمی و آثار باقی مانده شبکه های آبیاری و قنات ها، همه نمونه هایی از نبرد مردم کشور ما با دیو خشکی و بی آبی است. همین کمبود آب و وجود بیابان های خشک بود که حرمت نهادن ویژه به آب را در میان مردم ایران در گاه باستان به وجود آورد. در فرهنگ ملی ما، آب را مظهر روشنایی دانسته اند و آن را نماد پاکی می دانند. درگذشته ای نه چندان دور، هیچ خانه ای نبود که حوضی در آن نباشد، حوض های زیبا و کوچک و بزرگ با کاشی های آبی فیروزه ای نماد مشخص زندگی در هر خانه ای بود.حوض و استخر در باغ های ایرانی و حتی در خانه های ایران اهمیت زیادی داشته و دارد، آب این حوض ها ذخیره ای برای آب پاشی گل و حیاط و ایوان هاست. ایرانیان همچنین "در حوض ها و استخرها از فواره نیز که از ملل خارجی آموخته اند استفاده نموده اند. ، باغ بزرگ هزار جریبی در اصفهان که در زمان صفویه ساخته شد، دارای ۵۰۰ فواره بوده است، در برخی از مواقع یک سیب سرخ را در میان آبی که از فواره بیرون می جهید قرار می دادند و این سیب همچنان در دهانه فواره بالا و پائین می رفت در مواردی دیگری آب از دهان یک شیر بیرون می جست و به استخری که به آن متصل بود سرازیر می شد، همچنین در زیر زمین های منازل نیز مردم با ایجاد حوض های کوچک به شکل های مختلف حوضخانه می ساختند و بیشتر در تابستانهای گرم، در هوای خنک و مطبوع آن به استراحت و گفت و شنود می پرداختند. از دیگر کارهای سنتی که ایرانیان در زمینه استفاده از آب انجام می دادند، "ساخت آب انبار بود، که برخی از آنها از دید معماری نیز اثری شایان توجه بود.اون گارسیادوسیلوا نیگوئروا(( سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا)) راجع به آب انباری در لار که بسیار توجه او را جلب کرده، در سفر نامه خود مطالبی به رشته تحریر در آورده است.

در جاده های کویر و دشت پهناور میانه ایران که کمتر به آب دسترس بود و اگر هم باریکه ای آب بود، چنان پر نمک و شور بود که نمی شد از آن استفاده کرد، حوض، برکه، پایاب و چاه درست می کردند. هنوز هم در راه های میان یزد و خراسان و راه تهران - کاشان - اردستان، از این چاه خانه ها بر جا مانده و مورد استفاده قرار می گیرد. فرم و ساختمان گرمابه ها و محل آنها نیز، بخش ارزنده ای از فرهنگ ملی ما و چگونگی استفاده از آب در این مکان، جایگاه ارزنده آب را در نظافت و پاکیزگی مردم کشور ایران نشان می دهد، که ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش قدمت دارد. گرمابه ساختمانی گرم با ظرفی بزرگ به نام(آبزن) بوده است. و برای آنکه آب را مقدس می شمردند و نمی خواستند آن را آلوده کنند، آب استفاده شده را بعد از استحمام روی زمین و یا به آسمان می پاشیدند و به هیچ عنوان آن را وارد آب پاک نمی کردند.کاریز یا قنات نیز یکی از ابداعات و اختراعات ایرانیان است. گناباد است که طول آن ۷۰ کیلومتر و "مادر چاه" آن در حدود ۳۵۰ متر عمق دارد. وضع آبدهی قنات های ایران در حدود ۷۵۰ تا ۱۰۰۰ متر مکعب در ثانیه تخمین زده می شود . تعداد قنات های ایران را حدود ۵۰ هزار رشته دانسته اند. پس از زلزله بم با ستانشناسان قدیمی ترین شبکه قنات جهان را با قدمتی بیش از دو هزار سال در آن منطقه کشف کرده اند.
شاردن جهانگرد فرانسوی که در قرن هفدهم میلادی از ایران بازدید کرده است اشاره می کند که در نزدیکی اصفهان در قصبه نجف آباد زرتشتیان زندگی می کنند که کار آنهاکشاورزی است و در سراسر قرن نوزدهم، زرتشتیان به عنوان باغبانان و مقنیان ماهر برای ایجاد "قنات" شهرت داشتند. ایرانیان همچنین در ساخت سد نیز از مهارت برخوردار بودند و ضمن استفاد از شرایط طبیعی محیط برای ساختن سد، توجه ویژه نیز به حفظ محیط زیست داشتند، از جمله معروف ترین این سدها سد "مرو" بر روی رود مرغاب بود، این سد در ۶ فرسخی شهر مرو قرار داشت و ۱۰ هزار نفر از آن حفاظت می کردند. آسیاب های آبی نیز در سراسر خاک ایران به وفور وجود داشته و ایرانیان بر رودخانه ها آسیابهای آبی تعبیه می کردند و در برخی از شهرها همچون سرخس، آسیابی بزرگ(خراس) داشتند که با چهارپایان می گردید در تاریخ از آسیاب های معروف شوشتر در خوزستان نیز سخن رفته است.


{1}نقش آب در معماری

بررسی اجمالی نقش آب در معماری ایرانی
نقش آب در شکل گیری نخستین زیستگاه های انسانی پاسخی است به یک نیاز زیستی. اما وقتی فراتر از یک نیاز، خانه سازی و بنای مجموعه های مسکونی بار فرهنگی می گیرد، معماری پدید می آید و آب در زندگی انسان جایگاه هنری پیدا می کند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه می گیرد. درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است. درک قوانین فیزیکی رفتار آب، احساسات ما در مقابل کنش و واکنش آب و مهمتر از همه نقش و تمثیل و ارتباط آن با زندگی انسان ها است. آب استعاره ای متناقض است و به همراه خاک، آتش و هوا، عناصر چهارگانه تشکیل دهنده جهان هستی به شمار رفته است.
آب یکی از عناصر طبیعی به شمار می رود که ماهیتی تغییر ناپذیر دارد. هرجاکه ظاهر می شود، کاربرد آن باید منعکس کننده برداشت طراحان و سازندگان از طبیعت باشد. دسترسی به منابع آب از دیرباز به عنوان یکی از مهم ترین عوامل موثر در مکان یابی شهری مورد توجه بوده است. بررسی کلی جغرافیایی شهرهای ایران به خوبی وابستگی میان زندگی شهری و دسترسی به منابع آب را نشان می دهد. فلات ایران به دلیل تنوع اقلیمی و چشم انداز محیط طبیعی درهمه جا از منابع آب سطحی مطمئن برخوردار نیست، زیرا همان طور که آب های سطحی زمین، چون دریا و رودخانه و دریاچه در معماری و به وجود آمدن آن نقش دارد، دربسیاری از مناطق که از این منابع سطحی به دورهستند، نیاز مردم از راه منابع زیرزمینی، چون قنات و چاه ها حاصل می شود. .
ساحل رودخانه ها بستر پیدایش و رشد بیشتر فرهنگ های کهن جهان است. در ایران نیز هرجا رودخانه ای جاری بوده، به سرعت و شتاب فرهنگی افزوده است وخود نیز در درون فرهنگ جا باز کرده است. و باید گفت آب در گذشته های بسیار دور باعث به وجود آمدن مراکز حیاتی و روش اقتصادی وشهرنشینی بوده است.
پیش از ظهور اسلام، در ایران، معماری در کنار آب و دردامن طبیعت بدون آنکه آن را مخدوش سازد، حضور خودرا اعلام می کند ونقش آب بیشتر نقش تجردی است. نیایش گاه ها و معابد وآتشکده ها درکنار آب و درنهایت احترام به وجود آب شکل گرفت. گویی آب گذزگاه انسان برای ورود به دنیای دیگر بود. آب نقش معنوی خود را در معماری ایران نشان داد، به گونه ای که گردش آب نمایش تجردی آب درطبیعت است وتمام جوهر وخواص آب به صورت مجرد که ظاهرا جنبه نمایشی پیداکرده و در نیایش آب منظور بوده است.

پس رودخانه ها وچشمه ها و دریاچه ها دارای جایگاه آیینی و اعتقادی بودند. این جایگاه به خودی خود شکل نمی گرفت. ساخت و وجود بنای مکان ها بود که باورها و افسانه ها و آداب و رسومات را متجلی می ساخت. آب هایی که از دهانه سراب های بزرگ از دل کوه و درون غار و ازمیان سنگ وخاک بیرون می زند و روی زمین جاری می شوند، چشمه های کوچک و بزرگی هستند که ازمیان سنگ وصخره می جوشند و درساخت بناهایی که در اطراف آنها ساخته می شود نقش مهمی دارند. و در اینجا می بینیم که دو عامل آب وصخره در امر احداث بناهای بوجود آمده نیز مدخلیت دارند. پس همانطور که آب در ساخت باغ نقش دارد، باغ نیز در به وجود آمدن شهر نقش خود را ایفا می کند. تحولات مربوط به شهرها و رابطه ساختار میان باغ وشهر آن چنان است که می توان از سویی باغ را شهر و شهر را باغ نامید و از سوی دیگر باغ را به مثابه کارگاه طرح اندازی شهز تلقی کرد که نمونه این مطلب را می توان درگفتار کلاریخد، سیاح دوره تیموری بیان کرد که رابطه ساختاری میان باغ شهر در آن شهر موقت که درازای سراپرده ها وخرگاه ها وخیمه هارا به روشنی بازسازی کرده است.
نمونه دیگر این باغ شهر را در اصفهان می توان دید و چهارباغ و کو چه هایی که در جهات مختلف آن امتداد داشت و این یکی از اصول طرح اندازی شهری بود.
در ایران باستان، معماری به سوی آب حرکت می کند و درکنار آن آرام می گیرد. ولی در دوره اسلامی آب در معماری حالت کاربردی پیدا می کند و معماران آگاهانه سعی می کنند تا به طبیعت تسلط یافته و آن را به نظم بکشانند و باشناخت قوانین فیزیکی و رفتار آب و درک نقش و تمثیل و ارتباط آن با انسان آب را به درون معماری بکشانند. آب در شکل های هندسی در اکثر بناها متجلی می شود و به نوعی مرکزیت وحدت معماری در آب شکل می گیرد. حرکت پرموج آن در مفاهیم مذهبی و ادبی هنری در فرهنگ ما جاری می شود. به این ترتیب آن چنان در ساخت و ترکیب بناهای ما وارد می شود که عملانمی توان آن را ازشکل ساخته شده جدا دانست. آب در مرکز کوشک ها وباغها و غیره ظاهر می شود. در مناطق کویری، آب کمیاب و زندگی بخش سبب شکل گیری معماری آب انبار ها و پایاب ها و رباط ها و یخچال ها می شود. و به گونه ای دیگر خودرا نشان می دهد.
آب در باغ و کوشک، نهر ها و آب نماها و جویبار و حوض و استخر و فواره ها را به وجود می آورد و هرکلام از اینها نمایانگر تسلط انسان به طبیعت است. تا تمام اینها را درکنار خود به نمایش بگذارد. آب در معماری حوض ها به عنوان سمبل آب راکد استفاده می شود و به اشکال هندسی منظم، عامل تکمیل کننده بنا می شود.
حوض های جلو بناها مکمل معماری شده و مانند آیینه آنها را در خود منعکس می کند. حوض هایی که در معماری مساجد شاهد هستیم نیز غیر از نقش تطهیر، جنبه نمادین پیدا کرده و آب هم نماد زندگی و هم نماد مرگ را به وجود آورده است. و انسان را هم از نظر جسمی پاک می کند و هم از نظر روحی و به طور کلی اینجاست که درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است
نقش آب در شکل گیری نخستین زیستگاه های انسانی پاسخی است به یک نیاز زیستی. اما وقتی فراتر از یک نیاز، خانه سازی و بنای مجموعه های مسکونی بار فرهنگی می گیرد، معماری پدید می آید و آب در زندگی انسان جایگاه هنری پیدا می کند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه می گیرد. درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است. درک قوانین فیزیکی رفتار آب، احساسات ما در مقابل کنش و واکنش آب و مهمتر از همه نقش و تمثیل و ارتباط آن با زندگی انسان ها است. آب استعاره ای متناقض است و به همراه خاک، آتش و هوا، عناصر چهارگانه تشکیل دهنده جهان هستی به شمار رفته است.

آب یکی از عناصر طبیعی به شمار می رود که ماهیتی تغییر ناپذیر دارد. هرجاکه ظاهر می شود، کاربرد آن باید منعکس کننده برداشت طراحان و سازندگان از طبیعت باشد. دسترسی به منابع آب از دیرباز به عنوان یکی از مهم ترین عوامل موثر در مکان یابی شهری مورد توجه بوده است. بررسی کلی جغرافیایی شهرهای ایران به خوبی وابستگی میان زندگی شهری و دسترسی به منابع آب را نشان می دهد. فلات ایران به دلیل تنوع اقلیمی و چشم انداز محیط طبیعی درهمه جا از منابع آب سطحی مطمئن برخوردار نیست، زیرا همان طور که آب های سطحی زمین، چون دریا و رودخانه و دریاچه در معماری و به وجود آمدن آن نقش دارد، دربسیاری از مناطق که از این منابع سطحی به دورهستند، نیاز مردم از راه منابع زیرزمینی، چون قنات و چاه ها حاصل می شود. .
ساحل رودخانه ها بستر پیدایش و رشد بیشتر فرهنگ های کهن جهان است. در ایران نیز هرجا رودخانه ای جاری بوده، به سرعت و شتاب فرهنگی افزوده است وخود نیز در درون فرهنگ جا باز کرده است. و باید گفت آب در گذشته های بسیار دور باعث به وجود آمدن مراکز حیاتی و روش اقتصادی وشهرنشینی بوده است.
پیش از ظهور اسلام، در ایران، معماری در کنار آب و دردامن طبیعت بدون آنکه آن را مخدوش سازد، حضور خودرا اعلام می کند ونقش آب بیشتر نقش تجردی است. نیایش گاه ها و معابد وآتشکده ها درکنار آب و درنهایت احترام به وجود آب شکل گرفت. گویی آب گذزگاه انسان برای ورود به دنیای دیگر بود. آب نقش معنوی خود را در معماری ایران نشان داد، به گونه ای که گردش آب نمایش تجردی آب درطبیعت است وتمام جوهر وخواص آب به صورت مجرد که ظاهرا جنبه نمایشی پیداکرده و در نیایش آب منظور بوده است.
پس رودخانه ها وچشمه ها و دریاچه ها دارای جایگاه آیینی و اعتقادی بودند. این جایگاه به خودی خود شکل نمی گرفت. ساخت و وجود بنای مکان ها بود که باورها و افسانه ها و آداب و رسومات را متجلی می ساخت. آب هایی که از دهانه سراب های بزرگ از دل کوه و درون غار و ازمیان سنگ وخاک بیرون می زند و روی زمین جاری می شوند، چشمه های کوچک و بزرگی هستند که ازمیان سنگ وصخره می جوشند و درساخت بناهایی که در اطراف آنها ساخته می شود نقش مهمی دارند. و در اینجا می بینیم که دو عامل آب وصخره در امر احداث بناهای بوجود آمده نیز مدخلیت دارند. پس همانطور که آب در ساخت باغ نقش دارد، باغ نیز در به وجود آمدن شهر نقش خود را ایفا می کند. تحولات مربوط به شهرها و رابطه ساختار میان باغ وشهر آن چنان است که می توان از سویی باغ را شهر و شهر را باغ نامید و از سوی دیگر باغ را به مثابه کارگاه طرح اندازی شهز تلقی کرد که نمونه این مطلب را می توان درگفتار ، سیاح دوره تیموری بیان کرد که رابطه ساختاری میان باغ شهر در آن شهر موقت که درازای سراپرده ها وخرگاه ها وخیمه هارا به روشنی بازسازی کرده است.

نمونه دیگر این باغ شهر را در اصفهان می توان دید و چهارباغ و کو چه هایی که در جهات مختلف آن امتداد داشت و این یکی از اصول طرح اندازی شهری بود.
در ایران باستان، معماری به سوی آب حرکت می کند و درکنار آن آرام می گیرد. ولی در دوره اسلامی آب در معماری حالت کاربردی پیدا می کند و معماران آگاهانه سعی می کنند تا به طبیعت تسلط یافته و آن را به نظم بکشانند و باشناخت قوانین فیزیکی و رفتار آب و درک نقش و تمثیل و ارتباط آن با انسان آب را به درون معماری بکشانند. آب در شکل های هندسی در اکثر بناها متجلی می شود و به نوعی مرکزیت وحدت معماری در آب شکل می گیرد. حرکت پرموج آن در مفاهیم مذهبی و ادبی هنری در فرهنگ ما جاری می شود. به این ترتیب آن چنان در ساخت و ترکیب بناهای ما وارد می شود که عملانمی توان آن را ازشکل ساخته شده جدا دانست. آب در مرکز کوشک ها وباغها و غیره ظاهر می شود. در مناطق کویری، آب کمیاب و زندگی بخش سبب شکل گیری معماری آب انبار ها و پایاب ها و رباط ها و یخچال ها می شود. و به گونه ای دیگر خودرا نشان می دهد.

آب در باغ و کوشک، نهر ها و آب نماها و جویبار و حوض و استخر و فواره ها را به وجود می آورد و هرکلام از اینها نمایانگر تسلط انسان به طبیعت است. تا تمام اینها را درکنار خود به نمایش بگذارد. آب در معماری حوض ها به عنوان سمبل آب راکد استفاده می شود و به اشکال هندسی منظم، عامل تکمیل کننده بنا می شود.
حوض های جلو بناها مکمل معماری شده و مانند آیینه آنها را در خود منعکس می کند. حوض هایی که در معماری مساجد شاهد هستیم نیز غیر از نقش تطهیر، جنبه نمادین پیدا کرده و آب هم نماد زندگی و هم نماد مرگ را به وجود آورده است. و انسان را هم از نظر جسمی پاک می کند و هم از نظر روحی و به طور کلی اینجاست که درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است.

نقش آب در معماری ایران باستان

در ایران باستان آب پیام‌آور روشنایی و پاکی به شمار می‌رفت و از ارزش زیادی برخوردار بود. شاید به علت اینکه ایران کشوری کم‌آب بوده، این مایع حیاتی بین ایشان قدر و منزلتی والا داشته است. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورد استفاده قرار می‌گرفته، بلکه از لحاظ معنوی و روحی نیز تاثیر بسیاری داشته است. آب با قابلیت‌های مختلف خود مانند حیات، تازگی، درخشندگی، پاکیزگی، رونق و رواج روشنایی، سکون و آرامش و تحرک، احساس‌های متفاوت در روح و روان انسان گذارده است. به همین دلیل همواره در مکان‌هایی که ساخته دست بشر هستند، به صورت‌های مختلف برای خود جا باز کرده است.این مساله در رابطه با مکان‌هایی مانند پارک یا باغ بیشتر چشمگیر است. زیرا عنصر آب به عنوان یکی از زیباترین زمینه‌های دید و یکی از موارد تکمیلی فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته در این مکان‌ها وجود آب برای پاکیزگی محل و آبیاری درختان و گل‌ها یا استفاده برای سرویس‌های بهداشتی، ضروری و پراهمیت است.
در سده‌های گذشته ایرانیان باغ‌ها را بیشتر در زمین‌های شیب‌دار احداث می‌کردند و با ایجاد پلکان در مسیر آب، جریان ملایم آب، تند و پر سر و صدا می‌شد.اصلی‌ترین عاملی که همواره به باغ‌های ایرانی حیات می‌بخشید، آب جاری بود که در چهارباغ‌ها،‌ جویبارها و جوی‌های کم‌شیب و مارپیچی به حرکت در می‌آمد و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر می‌ساخت. در باغ‌های تزیینی که به حوض‌ها می‌پیوست، جدول ها معمولا با سنگ و آجر ساخته می‌شد. در کف آب‌نماها و بیشتر جاهایی که آب در جریان بود، اغلب تخته سنگی با تراش سفیدرنگ یا با طرح‌های مختلف کار می‌گذاشتند که به موج آب، جلوه زیبایی دهد.باغ‌های قدیمی ایران اغلب در مناطق گرم و خشک و کم‌آب ساخته شده‌اند و دلیل احداث آنها در چنین مناطقی، وجود چشمه‌های طبیعی و یا کاریز است.

وسعت هر باغ بستگی به حجم و مقدار آب موجود برای آبیاری آن دارد. باغ‌های شهرهای خشک و کویری به علت گرمی هوا در تابستان، همواره اهمیت خاصی داشته‌اند که از آن جمله باغ‌های کاشان را می‌توان نام برد. باغ فین کاشان که از باغ‌های معروف دوره صفویه، زندیه، قاجاریه و هم‌چنین زمان ما است به علت وفور آب چشمه سلیمانی و حوض و استخر و فواره‌های فراوان و درختان کهنسال و عمارت‌های تاریخی، همواره جزو معرف ترین و پرجاذبه ترین باغ‌های کشور ما بوده است.
در باغ‌های ایرانی، برای ایجاد محیطی آرام، خنک و پرسایه، چاره‌ای جز احداث جوی‌های آب در طول تمام باغ نبوده است و معمولا این جوی‌ها در تقاطع‌ها به حوضچه تبدیل می‌شدند. آب از جوی‌ها که اغلب از حوضخانه عمارت باغ آغاز و در فاصله‌های منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین با تکرار آبشارها به داخل حوضچه‌ها روان می‌شد.
آب‌نما که از ضروری‌ترین عناصر ایجاد باغ محسوب می‌شد، بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث می‌شد و بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شکل‌های مستطیل، مربع، چند ضلعی و دایره بود. گاهی در داخل عمارت‌های باغ‌های قدیمی نیز آب‌نما ساخته می‌شد که در اصطلاح به آن محل، حوضخانه می‌گفتند. ساکنان باغ در روزهای گرم تابستان، به ویژه هنگام نیمروز، در کنار آب‌نما به آسایش می‌پرداختند.

آب و روانشناسی

انسان مجموعه‌ای است پیچیده از روح و ذهن و جسم. همان‌گونه که جسم آدمی به غذا نیازمند است، ذهن و روح او نیز طالب عناصری است که به او آرامش ببخشد. در جامعه شهری که ساختمان‌های بلند و خیابان‌ها و زندگی ماشینی همه جا را احاطه کرده است، جلوه‌های زیبایی و هنر، بهترین پناه برای روح خسته و آرامش‌طلب آدمی است.امروزه در شهرها شاهد عناصری با بافت سخت مثل بتن و … به جای عناصر طبیعی (پوشش گیاهی) هستیم. لذا باید با به‌کارگیری عناصری که بافت نرم دارند، گوشه عزلت و زیبایی فراهم کرد تا به روان انسان آرامش بخشید. این مکان‌ها می‌توانند پارک‌ها و باغ‌های شهری باشند. آب یکی از این عناصر به شمار می‌رود و چه در حالت سکون و چه در حالت حرکت نوازش‌دهنده روح انسان است. حرکت و موسیقی آب، در جلوه‌گری بیشتر فضای سبز نقشی در خور توجه دارد. می‌توان آب را به صورت جویبار و چشمه برای نقاط آرام و بی سر و صدا و به صورت آبشار و فواره‌های بزرگ برای نقاط پرازدحام و شلوغ طراحی کرد.

آب و انعکاس سطح آب ساکن:

با انعکاس نور مانند آینه عمل می‌کند و پدیده های اطراف خود را با چرخش ۱۸۰ درجه نمایش می‌دهد،‌ هم‌چنین انعکاس پوشش گیاهی در آب و تابش نور خورشید روی گیاهان آبزی موجود روی آب، تصویر زیبایی برای بیننده به وجود می‌آورد. آب در حال حرکت نیز منعکس‌کننده امواج نور در فضاست؛ مانند نوری که از یک جویبار روان روی برگ درختان منعکس می‌شود.
آب و تاثیر آن در کاهش درجه حرارت و افزایش رطوبت:آب در پارک‌ها و باغ‌ها به هر یک از صور مختلف، خود به نحوی در متعادل کردن درجه حرارت هوا،‌ تامین رطوبت نسبی برای گیاهان و ایجاد طراوت، موثر است. مجموعه این عوامل از یکنواختی و خشکی محیط می‌کاهد.

طراحی آب در سبکهای مختلف:

جذابیت آب از دیگر عناصر موجود در پارک بیشتر است. آب‌نما عنصری است که اگر در پارک‌ها خوب و کامل طراحی شود. ترکیب مناسبی ایجاد می‌نماید و اگر به طور صحیح مورد استفاده قرار نگیرد. باعث ضایع شدن شیوه طراحی خواهد شد. برای احتراز از بروز چنین مشکلاتی باید با احتیاط عمل کرد.

آب‌نماها را می‌توان به دو صورت منظم یا غیرمنظم طراحی کرد.

منظم (Formal) _ منظور از طراحی منظم، دادن شکل کاملا هندسی به آب‌نماها و آبراهه‌هاست. این نوع آب‌نماها وقتی در یک چشم‌انداز که به شیوه منظم طراحی شده است، قرار گیرند، بهترین نمای خود را نشان می‌دهند. اشکال به حالت قرینه و کلاسیک به کار می‌روند. چشمه‌ها و مجسمه‌ها شکل مشخصی دارند و مواد به کار رفته، سنگ و بتن‌های صاف و منظم است. البته از فایبرگلاس هم در اندازه‌های دلخواه و به فرم منظم می‌توان استفاده کرد. آب‌نماهای منظم وقتی که دارای لبه برجسته باشند، جذابیت بیشتری دارند. چرا که نشستن روی لبه برجسته استخر جالب است و از طرفی برای کودکان امنیت دارد. در باغ‌ها و پارک‌های کوچک شهری، بهتر است که آب‌نما به شیوه منظم طراحی شود


غیرمنظم (Informal) - آب‌نماهای غیرمنظم می‌تواند از اجسام قالب‌ریزی شده و ظروف با اشکال غیرهندسی و خیالی و یا سنتی ساخته یا به فرم آزاد با پیروی از آبگیرهای طبیعی طراحی شود. در این صورت آب‌نماها دارای گوشه‌های راست و دیوارهای عمودی و حاشیه‌های منظم و دست‌ساز نیستند. یا دست کم در ظاهر این طور به نظر می‌آیند. برای ساخت آنها، بیشتر از سنگ و خاک و گیاهان بومی استفاده می‌شود. برای ایجاد آب‌نماهای طبیعی باید فضای کافی وجود داشته باشد. پس از مشخص شدن سبک طراحی پارک، مساحت و فرم استفاده از آب (جاری - ساکن) تعیین می‌شود. وسعت کل آب بستگی به مساحت پارک و شرایط اقلیمی منطقه دارد.در مناطقی که آب و هوای خشک دارند، باید پرش آب (فواره، آبشار) بیشتر باشد. در صورتی که برای آب و هوای مرطوب، ریزش و پرش آب حتی‌الامکان باید کمتر شود. در مناطقی مثل تهران بهتر است حدود ۲۵درصد از مساحت کل پارک به آب و آب‌نماها اختصاص داده شود.برحسب شرایط، توپوگرافی زمین و هدف‌هایی که از ایجاد آب‌نما وجود دارد، اشکال مختلفی از آن ساخته می‌شود. شکل و تعیین محل آب‌نما خود بستگی به موقعیت زمین و هماهنگی با دیگر عوامل باغ‌، هم‌چنین سلیقه و ابتکار طراح دارد.


استخر

استخر شنا در باغ‌های خصوصی احداث می‌شود و در پارک‌های عمومی، استخرها نقش آب‌نما را دارند و در بعضی موارد، برای بازی از آنها استفاده می‌شود. مانند استفاده از قایق‌های موتوری و پایی. این‌گونه استخرها در اوایل قرن بیستم به شکل مستطیل، بیضی یا به اشکال هندسی منظم ساخته می‌شدند. در قرن حاضر، در طرح این‌گونه استخرها تجدیدنظرهایی شده و اشکال هندسی نامنظم با خصوصیات بهاشتی بیشتر، تزیینات نوری و تولید امواج در آب‌، تفنن خاصی را به همراه آورده است. به طورکلی عمق استخرها برحسب موارد استفاده و سن استفاده‌کنندگان، متغیر است. برای احداث استخر ابتدا مکان مناسبی در نظر گرفته می‌شود. این مکان باید از هر نظر برای بازدیدکنندگان جاذبه داشته باشد. علاوه بر آن روباز و آفتابگیر و حتی‌المقدور کم‌شیب باشد.

آبنما

حوضچه‌ها یا حوض‌های کم‌عمق که اغلب در آنها فواره‌های متعدد و چراغ‌های رنگین تعبیه می‌شود به آب‌نما معروف هستند. عمق آنها تا ۶۰ سانتی‌متر است و برحسب شکل و فرم طراحی شده، با مصالح ساختمانی مختلف ساخته می‌شوند. گاهی در کناره آنها از لکه‌های گل‌کاری یا جعبه‌های گل استفاده می‌کنند. می‌توان در داخل یا کنار آلاچیق‌ها آب نماهای کوچکی احداث کرد.

چشمه

با استفاده از خصوصیات طبیعی، چشمه‌هایی را در پارک‌ها و باغ‌هایی که به شیوه طبیعی و کلاسیک احداث شده‌اند، طراحی می‌کنند. ایجاد چشمه‌های کوچک به طور مصنوعی به نحوی به لطافت و زیبایی فضای پارک می‌افزاید. در صورت امکان مسیر و حرکت آب را به صورت کانال‌های زیرزمینی درمی‌آورند تا از یک نقطه به صورت مظهر ظاهر شود. حوضچه کوچکی نیز در کنار مظهر ایجاد می‌کنند تا حالت طبیعی به چشمه بدهند. چشمه‌ها را باید با توجه به انواع طبیعی آن، با جریان تند یا ملایم، با در نظر گرفتن وضع توپوگرافی زمین با سرعت کم یا زیاد آب طراحی کرد.

برکه:

برکه‌ها یا باغچه‌های آبی احداث برکه بر تلطیف هوای پارک و زیبایی آن بسیار موثر است.به اشکال منظم و غیرمنظم با اعماق مختلف در نزدیکی منطقه جنگل‌کاری،‌ در وسط پارک یا در کنار سطوح گل‌کاری وسیع ساخته می‌شود. برای این منظور در قطعه موردنظر خاک‌برداری‌هایی با اعماق مختلف و اشکال نزدیک به حالت طبیعی انجام می‌دهند. برای تامین آب برکه از کانال‌هایی آب را به آن وارد می‌کنند که این کانال‌ها می‌توانند جنبه تزیینی داشته باشند و به صورت آبشار و جویبار طراحی شوند. در برکه‌ها ضمن اینکه آب راکد است متحرک هم هست تا گیاهان از موهبت طبیعی ساخته شده به دست بشر برخوردار شوند. گیاهانی که در داخل یا نزدیک برکه کاشته می‌شوند باید با خطوط و گل‌های تزیینی منطقه هماهنگی داشته باشند.گیاهان آبزی، با اشکال متنوع و رنگ سبز برگ‌های خود، مناظر زنده‌ای به باغچه‌های آبی داده و به آن حالت طبیعی می‌دهند. مهم‌ترین خاصیتی که گیاهان آبزی در باغچه‌های آبی دارند، تولید اکسیژن و افزایش رطوبت هواست که در خنک کردن هوای منطقه نقش مهمی دارد. گیاهانی نظیر آلاله آبی و نیلوفر آبی با برگ‌های خود سطح آب را می‌پوشانند و ایجاد سایه می‌کنند که به خودی خود باعث می‌شود آب در فصل تابستان زود گرم نشود.

آبشار و جویبار :

آبشارها و جویبارهای طبیعی همیشه برای مردم جذابیت خاصی داشته‌اند. امروز طراحان توانسته‌اند با الهام از زیبایی‌های طبیعی و از جمله آبشارها و جویبارها، در پارک‌ها و باغ‌ها گوشه‌هایی از طبیعت را تا حد امکان بیافرینند. ارزش وجودی آنها به جنبه‌های زیبایی‌شناسی آنها محدود نمی‌شود، بلکه در تلطیف هوا و مطبوع ساختن فضا موثرند. جویبار را می‌توان طوری طراحی کرد که دو عمل آبیاری و حرکت آب هم‌زمان انجام شود.

فواره ها:

فواره تنها نمایشی از زیبایی آب نیست، بلکه در روزهای خشک و گرم تابستان، رطوبت هوا را افزایش می‌دهد و فضای دلپذیری فراهم می‌سازد. خلاف تصور همگان،‌ فواره‌ها الزاما مصرف‌کننده آب نیستند. می‌توان به وسیله یک پمپ شناور، آب استخر یا حوضچه را به گردش درآورد.

فواره‌ها به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند:


  1. فواره‌های پرتابی (Spray)
  2. فواره‌های ریزشی (Spill)
  3. فواره‌های جهنده (Splash).
در مناطقی که در معرض وزش باد قرار دارند، استفاده از فواره‌های کوتاه و نیرومند مناسب‌تر است. ارتفاع فواره‌ها نباید بیش از فاصله منبع فواره تا لبه استخر باشد. بر پایه یک قانون تجربی، قطر استخر یا حوضچه آب، باید دست کم دو برابر ارتفاع آب فواره باشد. اگر سر فواره‌ها پایین‌تر از سطح آب تعبیه شود، زیبایی بیشتری دارد. مگر اینکه از اشکال و مجسمه‌های خاصی برای ایجاد فواره استفاده شود.برای نمایش فواره‌ها در شب از چراغ‌هایی در زیر محل ریزش آب استفاده می‌کنند که بایستی با اصول نورپردازی در آب مطابقت داشته باشد. تابش نور از پایین به بالا و تنظیم میزان آن، باعث انعکاس حرکات آب در محوطه اطراف و روی شاخ و برگ گیاهان می‌شود و زیبایی خاصی به محیط می‌بخشد. در صورت وجود گیاهان آبزی یا ماهی در استخر، باید در نصب فواره‌ها دقت شود. برای نیلوفرهای آبی تلاطم سنگین آب مضر خواهد بود. اما اکسیژن فراوان حاصل از آب فواره‌های بلند برای ماهی‌ها مفید و مطلوب است.

{1}نویسنده: حمید شاهین پور
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
بررسی و تحلیل تفکرات چارلز جنکز - (باغ تفکرات کیهانی ) - قسمت اول

چکیده

در این تحقیق به معرفی و بررسی تفکرات و نمود اندیشه های چارلز جنکز در آثار طراحی شده توسط وی پرداخته ایم.چارلز جنکز بیشتر به عنوان منتقد معماری در سطح جهان مطرح است که تفکر پست مدرنیسم را پایه گذاری کرد.وی همواره فردی پیشرو در زمینه ی تئوری و نقد معماری بوده وهمگام با سبک های جدید آثاری تالیف و تنظیم نموده است.بعد از چاپ کتاب معماری پرش کیهانی ،جنکز تفکرات و عقایدش را در خصوص علوم نوین جهان ،در غالب معماری منظر به نمایش گذاشت.در این مقاله به بررسی این تفکرات در نمونه ی موردی باغ تفکرات کیهانی که باغ خصوصی جنکز محسوب می شود پرداخته ایم.این باغ و سایر آثار جنکز متاثر از دیدگاه او نسبت به پاسداشت طبیعت وفرم های ارگانیک و خطوط مواج و منحنی و اشکال فراکتال و... می باشد.جنکز معتقد است جهان امروز ،جهانی کاملا متفاوت خود سامانده و هوشمند تر از جهان مدرنیسم است و معماری امروز باید نمود این پیچیدگی ها باشد وگرنه فاقد ارزش و معنا است.در ادامه به نقد بعضی از نظرات وی نیز پرداخته شده است.

بیوگرافی

چارلز جنکز (Charles Jencks) معمار منظر و منتقد مشهور آمریکایی است که طی چهار دهه اخیر حضوری مؤثر در عرصه سبک‎شناسی، نقد و تدوین مبانی نظری معماری معاصر داشته است. او در سال1939 در شهر بالتیمور به دنیا آمد. نخست در دانشگاه هاروارد به تحصیل در رشته ادبیات انگلیسی پرداخت و پس از گذراندن این دوره، در سال 1961 در همان دانشگاه وارد رشته معماری شد و تحت آموزش تاریخ‎نگاران بزرگ معماری، زیگفرید گیدئون و رینر بنهام به تحصیل در این رشته پرداخت. در این زمان همراه همسرش مگی کسویک(Maggie Keswick)که او نیز نویسنده و معمار منظر می باشد و تالیفاتی در زمینه ی باغ های چینی داراست ،به اسکاتلند آمد و در آنجا ساکن شد. . او در سال 1965 مدرک MA را در رشته معماری اخذ نمود و سپس در سال 1971 موفق به دریافت درجه دکتری از دانشگاه لندن در زمینه تئوری و تاریخ معماری گشت. جنکز از سال 1975 تا 1994 استاد کرسی نقد و تاریخ معماری معاصر دانشگاه UCLA کالیفرنیا بوده است. در حال حاظر او بیشتر در زمینه ی معماری منظر و مجسمه سازی مشغول فعالیت می باشد.

کرونولوژی آثار حرفه ای

جنکز مؤلف کتب متعددی در زمینه مبانی نظری معماری معاصر می‎باشد. در کنار کتب و تحقیقات تحلیلی ویژه معماری، نقد و مقالات متعددی از او در مجلات معماری به ویژه مجله Architectural Design منتشر شده است.جنکز علاوه بر نویسندگی در زمینه طراحی منظر و مجسمه سازی و دکوراسیون داخلی نیز آثاری دارد و اکثر طرح های اونمود تفکرات ذکر شده در کتاب هایش می باشد.

آثار تالیفی

Architecture 2000, London 1971 Modern Movements in Architecture, London 1973. Le Corbusier and the Tragic View of Architecture, , London 1974. The Language of Post-Modern Architecture, 1977, . Bizarre Architecture, , London 1979. Late-Modern Architecture, , London 1980. Signs, Symbols and Architecture London 1980. Skyscrapers - Skycities, London 1980. Post-Modern Classicism, London 1980 Free-Style Classicism,London 1982, Architecture Today ,London 1982 Abstract Representation,London 1983. Kings of Infinite Space, London 1983 Towards A Symbolic Architecture, London 1985 The Architecture of Democracy, London, 1987. What is Post-Modernism? London 1986. Post-Modernism, The New Classicism in Art and Architecture London 1987 The Prince, The Architects and New Wave Monarchy, London 1988. The New Moderns London, 1990. The Post-Modern Reader, 1992. Heteropolis - Los Angeles, The Riots & Hetero-Architecture, London 1993. The Architecture of the Jumping Universe,London 1995. Theories and Manifestos of Contemporary Architecture, London 1997. New Science - New Architecture?, 1997. Ecstatic Architecture, London, 1999. Architecture 2000 and Beyond, 2000 Le Corbusier and the Continual Revolution in Architecture, 2000 The New Paradigm in Architecture, London, 2002 The Garden of Cosmic Speculation, London 2003 The Iconic Building - The Power of Enigma, Frances Lincoln, London, 2005 Critical Modernism - Where is Post Modernism going London, 2007 The Architecture of Hope - Maggie's Cancer Caring Centres, London, 2010

آثار طراحی منظر
بیشتر آثار جنکز در زمینه ی طراحی منظر مربوط به دهه ی اخیر می باشد. در واقع بعد از تالیف کتاب معماری پرش کیهانی در سال 1995،جرقه هایی در زمینه ی علوم نوین در ذهن او پدیدار شد که منجر به علاقه ی وی برای نمایان ساختن این ایده ها در طراحی محوطه گشت.مبانی نظری تمامی آثار حرفه ای جنکز، چکیده ای از اظهارات وی در کتاب فوق است.

رویکردها وگرایشات
مهمترین اثر جنکز در دهه هفتاد را می‎توان کتاب زبان معماری پست مدرن نام برد که او در این کتاب تاریخ دقیق مرگ معماری مدرن را روز 15 جولای 1972 در ساعت 32/3 بعد از ظهر (زمان انهدام آپارتمان‎های مسکونی پروت) در شهر سنت لوییس آمریکا) اعلام کرد. او در کتاب یاد شده با یاری گرفتن از آثار معمارانی چون لویی کان، جیمز استرلینگ، چارلز موررابرت ونتوری و..معماری مدرن اوایل قرن را مورد انتقاد شدید قرار داد و طلوع راه و روش جدیدی را به نام معماری بعد از مدرن (Post Modern) اعلام نمود. در این کتاب که زمینه اصلی‎اش بازگرداندن ارزش‎های تاریخی به معماری مدرن بود. در اواخر دهه هشتاد چارلز جنکز از مدافعین تفکر (Deconstructivism) و معمار برجسته این سبک، پیتر آیزنمن به حساب می‎آمد. وی کتاب و مقالات گوناگونی را در این زمینه انتشار داد، از این رو نقش جنکز در تبیین اندیشه‎های معماری دیکانستراکشن و فولدینگ در طی دو دهه هشتاد و نود میلادی غیرقابل‎ انکار است.

او در دهه نود با کتاب معماری پرش کیهانی به نحوی پیشگویانه از آینده روند معماری صحبت می‎کند و وقوع حوادث را پیش‎بینی می‎نماید. به گفته او در زمان ما تغییرات عظیم در علم و همچنین نگاه کل جهانیان به علوم پدیدار شده است که قابل مقایسه با تفکرات گذشتگان نیست، در دانش امروز جهان منظم و قابل پیش‎بینی نیست و همچون توده‎های ابر در حال تحول است. همچنین جنکز در این کتاب از غیرخطی بودن جهان و غیرقابل پیش‎بینی بودن اجزاء در فیزیک کوانتوم بحث می‎کند ومعماری را به علوم جدید روز پیوند می دهد.
نظریه‎های جنکز در کتاب‎هایش مانند زبان معماری پست مدرن، معماری امروز و معماری پرش کیهانی، فرصت منلسبی را برای ظهور روایت‎های جدید و تمرکز زدایی از ابرروایت‎های کلان مدرنیستی فراهم ساخته است. جنکز در جستجوی معماری برتری است که بتواند معماری را از کارکردها و معانی روزمره‎اش به سطوح و لایه‎های معنایی و کارکردی عالی‎تر همچون معانی علمی، اجتماعی، سیاسی یا مذهبی ارتقاء بخشد.

به اعتقاد جنکز فرم تابع دیدگاه جهانی است (Form follows world view) و معماری باید تابع دیدگاه انسان نسبت به خود و جهان پیرامونش باشد. در نگاه او معماری امروز باید معلول شرایط امروز یعنی معلول علم، فلسفه و فناوری کنونی باشد. او با این فرض که مبانی نظری معماری بر پایه‎های علم و فلسفه استوار است، چنین نتیجه می‎گیرد که هنگامی که علم و فلسفه متحول می‎شود، معماری نیز باید به تبع آن عوض شود. جنکز با طرح این نظریه به استقبال نوعی معماری چندوجهی و پیچیده رفته که نسبت دقیقی میان نیازها و الزامات فنی و زیبایی‎شناختی پیشین و ضرورت‎های تکنولوژيک امروز برقرار می‎سازد. به گفته ی او در جهان ما تغییرات عظیم در علم و همچنین نگاه کل جهانیان به علوم پدیدار شده است که قابل مقایسه با تفکرات گذشتگان نیست. علوم پیچیدگی پست مدرن (از فیزیک کوانتوم گرفته تا علم آشفتگی) ،مفهوم معنوی و زیبا شناختی طبیعت را دوباره کشف می کند،مفاهیمی که توسط مدرنیته نفی شده بود .مهم ترین زمینه هایی که جنکز در ارتباط با این تغییرات بحث می کند اینگونه است که در تفکر نیوتونی جهان، همانند ساعت در نظر گرفته می شد .

نظمی آهنین بر آن حاکم بود که کل کائنات را در بر می گرفت در حالی که در دانش امروز جهان منظم و قابل پیش بینی نیست و کل کائنات به مراتب پیچیده تر از آن است که به سادگی و سهولت یک دستگاه مکانیکی کار کند.بنابراین با سیستم بسیار پیچیده ای سرو کار داریم که به طور دائم تحت تاثیر خورد و باز خورد وتاب و باز تاب می باشد.این مجموعه با دانش امروز قابل پیش بینی نیست و جهان ما بیشتر همانند یک توده ی ابر عمل می کند تا یک ساعت دقیق. بدین ترتیب هندسه ی توپولوژیک از برآمدگی ها و فرو رفتگی های زمین حکایت می کند و در راه توضیح هندسی این پدیده ها است،در صورتی که هندسه ی ساده ی دکارتی که فقط با سطوح صاف سر و کار داشت نمی تواند در این سطوح غیر مسطح و پر از پستی و بلندی به کار آید.بازتاب این تفکر در آثار جنکز مشهود است به طوری که در اکثر کارهای او تپه هایی بر آمده از زمین به اشکال طبیعی یا آبگیر هایی فرو رفته در زمین به اشکال منحنی و نرم ،می بینیم.

هندسه ی غیر خطی و موجی شکل و ابر مانند دیگر خواص ساده ی خود را از دست داده و دریافت تازه ای از جهان را به دست می دهدهمچنین با ریاضیات و هندسه ی جدید که مندلبورت و دیگران از آن بحث می کنند و صرفا معادلات ریاضیات کلاسیک در آنها کارساز نیست،تئوری های پیچیدگی عنوان شده است که سعی می کند محیط های مغشوش و در هم تنیده را بشکافد و رازگشایی کند.

بر اساس مشاهدات فیزیک جدید جهان از اجزاء خود همانند تشکیل شده است که هر جزء کوچک شبیه جزء بزرگتر خود بوده و در مجموع سیستمی به وجود می آید که اجزاء آن شبیه کل می باشد. هر چند که خواص یک کل ، مجموعه ی ساده ای از خواص اجزا نیست. مانند برگ ها ی بعضی از درختان جنگلی که خود دارای اجزای مشابه بوده و در کل نیز این گیاهان همانند اجزاء خود هستند.این خاصیت را که فراکتال نامیده می شود را در بسیاری از طرح های وی می توان یافت.

از نکات دیگری که جنکز روی آن تاکید دارد، خاصیت خود تنظیمی در طبیعت است که بر خلاف ماشین های مکانیکی دست ساز بشر می تواند خود را تنظیم و ترمیم کند ،اینجا نیز جنکز از تفکر مدرن مکانیکی انتقاد می کند که معتقد بود جهان ماشین ساده ایست با نظمی ریاضی و دقیق .خود تنظیمی خاصیتی است که تمام موجودات زنده از آن برخوردارند. البته جنکز پیشبینی میکند تکنولوژی آینده بیشتر شبیه موجودات زنده و خود تنظیم خواهند بود تا ما شین های مکانیکی گذشته. جنکز در جای دیگری از کتاب همچنین از خاصیت سفت و سخت معماری یاد می کند که چگونه می تواند پا به پای طبیعت نرم و دائما در حال حرکت و تغییر باشد.او معتقد است بر خلاف مدرن که تمامی خطوط صاف با زوایای راست گوشه و فرم های مربع شکل بودند ، در پست مدرن و جهان امروز باید در پی فرم های بر آمده از ذهن و بدن و طبیعت باشیم.فرمهایی که ساختار موجودات زنده ی پیرامونمان را می سازند باید الگوی ساخت وساز مصنوع ما باشند.بدین ترتیب ما می توانیم خود را با آهنگ طبیعت و کیهان هم آوا کنیم.

جهان مكانيكي قرن نوزده به يك جهان ارگانيك تبديل شده كه در آن فضا- زمان و اجسام به صورت متحول، فعال، سيال، درگير با يكديگر و در ارتباط غير خطي هستند. چارلز جنکز با نگاشتن کتاب معماری پرش کیهانی مباحث نظری علوم آشفتگی را وارد حوزه ی معماری نمود.قوانین آشفتگی نحوه ی مشاهده ی جهان توسط دانشمندان را تغییر داده است .بر این اساس این قوانین تکامل جهان نه به شکل خطی بلکه به صورت پرش است،یعنی هنگامی که به یک حد مشخصی از آشفتگی رسید از یک مرحله به مرحله ی دیگر پرش میکند و پس از هر پرش متفاوت از آن چیزی است که قبلا از آن بوده است. در این دو طرح روند تقسیمات سلولی به نمایش در امده است.هر سلول در اثر بالا رفتن میزان انرژی و رسیدن به مرز آشفتگی ،از یک مرحله به مرحله ی بعدی پرش می کند.این فرایند توسط خطوط منحنی و اشکال تپه مانند پوشیده از چمن طراحی شده است.

معماری و منظر در میان همه ی ملت ها در طول اعصار از مصر باستان و مسیحیت گرفته تا عصر مدرن ،همیشه دیدگاه رایج زمان خود را به نمایش گذاشته است و برای اینکه در زمان حال نیز مورد قبول واقع شود باید درگیر پیشرفته ترین علوم باشد. اگرچه معماری نباید خود را منحصرا در نوک پیکان علم قرار دهد اما باید همواره سعی در جلو بردن مرزهای دانش داشته باشد.

او معتقد است امروزه نوع دیگری از زیبایی شناسی از این دیدگاه نوین جهانی نشات گرفته است و آن زبان جدید طراحیست که با طبیعت قرین شده است.زبان پیچش ها ،لایه ها و موج ها،زبان فرم های کریستالی شده و سطوح شکسته .غالبا این نوع زیبایی شناسی ،زبان شکلی بر پایه ی حرکت موج است که زیربنای جهان کوانتوم و احتمالا با ابر نخ، زیربنای خود عالم است. طبق نظر جنکز طبيعت چيز مجزايي از ما نيست؛ ما كاملاً در دام ويژگيهاي مبرم جهان گير افتاده ايم. در حالي كه تكامل فيزيكي ما كم و بيش متوقف شده است، شروع به رشد از لحاظ تكنولوژيكي كرده ايم. اگر معماری و محیط ما ، نگرش مانسبت به جهان را منعكس مي سازند بايد آنها را طوري تعديل كنيم كه به آنچه ما اكنون در مورد عالم مي دانيم، نظير غير خطي بودن، پيدايش پيچيدگي و خود سازماندهي نزديك شوند. در غير اين صورت ما به ساختن يك محيط بيگانه ادامه خواهيم داد.

نویسنده مقاله :
سارا زالی کیوج، دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه بین المللی امام خمینی
منبع : نشریه منظر - شماره 79 / پانزدهم تیر 91 - آشنایی با معماران منظر


بررسی و تحلیل تفکرات چارلز جنکز - (باغ تفکرات کیهانی ) - قسمت دوم
نقد و بررسی باغ تفکرات کیهانی
معرفی کلی
باغ تفکرات کیهانی در میان تپه های کوتاه مناطق اسکاتلند جنوبی قرار دارد .این قطعه به وسعت 16/2 هکتار بخشی از زمین های متعلق به همسر جنکز(مگی کسویک) بود که خود نیز مهارت زیادی در زمینه ی باغ های چینی داشت و همراه او در طراحی این باغ موثر بود..بین سال های 1990 تا 2000 جنکز طرح هنری زیبایی را در این محل به وجود آورد که طرح های باغبانی و علوم متعلق به چندین قرن را در خود گنجانده است.طرح او از اصل اغتشاش و همچنین یک طبیعت پیچیده که اشکال آن دائما در حال تغییر و تکاملند سرچشمه می گیرد.ا

شکال غیر خطی کیهان شناختی را شامل می شود.جنکز سپس این شیوه ی تفکر را با اصول (جومانجی چینی) تکمیل نمود .این اصول نیز به نوبه ی خود با فنگ شویی که مدت ها قبل از مشهور شدن در غرب مگی کسویک همسر جنکز را مجذوب خود کرده بود امیخته شده است. بازی تقدیر (جومانجی) چینی از سنت تائوئیسم سرچشمه میگیرد که عبارت است از توجه به آب ها فواره ها ،تپه ها و کوهستان ها و از آن طریق به گفته ی پیروان معلم بزرگ لائوتسه دیدن استخوان ها ی زمین )تمامی این عوامل طبیعی دارای انرژی نامرئیchi روح حیات بخش زمین هستند.

جنکز این قطعه زمین را به عنوان محلی برای نمایش درک خود از کیهان شناسی به کار گرفته است.حدس وگمانه زنی ها ی او از عالم کائنات و طنز موجود در بعضی از آثارش بیننده را مجذوب خود مینماید با آگاهی از نظریات علمی جدید می توان معنی و مفهوم واقعی اشکال و عناصر تزئینی و نمادین این محل را درک کرد. جنکز معتقد است که جهان بسیار خلاق تر ،خود سامانده تر و غیر قابل پیش بینی تر از حد تصور ما است.لزوم یک طراحی موفق ،توجه به علوم کیهانی و نظریات جدید علمی می باشد.این باغ ترکیبی از نظم و بی نظمی و پاسداشت طبیعت را به جشن نشسته است.

ایده های اصلی طراحی
ایده ی اصلی طرح بر اساس خطوط مواج و منحنی شکل که با تو پوگرافی زمین همخوانی دارند ،می باشد.این باغ مجموعه ای از تپه های دست ساز،دریاچه های مصنوعی و مسیر هایی پر پیچ و خم که در سراسر سایت کشیده شده اند و از نظریای نظیر علوم پیچیدگی ،آشفتگی ،اشکال خود سامانده ،فراکتال ها و معماری غیر خطی نشات گرفته اند. او می گوید: فرض اول ما این بود که اشکال طبیعی همگی قوس دار بوده و دائما در حال تغییر و تحولند و بنابر این هنگام ترسیم تپه ها ،نهر ها و دیوار ها در کناری هم این نکته را مدنظر داشتیم. تاکید من بر معماری موج ها از آن جهت است که حرکت موجی ،همانند غیر خطی در تمامی طبیعت حاظر و جاریست.همانند عملکرد موجی اتم ها و حرکت امواج کوانتوم .حتی ساختار فکر ما نیز یک پدیده ی موجی می باشد. او در این باغ سعی کرده است غیر خطی بودن ،دو شاخه شدن و بازخورد را توسط معماری موج ها و پیچش ها نشان دهد.گونه ای معماری که به تندی و ناگهانی و به طور پیوسته نوسان می یابد و دارای صعود و نزول است ،رشد آرام ،موجی شکل نشان دهنده ی تداوم طبیعت ،وحدت و توازن آن است،در حالی که پیچش ناگهانی نشان دهنده ی بلایای طبیعی ویا عوض شدن از یک سیستم به سیستم دیگر است.دوشاخه شدن خلاقانه می تواند پیشرفت را هم پای پسرفت به ارمغان بیاورد.از آنجایی که طبیعت این دو حالت را از خود نشان می دهد معماری پیدایش کیهانی نیز باید این دو حقیقت اصلی را نشان دهد.زیست شناسی ،طبیعت وسنت ارگانیک همواره بر معماری الهام بخش بوده اند ،اما امروزه از این جهت اینها مناسب هستند که اکنون ما یک دید کاملا متفاوت راجع به طبیعت و جایگاهی که در آن قرار گرفته ایم داریم.

باغ تفکرات کیهانی یک باغ کاملا نمادین است که مملو از مجسمه ها و تزئینات مختلفیست که هر کدام معنایی علمی درپس خویش دارند.انچه بیشتر از همه در این باغ به چشم می خورد ،سطوح وسیع چمن کاری شده و آبگیر هایی است که نقش انعکاسی دارند و به خوبی طبیعت اطراف را در خود نشان می دهند در واقع جنکز با طراحی این برکه ها زیبایی طبیعت را ضرب در دو کرده است.

معرفی بخش های مختلف باغ

این باغ به بخش های موضوعی متنوعی تقسیم می شود که به صورت پراکنده در محوطه قرار گرفته اند.و از ویژگی های اصلی این باغ تماتیک بودن آن است.قسمت های اصلی شامل: باغ فیزیک و دی ان ای، باغ حواس، پل جهش، سیاه چاله، تپه ی حلزونی، تپه ی ماری، دریاچه ی معجون کوارک، زمین تنیس، آبشار کیهانی، و تپه ها و دریاچه های متعدد دیگر که در سایت پراکنده شده اند.


ستون های سنگی در مدخل ورودی باغ مفهومی جدید به آثار هنری قرون هفدهم و هجدهم می دهد که عبارت اند از دورنمای قدیمی جهان از جنس برنزدر سمت چپ و دورنمای جدید آن از جنس آلمینیومی در سمت راست.این کره های فلزی نمونه ای از فرضیه های عمده از قبیل فرضیات بطلمیوسی(صورت فلکی) اتمی و فرضیه ی گایا و سر انجام کلیت جهان هستند که در تعریف جهان عنوان شده اند.همچنین دیوار های سنگی مواج(معروف به دیوار اژدها)یادآور باغ های چینی می باشد.


بخشی از باغ به سبک باغ های قدیمی و سنتی چینی طراحی شده است .پله ها و آبنما های سنگی از مظاهر اصلی این قسمت هستند.در طراحی آبنما از الگوی اشکال خود متشابه موجود در طبیعت استفاده است.


مسیر اصلی این باغ از زیر آشپزخانه ی منزل چارلز و مگی شروع می شود. مسیری پلکانی که در شیب دره ی مقابل خانه ادامه پیدا میکند و به دریاچه معجون کوارک(یک ذره ی بنیادین و در نوترون و پروتون) که نشانگر سرآغاز هستی می باشد، منتهی می شود. ایده ی این مسیر پلکانی از 12 پرش اصلی کیهان نشات میگیرد.

یکی دیگر از اشکال موجی یعنی فولد، از علم جدید و نظریه ی فاجعه رنه توم نشات گرفته است. این نظریه مربوط به انتقال مرحله ای است که در هر جایی از طبیعت قابل مشاهده است. انتقال مرحله ای زمانی رخ می دهد که سیستم ها با وارد آمدن فشاری چون افزایش دما، انرژی یا اطلاعات از حالت تعادل خارج شوند. آنها را با دو روش می توان نشان داد: دو شاخه شدن رشد تک خطی به دو خط یا به وسیله ی فولد، پیچش ،چین یا یک سطح مچاله. فولد به عنوان یک فن معماری کیفیات متضادی را حاصل می نماید. این کار توسط پیچیدن و احاطه کردن و ارتباط برقرار کردن بین چیزهایی متفاوت به صورت انتقال نرم صورت می گیرد. در اینجا انعطاف پذیری و نرمی اهمیت دارد.

از فولد در محوطه سازی برای جهت دادن به مسیر حرکت به طرف دریاچه ی مرکزی و سپس به طرف دشت های اطراف استفاده شده.و بدین صورت توجه به چشم انداز های مختلف از طریق استمرار نرم حاصل شده است.

خط سیر مارپیچی ،حرکت و هدایت بصری را به خود جذب می کند و البته در هر فراز و نشیبی بسیار متفاوت عمل میکند. نمونه ی روشن این مطلب نوسان توده الکترون در اطراف هسته می باشد. الکترون به طور دقیق هرگز در یک نقطه ی خاص وجود ندارد ، ولی همیشه در حال تغییر مکان از یک مدار با مداری دیگر می باشد.

تپه ی خاکی مارپیچ 15 متری و حلزونی شکل،. .که با دو راه مارپیچ احاطه شده که در بالا به یکدیگر می پیوندند و در طول مسیر خود بالا و پایین می روند.بنابر این برای بالا رفتن از تپه ی خاکی گاهی باید به سمت پایین حرکت کرد و گاه به سمت بالا .جنکز معتقد است با این کار پیچیدگی را به نمایش گذاشته است. دریاچه ای عظیم که با دو توده ی خاکی حجیم(تپه ی حلزونی و پدیده ی ماری شکل)احاطه شده.محوطه ی اطراف با طرح ترنج چمن کاری شده.هیچ مرز مشخصی بین سطح آب و چمن وجود ندارد

نقش انعکاسی سطح آب برای تپه های اطرافش در طراحی مد نظر جنکز بوده است. این دریاچه با ردیف درختان در اطراف قاب شده است. نمایش غیر خطی بودن،دوشاخه شدن و بازخورد توسط معماری موج ها و پیچشها.گونه ای از معماری که به تندی و ناگهانی و پیوسته نوسان می یابد و دارای صعود و نزول است.رشد آرام موجی شکل نشان دهنده ی تداوم طبیعت ،وحدت و توازن آن است. یکی از مهم ترین بخش های محوطه باغ دی ان ای و فیزیک است.در این باغ.سبزیکاری ها به صورت خطوط موج دار کاشته شده اند که نمایشگر خطوط موجود در دی ان ای هستند. این طرح خطی موج ها در تمام محوطه ی باغ وجود داردنوع گلکاری و تزئینات این محوطه به سبک کلاسیک می باشد. قطعات سنگ ماسه ای محلی و قرمز نیز دو دیوار (اژدها) را تشکیل می دهند که دو حافظ موج دار ایجاد کرده و در یکی از آنهاسه حفره وجود دارد که می توان از طریق آنها باغ DNA و فیزیک را مشاهده کرد.

این سه حفره به نام های دایره (هارمونی خوراکی) مربع(فیزیکی)ومثلث(عدالت آشپزخانه ) دارای اسم های طنز آمیزی هستند و هر کدام نماد چیزی میباشند. در باغ فیزیک طرح اساسی باغچه ها رسمی بوده و بر اساس 5 حس انسان و حس ششم (حس درک پیش بینی زنانه) طراحی شده است. هر منطقه از باغ در اطراف یک پیکره و یا مجسمه ای متمرکز شده که نمایشگر طرح مارپیج دی ان ای است. حس بویایی هم توسط گیاهان معطری ارائه می شود که در اطراف مجسمه حفره های بینی قرار گرفته اندس شنوایی توسط یک ترومپت به شکل گوش ارائه شده که در اثر جریان باد چرخیده و زنگ ها را به صدا می آورد. حس لامسه توسط مجسمه ی یک دست به نمایش در آمده که در بالای گیاهان گزنه و خار شتر واقع شده و با بلوک های دی ان ای مانند احاطه شده است.

حس چشایی نیز از طریق یک آویشن و دهان آلمینیومی که در بالای دو نوع توت فرنگی وحشی آویزان شده اند به نمایش در آمده است و سر انجام حس پیشگویی( حس ششم) زنی را در حال نگاه کردن به مغز باز شده ی خود نشان می دهد که در حال دریافت علائمی از انگشتان دستش است. این انگشتان در نسیم در حال حرکتند که نشانه ی درک آینده از طریق دریافت نوسانات مختلف و تغییر آنها است. پدیده ی مربوط به حس بینایی شامل یک تپه ی مارپیچ است. در داخل این پشته اتاق غار مانندی وجود دارد که دیوارهای آن با طرح های چروک خورده ی سیاه و سفید رنگ پوشیده شده اند و در بالای آن حفره ای به شکل mقرار دارد که در روزهای و پر نور تصویر این حرف را به داخل اتاق منعکس می کند و خاطره ی، مگی را زنده نگه می دارد.

این باغ مملو از مجسمه ها و اشکال گوناگون نمادین می باشد. فضای نشیمن کهکشانی که شامل هفت بخش مارپیچ بتنی به رنگ خاکستری-آبی است. و پیکره ای مارپچ فلزی که نماد یک مولکول دی ان ای میباشد. جنکز تلاش کرده تا از طریق این اشکال، تئوری های جدید علمی را در معرض نمایش بگذارد

سولیتون ها یک موج مجرد و یا یک جریان مواج مستقل هستند که دارای انرژی متمرکز و انسجام یافته می باشند.برآمدگی و پیچش دو نمود از سولیتون ها در عالم واقع هستند(موج بر آمده روی یک شلاق یا پیچش روی کمربندها). او در طراحی دسته های درهای فلزی باغ، برای نشان دادن سیر حرکت انرژی متمرکز در کیهان استفاده کرده است. به گفته ی او نشان دادن سولیتون ها بسیار جالب است ولی نه فقط به خاطر زیبایی انرژی آن بلکه به لحاظ الهام بخش بودن آن در علم جدید.

نوار های فلزی حرکت امواج انرژی (سولیتون) را که از نقاط متمرکز(قفل در) شروع به حرکت می کنند را نشان می دهد. انها به طور مورب در طول حرکت می کنند و نوعی انرژی بصری را به وسیله ی تناوب صلب و تهی، سیاه و سفید. ظاهر شده نشان میدهند. قفل در نیز به شکل نوار موبیوس که فرمی بی انتهاست و فسیل حلزونی که هندسه ی خطوط منحنی را ادامه می دهد طراحی شده. جنکز معتقد است طراحی باید با پیدایش های ناگهانی و یا بعضی اوقات آهسته ای که در هر کجای این طبیعت و کیهان مشهود است، درگیر شود. او به جای نمایش دادن بازتاب یک جهان ایستا؛یعنی کیهان کاملی که زمانی انیشتن بدان معتقد بود؛ در پی به تصویر کشدن ظهور ناگهانی موارد غیر منتظره است.


به نظر او رمز یک اثر موفق، شگفت انگیز بودن آن است. چه از جنبه ی مثبت، چه از جنبه ی منفی، باید پدیده ای غیر قابل پیش بینی در هر اثری وجود داشته باشد. افراد زمانی مجذوب یک طرح یا منظره می شوند که بتوانند یک مطلب یا موضوعی جدید که قبلا از آن بی اطلاع بودند را درک کنند. لذت بردن انسان ها از زیبایی و محیط زندگی، به کنجکاوی، تطبیق پذیری و خواست به کشف حقیقت، بستگی تام دارد. از این رو او همواره در جهت برانگیختن حس کنجکاوی افراد در گوشه کنار های طرح های خود بوده است و تلاش می کند تا پدیده های جدید را در غالب اشکال و عناصر منظر به معرض دید بگذارد.

اینجاست که مهم ترین نقدی که بر آثار جنکز می توان عنوان کرد نمایان می شود. که تا چه حد می توان تشابهات معماری با عناصر طبیعی فیزیک و ریاضیات و هندسه ی جدید و غیره را ارزش تلقی کرد. آیا معماری هنری نمایشی است که چیز دیگری را در خارج از خود معرفی می کندو یا اینکه معماری اصولا هنری قائم به ذات است. می توان معماری را از ریشه های معمارانه اش به در آورد و به ظواهر شکل علم پیوند زد؟ آیا بحران ها و پیچیدگی ها و ابهام ها باید در معماری هم نمود پیدا کند؟ آیا شباهت به نظریه های علمی داشتن کافیست تا یک ارزش معماری آفریده شود؟ به گفته ی پیتر آیزنمن مباحث فیزیک و ریاضیات و فلسفه ممکن است در شروع طراحی کارساز باشد ولی پس از مدتی استحکام اولیه ی خود را از دست می دهد و در دست معمار به صورتی بازیگوشانه و هنرمندانه با کار گرفته می شود.

نتیجه گیری
جنکز در اکثر آثار خود بی توجه به بستر طرح و درک مخاطب ،فقط در صدد نمایش تفکرات خویش در خصوص علوم نوین است. در غالب موارد اگر توضیحی پشت کارهایش نباشد، فهم ماهیت اصلی فرم های طراحی شده توسط او، مخصوصا برای مخاطب عادی، ممکن نیست و حتی در بعضی موارد به نوعی تمسخر آمیز به نظر می رسد. همراهی و تبعیت از طبیعت و الهام گرفتن از فرم های ارگانیگ فی ذاته روش مورد پسندیست، اما جنکز در خیلی موارد عینا خود اشکال طبیعی را مورد استفاده قرار داده و اینجاست که خلاقیت یک هنرمند طراح، زیر سوال می رود.

نکته ی دیگر، بحث ارزش قائل شدن برای مخاطب است، اکثر آثار جنکز به گونه ای طراحی شده که تنها از دید پرنده قابل فهم است و در دید انسان تنها تپه هایی یکدست و تکراری و چمن کاری شده به نظر می رسد. بیشتر طرح های جنکز نمایشی هستند و عملکرد و مخاطب در درجه ی چندم اهمیت قرار دارد.

منابع
جنکز چارلز، معماری پرش کیهانی، قبادیان وحید، ستارزاده داریوش، انتشارات دانشگاه آزاد تبریز،1382
جنکز چارلز، پست مدرنیسم چیست؟، مرتضایی فرهاد، نشر مرندیز،1376
جنکز چارلز، مرگ برای تولدی دیگر، طاهری فرزانه، مجله ی آبادی، دوره ی چهارم، شماره، 1374،16
دولت آبادی بهروز، باغ تفکرات کیهانی، فصلنامه معماری محوطه، سال اول شماره1386،2

Jencks charles, Theories and Manifestos of Contemporary Architecture, 1997
Jencks charles, The Garden of Cosmic Speculation, London 2003
Jencks charles, the new paradigm in architecture, architectural review,1272,feb 2003
Jencks charles, how big is bad?, architectural review,1266,agu2002
Jencks charles, new sciense, new architectur, architecture and urbanism,number10,1995
Spense michael, the garden of cosmic speculation, domuse, feb 2003

cherlesjencks.com
maggie keswike.com
.landscape online.com

نویسنده مقاله : سارا زالی کیوج، دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه بین المللی امام خمینی
منبع : نشریه منظر - شماره 80 / پانزدهم آبان 91 - آشنایی با معماران منظر
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
نگرشی کیفی، بر کالبد باغ آبی "چشمه علی" دامغان

چکیده :
نیایش آب و گیاه و به تدریج نیایشگاه هایی که در ارتباط با این عناصر مقدس برپا شده است از دیرباز میان ایرانیان متداول بوده و امروزه در نقاط دور و نزدیک در اعماق جنگل ها در دل کوه ها و صخره ها آثار این آیین های مقدس بچشم می خورد برداشت از اسطوره های طبیعت توسط انسان در آیین ها موج می زند ( شهرزادی-1375) باغ آبی چشمه علی ، از جمله باغ های تاریخی ایران است که که از دیرباز به عناوین مختلف مورد توجه قرار گرفته است، شکل گیری باغ به واسطه حضور چشمه ای مقدس با آبی شفا بخش است و در در دوران بعد وجود آب و هوای مطلوب و قرارگیری در کنار راه ابریشم این باغ را مورد توجه شاهان صفوی و قاجار قرار داده است و امروزه این باغ به صورت فضای گردشگری عمومی ساماندهی شده است.

کلید واژه :
حضور آب ، تعامل با طبیعت ، عمارت کوشک ، تفرجگاه

مقدمه :
چشمه علی همان مکانی است که ابودلف نوشته : «آب از مغاره ای واقع در کوه بیرون می آید» ، زیرا دیواره های اطراف دریاچه کوچک کوهستانی چشمه علی آبزا و آب از خلل و فرج کوه بیرون می جوشد. محل جوشان آب ، یعنی چشمه علی ، در شمال غربی دامغان در محل باصفایی قرار دارد. در اطراف حوضچه اصلی آن درختان کهنی دیده می شود که کشت آنها را به دوره قاجاریه نسبت می دهند (سفرنامه ابودلف در ایران)
این چشمه در 32 کیلومتری شمال غربی دامغان واقع شده است- محلی است بسیار با صفا که از قدیمی ترین زمان تفرجگاه پادشاهان و فرمانروایان و در هنگام لشگر کشی سلاطین محل اجماع اردو بوده است. در سال 1217 هجری به دستور فتحعلیشاه قاجار بنایی زیبا از آجر و چوب در میان دریاچه چشمه علی و مسجدی از خشت خام در کنار دریاچه مذکور ساخته شده است (محمدعلی طاهریا -دامغان شش هزار ساله)

تقدس طبیعت در دوره های مختلف:

- ذهن انسان دوران باستان:

الهه هایی وجود دارند که عناصر طبیعی را فرو می فرستند پس این طبیعت به واسطه ارتباط با آن الهه مقدس است. ( دکتر منصوری–1389)

- ذهن انسان دوران زرتشت:
احترام به طبیعت در دین زرتشت نیز وجود داشته است، زرتشت تمام الهه های قبلی را تایید میکند و ساختار را تغییر میدهد ( آیین مهر دچار دگردیسی می شود- ظاهرش ثابت می ماند و اعتقاداتش تغییر کرد) خدای مهر تبدیل به الهه مهر می شود و اهورامزدا بالادست مهر و آناهیتا ظاهر می شود و طبیعت همچنان مقدس است به واسطه اهورامزدا و الهه هایش

ذهن انسان در دوران پس از اسلام:
طبیعت آیه های وجود خداست با این تعریف که آیه اثری است از شی که حالت تنزل یافته از خود شی را دارد و آن را نمایندگی می کند. طبیعت سایه خداست پس مقدس است. ( دکتر منصوری–1389)

جمع بندی:
از زمان آیین میتراییسم ( کهن ترین آیین ایرانی) عناصر طبیعت برای یک ایرانی امری مقدس بوده است است و این تقدس به واسطه نماد و سمبل امری قدسی بودن حاصل شده است ( همان)

جایگاه آب از دیدگاه ایرانیان
- آب برای ایرانیان عنصر برتر و الهی است یک توتم – خدا- بت است و برای آن اسطوره ساخته اند .(منصوری -1389)
- در آیین زرتشت "اناهیتا" یا ناهید نگهبان آب بوده و از احترام و قداست ویژه ای برخوردار است. به همین دلیل در متون مذهبی راجع به ایزدان آب و کشاورزی به فراوانی می توان سروده و نیایش مذهبی پیدا کرد. در کتاب اوستا, فرشته آب "ایم پناتا" به همراه ایزد باد, فر و فروهر نیکان, مقدار معینی از آب را در جهان میان ممالک تقسیم کرده اند و نیز "آبان یشتگ که مفصل ترین یشت هاست به "اردویسور" فرشته آب اختصاص دارد ( سلیمی موید و نوری زاده 1381)
- کلمه "اردویسور آناهیتا" که نام کامل ناهید است به معنی پاک و بدون عیب و پلیدی است.
- همه انسانها برای ستایش عناصر مقدس معبد ساخته اند; برای کسانی که آب را مقدس میدانسته اند ساخت معبد آب امری است طبیعی. (منصوری -1389)
از جنبه های معماری و ارتباط آن با آب , زرتشتیان ; فضای باز مقدسی را , که زمینی به شکل مستطیل بود و به آن "پاوی" می گفتند; بعد از علامت گذاری چهار طرف آن با خواندن دعایی مخصوص – جهت خارج شدن روح شیطان – با آب مقدس تطهیر می کردند0 (ناینی- 1381)

باغ آبی چشمه علی دامغان
باغ ایرانی مجصول اصیل تعامل ذهن و زندگی ایرانیان در محیط طبیعی آنان است (منصوری-1384)

تعریف باغ آبی:
در بعضی از گونه های باغ ایرانی به دلایل مختلف از جمله وجود آب فراوان – آب در اولویت قرار می گیرد و کاشت درختان به حداقل می رسد. این گونه باغ ایرانی را می توان باغ آب نامید.منظور از باغ آبی گونه ای از باغ است که آبگیری بزرگ در قسمتی از عرصه آن به شکل مصنوعی یا با استفاده از عوارض طبیعی ساخته مشد و برای پدید آوردن منظره ای بدیع و خوشایند- عمارت کوشک در روی سکویی که میان آبگیر با مصالح مقاوم در برابر آب ساخته مشد – برپا می گردید و برای ایجاد دسترسی به کوشک غالبا معبر یا پلی بین کوشک و عرصه واقع در کنار آبگیر ساخته میشد. (حیدر نتاج-1389)

- موقعیت جغرافیایی باغ:
این باغ محصور در رشته کوهای البرز ( شامل کوه ابوالقاسم – کوه حلال – کوه سیاه خانی. . ) و در دره ای واقع شده است که این موقعیت آب و هوای این ناحیه را معتدل و مرطوب می سازد. این باغ از سطح جاده پایین تر است و این اختلاف سطح با سکوهایی که امکان نشستن را نیز فراهم ساخته حل می شود. خود باغ جز شیب کم , دارای توپوگرافی خاصی نیست.

بررسی اصول زیبا شناسی در باغ آبی چشم علی
این اصول برگرفته از مقاله دکتر منصوری با عنوان "درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی" است.

1- باغ دو رنگ (بی کروم)
دلمنه رنگ در باغ ایرانی بسیار محدود است. رنگ های باغ برگرفته از محیط اند. این تشابه رنگین میان باغ و منظر محیط از جنس تعامل ویژه باغ ایرانی با طبیعت است (منصوری-1384)
در این باغ نیز مانند تمام باغ های ایرانی رنگ خام بر باغ رنگ درختان و خاک و در مجموع طبیعت است.

2- درون گرایی و محصوریت
تمام باغ های ایرانی صرف نظر از اقلیمی که در آن واقع شده اند محصورند. (منصوری-1384)
این باغ دارای دیواری چینه ای و قلعه هایی در گوشه های باغ بوده است که امروز بکل از بین رفته و فقط جای قسمتی از آن در حفاری مشخص شده است.

3- چشم انداز بیکران
در باغ ایرانی محوری وجود دارد که در طول بزرگ تر آن کشیده شده است این محور ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم عملکردی و شکل دهنده منظره اصلی آن است.. (منصوری-1384) علت استفاده از محور در باغ ایرانی ایجاد یک پرسپکتیو مجازی است یعنی پرسپکتیوی که واقعیت ندارد و فقط بصری است و هدف آن عمق بخشیدن است و تمام عناصر اطراف این محور مانند درختان راست قامت – کف سازی و ... به نقطه گریز این پرسپکتیو می روند. این پرسپکتیو به صورت ثابت است و تنوع ندارد که ایجاد آن برای عظمت آفرینی – بی انتهایی – لایتناهی بودن باغ است. چرا که انسان در این محیط به آرامش می رسد. (همان)
این باغ دارای یک محور بوده که منطبق است با مسیر آب و بناهای باغ نیز روی این محور ساخته شده اند و با کاشت درختان سپیدار و محدود کردن عرض دید به عمق این محور تاکید شده است. منظره سازی این باغ نیز مانند تمام باغ های ایرانی (قبل از اسلام) به صورت مقتدرانه و شاهانه است

4- هندسه مستطیلی باغ
مداخله انسان در طبیعت به صورت تحمیل هندسه ویژه هنر ایرانی که منشا آن شناخته نشده به ساختار محیط است. باغ ایرانی در هرجا که مقدور بوده مستطیلی از زمین را به خود اختصاص داده و به توجه به شکل محیط و اقتضای آن زیبایی شناسی خود را اعمال کرده است (منصوری 1384)

- حدود اربعه:
شمال:
جاده آسفالته مازندران- دامغان و کوه های جنگلی شرق: جاده آسفالته اراضی کشاورزی
جنوب:
جاده آسفالته و کوهپایه غرب: باغات روستای آستانه
مساحت باغ:
15840 متر مربع مساحت کل محوطه چشمه علی : 55000 متر مربع
امکان توسعه آتی از غرب عرض رودخانه: 7 تا 27 متر

5- تعامل با طبیعت به جای طبیعت گرایی یا طبعت گریزی
طبیعت در باغ ایرانی زمینه ای برای لذت بردن انسان است. مفهوم توام با احترام به دلیل نقشی که در ارتباط با انسان و پرورش او می تواند بر عهده گیرد. طبیعت برای ایرانی مسلمان وسیله ای است برای ساخت فضایی مناسب با طبع انسانی.(منصوری 1384)
با وجود این که در این باغ عناصری اسطوره ای مثل چشمه مقدس و درخت چنار کهن وجود دارد ولی بازهم طبیعت دارای همان جایگاهی است که در سایر باغ های ایرانی به چشم می خورد و توجه صرفی به طبیعت نشده است و بنا های ساخته شده با ایوان ها و پنجره های عریض بیشترین ارتباط ممکن را با طبیعت برقرار ساخته اند.

6- فضاهای مستقل
باغ ایرانی ترکیبی از فضاهای مستقل و کامل است. که دارای هویت جداگانه و اسم اختصاصی خود هستند و تنوع فضایی در باغ ایرانی در این حد است که دو فضای مشابه را جز در مواردی که طرح ایجاب می کند نمی توان یافت (منصوری-1374)
باغ چشمه علی دارای 4 ساختمان قدیمی است و ساختمان هایی که به تازگی به آن اضافه شده است.

- آقا محمد خان قاجار و دامغان:
اولین ساختمان ها ی این باغ به دوره اقا محمد خان قاجار بر می گردد که شامل قراول خانه و حمام است که حمام آن به کلی از بین رفته ولی ساختمان قراول خانه باقی است و به تازگی مرمت شده است.
قراولخانه در جنوب باغ و در انتهای استخر آب قرار دارد و ساختمانی است خشتی 2 طبقه با طاقهاي جناغي و مقرنس کاري تزیین شده است. در شمال و جنوب آن 2 پنجره بزگ چوبی برای چشم اندازهای باغ و کوه تعبیه شده و در شرق و غرب بنا ایوان هایی وجود دارد.. دارای ابعاد 20 در 14 متر می باشد

- فتحعلی شاه قاجار و دامغان:
ساختمان داخل دریاچه:
درسمت شمالی و در داخل درياچه به فاصله قريب پانصد متر از تپه های آبده، ساختمانی است دو طبقه و دارای ايوان محصور در آب که توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. طبقه فوقانی و تحتانی از دو طرف باز است و هر کس در آن بنشيند دو طرف درياچه را می تواند مشاهده نمايد. (فلامکی-بناها و شهر دامغان)
ساختمان 2 طبقه – استفاده از مصالح سنتی آجر گچ ملات باتارد چوب کاهگل
دیوارهای آجری 40 تا 80 سانتیمتری – نمای بیرونی آجر و گچ – نمای داخلی کف آجر فرش بئنه اندود گچ - پوشش سقف تیر چوبی تخته و در داخل اندود گچ و در پشت بام کاهگل - قسمت مرکزی بنا از طرف شمال و جنوب کاملا باز بدون پنجره در قسمت شمالی 2 ستون چوبی - راه دسترسی به ساختمان 2 پل چوبی بوده است که امروزه خراب شده. ساختمان مسجد
پس از ساخت عمارت فوق ، شاه اعلام کرد: «این عمارت کعبه ثانی نیاز دارد» و دستور داد مسجدی در کنار چشمه بسازند امروزه به دلیل عدم کارایی و مخروبه شدن مسجد ، آثار باقیمانده تخریب و مجدداً در همان محل مسجدی زیبا احداث گردید.
- ساختمان های جدید الاحداث
سرویس بهداشتی ، فضای کمپ با کلبه های چوبی ، پارکینگ، نگهبانی

7- حضور آب
افسانه های آب –الهه آناهیتا- تعبیر قرآن که آب را منشا حیات و عامل طهارت و پاکی دانسته معنایی توام با قدسیت برای آب ساخته که تفکیک آن از عنصر آب در ذهن ایرانی ممکن نیست. چنین معنایی زمینه ساز طرح آب به عنوان عنصر معنوی صحنه باغ ایرانی شده است. (منصوری-1384)
اب در این باغ مهم ترین نقش را دارد , روی محور اصلی قرار گرفته و ساختمان فتحعلی شاه آن را به 2 استخر بزرگ تقسیم کرده است. استخری که در شمال مجموعه است وشامل چشمه جوشان است و با کانال هایی که در زیر ساختمان وجود دارد به استخر دیگر مرتبط است و در نهایت این آب از سمت شرقی باغ خارج شده و به مزارع مردم می رود.

انعکاس:
- با توجه به نگرش آیه گونه طبیعت در اسلام اهمیت آب به انعکاس طبیعت است پس آب به صورت آرام و انعکاسی معنادارترین صورت بوده است که نمود آن را در باغ ایرانی می توان دید. آب ساکن جوهر و جان باغ است و ظرف آب به صورت کاملا ساده و تیره بکار می رود تا انعکاس طبیعت باشد.
- آبهای راکد منعکس کننده آسمان هستند و عمق آسمان بیکران را در روی زمین تکرار می کنند و نماد آسمان روی زمین می باشند. آبهای راکد به دلیل سکوت متفکرانه و جمع شدن آرام آب در آنها دارای رمز و رازی مبهم هستند. انگار روح متفکر و جاری از طبیعت در آنها رسوخ کرده است. آبنماها آینه محیط اطراف هستند جایی که واقعی و غیر واقعی در هم می آمیزد (علم الهدی-1376) - خاصیت انعکاس در آی انسان را جذب می کند. این خاصیت در پی بزرگ نمایی و احترام به بناهای با اهمیت است ولی ساختمان معمولی هم در آب چهره ای دلپذیر پیدا می کند . . . در حقیقت انعکاس معماری در آب به آن شکلی خیال انگیز می بخشد و باعث می شود بنا شکل آرمانی خود را در آب نمایان سازد. (همان)
- آب های راکد انعکاس دهنده های طبیعی هستند. سطح آینه ای آن ها محیط اطراف را جذب و دفع می کند و سپس منعکس می سازد. انعکاس تصاویر مناظر و عمارت ها در آب فضا را بسط می دهد. این عمل از طریق بسط زمینه به صورت یک سطح درخشنده نقره ای یا تکرار عمق بی کران آسمان آبی می گردد.( چارلز مور- 81)

جمع بندی:

-باغ چشمه علی – از نوع باغ آبی است که تامین آب آن از طریق چند چشمه جوشان صورت می گیرد. - حضور چشمه، کوه و درخت نمود عینی باورهایی است که دلیل حیات و ادامه آن در گذر زمان بوده است. آداب و سنن، وابسته به بستر این آئین‌ها در آن جاری می‌شوند. این باورها در حکم روح مکان و حیات بخش آن هستند
- از زمانی قبل از قاجار به صورت باغ وجود داشته ولی در زمان قاجار چهره تفریحی به خود می گیرد و ساختمان قراول خانه – حمام- مسجد و ساختمان روی آب بنا می شود. و در همان دوران وقف صاحب الزمان می شود.
- امروزه چشمه علی دامغان، یک مجموعه تاریخی- آئینی است که سالانه تعداد زیادی گردشگر را به خود جلب می‌کند. باورهای دینی همراه با برگزاری مراسم ویژه، این مجموعه را به تفرجگاهی مقدس تبدیل کرده است.

منابع:
- منصوری امیر- درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی- فصلنامه باغ نظر- شماره 3- بهار و تابستان 1384
- فلامکی محمد منصور – بناها و شهر دامغان – نشر فضا – 1368 خورشیدی
- طاهریا محمد علی – دامغان شش هزار ساله – مهر 1347
- سیاه پوش ابوالفضل- دامغان گنج پنهان – 1388
- غضنفری پروانه – نگاهی آیینی به گردشگری ایران – ماهنامه تخصصی منظر – شماره پنجم – اسفند 1388
- جوادی شهره –اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب درخت کوه)-فصلنامه باغ نظر- شماره 8- پاییز و زمستان 1386
- آرشیو سازمان میراث فرهنگی دامغان
- آرشیو سازمان میراث فرهنگی سمنان
- سایت جامع گردشگری
- ابودلف مسعر بن مهلهل- سفرنامه – ترجمه ابوالفضل طباطبایی- تعلیقات و تحقیقات مینورسکی – تهران- 1342
- کلاویخو- سفرنامه کلاویخو – ترجمه مسعود رجب نیا-بنگاه ترجمه و نشر کتاب- تهران- 1346
- anobanini.com
- tarikhane.com
- mibosearch.com

نویسنده مقاله :
کیانوش کیــا، کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه بین الملل امام خمینی
منبع : نشریه منظر - شماره 77 / پانزدهم اردیبهشت 91 - عناصر و جزییات منظر
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
رنگ در منظر چشمه علی دامغان

رنگ در منظر چشمه علی دامغان

چکیده :
رنگ یکی از عناصر تشکیل دهنده منظر بوده و به نوعی از تعامل طبیعت و دست ساخت های انسان حاصل می گردد. بدین ترتیب علاوه بر این که از زندگی انسان ها تاثیر می پذیرند بر آن نیز تاثیر می گذارند. در این مقاله به بررسی موضوع رنگ در سمنان به عنوان منظریدر حاشیه کویر پرداخته شده و فضای چشمه علی دامغان به عنوان نمونه موردی بیان می شود.

کلید واژه :
منظر، رنگ، چشمه علی، مجموعه

مقدمه
امروزه هنگامی که در سمنان قدم می زنیم رنگ های مختلف و شاید در بسیاری از موارد نا همگون در کنار هم به چشم می خورد. اما با وارد شدن به بافت های قدیمی شهر با یک مجموعه رنگی موزون و هماهنگی روبرو شویم؛ آبی، سبز و کرم خاکی که شاید با هویت این گونه شهرها گره خورده باشند. آبی آسمان نیلگون، سبزی درختانی که از آب باران و قنات می نوشند، کرم خاک گرم کویر که سالیان دراز است که پیوند ناگسستنی دارند.

رنگ در منظر سمنان

با اندکی گشت و گذار در بافت قدیمی شهر و با اندکی توجه می توان به این نکته پی برد که آبی آسمان پر رنگ تر و آبی تر از شهر های شمالی و کوهستانی کشور می باشد. سبزی درختان تیره تر و کرم خاک و کاهگل بناهای آن روشن تر است. البته قابل ذکر است که در فصل پاییز رنگ های گرم دیگری مانند زرد، نارنجی و خردلی به دلیل خزان برگ درختان به این مجموعه از رنگ ها افزوده می شوند و در هنگام زمستان از مقدار رنگ سبز کاسته می شود. البته رنگ آسمان نیز همواره ثابت نبوده و در بازه های زمانی مختلف دستخوش تغییر های گوناگون می شود. بنابراین همان گونه که رنگ ها در طول فصل ها دچار تغییر تغییر هستند در طول روز نیز مجموعه ای از رنگ های آبی و در هنگام غروب مجموعه ای از رنگهای گرم و در هنگام شب ، آسمانی به شدت سیاه رنگ را تجربه خواهیم کرد. بنابراین به جهت گستردگی مطالب در ادامه تنها به بررسی رنگ در منظر چشمه علی دامغان از دید ناظر در هنگام روز و در فصل پاییز می پردازیم.

رنگ در منظر چشمه علی دامغان

دامغان یکی از شهرهای استان سمنان بوده که عمارت چشمه علی در نزدیکی آنواقع شده است. در این مجموعهنیز مانند سایر شهر های کویری مجموعه ای از رنگ های آبی، سبز و کرم خاکی در منظر دیده می شوند. با این تفاوت که مقدار و نسبت این رنگ ها متفاوت از رنگ های شهر سمنان می باشد. در چشمه علی به دلیل استخر میانی و تعداد زیادی درخت در اطراف آب، رنگ آبی قسمت زیادی از مجموعه رنگی را به خود اختصاص داده و پس از آن رنگهای سبز و کرم خاکی سهم بیشتری دارند.البته تصاویری که در این مقاله به کار گرفته شده منظر پاییزی که شامل مجموعه رنگ های گرم نیزبوده را به نمایش گذاشته است.
از لحاظ ترکیب بندی، رنگ آبی آسمان و انعکاس آن در آب، بالا و پایین منظر مورد نظر را قاب کرده و در میانه تصویر رنگ کرم خاکی قرار گرفته است. رنگ سبز درختان نیز به صورت پراکنده در نیمه بالایی تصویر خود نمایی می کند. در مجموعه رنگی موجود در هر تصویر رنگ آبی سهم بیشتری را (حدود 40 الی 50 درصد از کل پالت رنگی) به خود اختصاص داده در حالی که رنگ کرم خاکی و سبز حدود 15 الی 25 درصد را بنا به منظر مورد توجه به خود اختصاص داده اند. اما با توجه به فصل پاییز سهم رنگ سبز اندکی کاهش یافته و جای آن را رنگ های زرد، خردلی و نارنجی گرفته است.
البته اگر در میان عمارت سرچشمه قرار گرفته و تصویر قاب شده درون را تماشا کنیم این منظر را در میان رنگ سفید مشاهده خواهیم کرد. قرار گیری این چند رنگ که به گونه ای مکمل یکدیگر می باشند باعث ایجاد فضایی آرامش بخش شده و در عین آرامش تنوع نیز به همراه دارد به گونه ای که با قرار گیری در فضا برای مدت زمان طولانی احساس خستگی بروز نمی کند. از آنجاییکه هارمونی رنگی در میزان احساس خوشایندی از فضا بسیار تاثیر گذار است بر خلاف بسیاری از فضاهای شهری امروزی چشمه علی همواره جاذب بوده و همراه با علل دیگر، مردم را به سوی خود جذب کرده است.
شاید بتوان گفت حضور عمده این سه رنگ مرتبط با اقلیم و فرهنگ مردم بوده است. مصالح بوم آورد و به کارگیری عمده رنگ کرم متناسب با شیوه زندگی و رنگ خاک پیرامون آنان داشته است. اهمیت به دید آسمان، حضور آب و تجلی رنگ در آن، به کارگیری درختان پیرامونی، اهمیت به منظر کوه و سادگی مصالح به کار رفته در بنا حضور این سه رنگ را تضمین کرده است.همان گونه که منظر از آدمیان تاثیر پذیرفته و بر آنان تاثیر گذاشته، رنگ نیز که یکی از عناصر تشکیل دهنده آن بوده به همین گونه تاثیر گذارده و پذیرفته است.

نتیجه

در پایان نتیجه می گیریم که رنگ های سبز، کرم خاکی و آبی سه رنگ عمده تشکیل دهنده شهرهای کویری از جمله سمنان بوده اند و همان گونه که در عمارت چشمه علی مورد بررسی قرار گرفت مقدار این گونه رنگ ها و نوع قرار گیری آن ها نسبت به یکدیگر متغییر بوده و بسته به دید ناظر و فضا و زمان متغییر می باشد . اما با مشاهدات صورت گرفته در چشمه علی به دست آمد که رنگ آبی سهم بیشتری را به خود اختصاص داده و پس از آن رنگ های سبز و کرم قرار دارند. همچنین به سادگی می توان وجود ارتباط وجود میان این سه رنگ را با اقلیم و فرهنگ مردم این ناحیه دریافت.

نویسنده مقاله :مرضیه رضایی قلعه ،دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین
منبع : نشریه منظر - شماره 76 / پانزدهم اسفند 90 - عناصر و جزییات منظر
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
درختان تبریزی باغ چشمه علی دامغان، پوشش گیاهی متفاوت از سایر باغ های ایرانی

درختان تبریزی باغ چشمه علی دامغان، پوشش گیاهی متفاوت از سایر باغ های ایرانی

بیان مسئله :
در باغ های ایرانی پوشش گیاهی نقش مهمی را به عهده دارد و بسیاری از اهداف معماران به وسیله پوشش گیاهی، در باغ تامین شده که این مساله هم شامل گونه های گیاهی و هم شامل طرح کاشت و باغچه بندی می شود.
در اکثر باغ های تاریخی ایران، تقسیمات اصلی چهارگانه وجود دارد و باغچه ها در دو طرف محور طولی به صورت مربع کرت بندی شده اند، از درختان خزان ناپذیر، همیشه سبز، غیر مثمر، بلند و سایه افکن همچون سرو و کاج و همچنین چنار در دو طرف میان کرت و محور اصلی حرکتی باغ استفاده شده تا نقطه عطف درون باغ که همان کوشک وسط یا حوضچه یا ... است مورد تاکید قرار گرفته و حس کشش به سمت آن بیشتر، هندسه باغ تقویت و باغ در تمام فصول سبز دیده شود. در ضمن قرینگی کاشت گیاهان در دو سمت میان کرت منظم بودن و نقطه عطف باغ را تشدید می کند. در کرت های باغ و در پشت درختان میان کرت درختان مثمر و گل ها کاشته شده و از درختان تبریزی، سپیدار و زبان گنجشک در حاشیه مسیر های کنار باغ و کنار دیواره های آن استفاده شده است و گل ها نیز در کناره مسیر اصلی و حوض باغ به کار می روند.
در صورتی که در بازدیدی که از باغ چشمه علی دامغان به عمل آمد؛ دیده شد که باغ، بر خلاف خصایص معمول پوشش گیاهی باغ های تاریخی که در بالا ذکر شد؛ پوشش گیاهی متفاوتی دارد. عمده درختان باغ در دو سمت حوض اصلی، درختان تبریزی، زبان گنجشک و چنار هستند که خزان پذیرند و مفهومی سمبلیک برای استفاده در میان کرت را ندارند و همچنین در دو سمت حوض قرینگی کاشت درخت دیده نمی شود به گونه ای که در یک سمت تعداد درختان بسیار کم و در سمت دیگر چند ردیف انبوه و منظم از درختان تبریزی کاشته شده است گویی این قسمت شخصیت باغی کوچک را برای خود دارد؛ این نا قرینگی از کشش چشم به سمت عمارت میان آب می کاهد.
با توجه با توضیحات بالا این نوشتار در پی یافتن پاسخی برای علت تفاوت پوشش گیاهی در باغ چشمه علی دامغان، نسبت به عموم باغ های تاریخی دیگر است.

تشریح موضوع :
در داخل باغ چند درخت چنار بسیار قدیمی که مردم به آن ها نسبت تقدس داده اند، وجود دارد که در نحوه کاشت درختان تبریزی باغ اثر چندانی نداشته است و بحث در مورد آن ها در این مقاله نمی گنجد بنابراین در این نوشتار در مورد درختان غالب در دو طرف استخر باغ یعنی تبریزی، بیشتر صحبت می شود و جنبه های مختلفی که استفاده از درخت تبریزی را توجیه می کند مورد بررسی قرار می گیرد:

ویژگی های درخت تبریزی :

در ابتدا خصوصیات ویژه درخت تبریزی بیان می گردد چرا که اولین احتمال این است که ویژگی های این درخت موجبات استفاده از آن را فراهم کرده باشد.

درخت تبریزی :
درختی با ارتفاع زیاد (حدود 12 تا 27 متر و قطر تاج پوششی بین 3 تا 8 متر) و زیباست. این درخت تاجی متراکم، بیضوی و باریک دارد که بن تنه آن ضخیم تر است و به تدریج باریک می شود. شاخه های باریک و افراشته آن تقریبا تمام طول تنه را می پوشانند؛ برگ هایش لوزی شکل و زیباست که درازی آن از پهنایش بیشتر است، رنگ دو سوی آن متفاوت است و در پاییز به رنگ زرد قناری در می آید. این درخت گل و میوه ندارد و ریشه هایش سطحیست.
تبریزی با سرعت فراوان رشد می کند؛ با سرما، گرما، نور مستقیم خورشید، نیم سایه و باد سازگار است و در هر خاکی رشد می کند. این درخت در معماری کاربرد فراوان دارد و معمولا در کنار باغ ها کاشته می شود؛ به عنوان باد شکن به کار می رود و باید آن ها را به صورت ردیفی در امتداد خطوط معماری بنا، خیلی نزدیک به هم کاشت تا در اثر باد نشکند. به درخت آب ها معروف است و از نظر نمادین مظهر تمامی جفت هاست.
o بر اساس خصوصیت سریع الرشد بودن درخت تبریزی، در باغهای قدیمی با هدف استفاده سریع از چوب آن و یا جلوگیری از نفوذ باد ساخته می شده است که باید دید کدام یک در باغ چشمه علی دامغان صدق می کند.

ویژگی های آب و هوایی دامغان :

آن چه از آب و هوای دامغان در ارتباط مستقیم با درختان تبریزی می باشد شرایط متغیر آب و هوایی و باد های دامغان است.دامغان از باد های شدید محلی به ویژه در بهار و تابستان برخوردار است که در تابستان به حداکثر خود می رسد و غالبا از شمال غرب به جنوب و جنوب شرق می وزد.یاقوت حموی می نویسد : باد های زیادی در آن جا می وزد و درختان دامغان از آن باد همیشه در اهتزاز است.
o بر این اساس استفاده از درختان بلندی چون تبریزی به صورت چند ردیف پشت سر هم به عنوان باد شکن بسیار محتمل است، از آن جا که آب مهم ترین عنصر چشمه علی است، درختان اطراف استخر همه در خدمت مهار آب هستند تا آب کمترین حرکت را داشته و بازتاب درختان و بنا ها در آب به بهترین نحو دیده شود. این دلیل می تواند ناقرینگی و یک طرفه بودن کاشت تبریزی باغ را توجیه کند یعنی در جهت وزش باد تعداد بیشتری از این درخت کاشته شده است؛ همچنین تبریزی سازگاری زیادی با شرایط متغیر آب و هوایی دامغان دارد.

تبریزی، یکی از شاخصه های هویتی مناطق ییلاقی دامغان :
در سفر دامغان این نکته قابل توجه بود که تبریزی و سپیدار جزئی از عناصر شاخص منطقه دامغان است، بدین صورت که اغلب حصار های مزارع در کاشت جدید به وسیله این درختان ایجاد شده که علت آن باد های همیشگی دامغان می تواند باشد. همچنین انبوهی از این درختان در مزارع دامغان به چشم می آید و این بدین معناست که تبریزی از جمله درختان هویتی ییلاق های دامغان است.
o بنابراین ممکن است در این باغ نیز بر اساس الگوی کلی کاشت منطقه، تبریزی کاشته باشند.

تاریخچه باغ چشمه علی دامغان :
فتحعلی شاه قاجار علاقه فراوانی به زادگاه خود یعنی دامغان داشت. او در سفری که برای جلوگیری از پیشرفت نادر میرزا پسر شاهرخ نادری در مشهد، به طرف خراسان می رفت؛ در چشمه علی توقف کرد و دستور ساخت عمارتی را بدون فوت وقت داد و در مراجعت با مشاهده آن بسیار خوشحال گردید؛ چشمه علی یک فضای محصور شده برای تفریحات تابستانی شاهان قاجار بوده است اما دیرینگی آن به عصر صفوی می رسد.عکس های قدیمی باغ در دوره های قبل نشان می دهد که عمده درختان باغ سرو بوده است و با توجه به جوان بودن بعضی از تبریزی ها این موضوع مطرح می گردد که کاشت درختان در طی مراحل مختلفی انجام گرفته است که هدفی مشترک و مهم این ادامه کاشت را باعث شده است.

o بر اساس این گفته ها به نظر می رسد شاهان قاجار تعجیل فراوانی در استفاده از این باغ داشته اند و به علت رشد سریع تبریزی آن را برگزیده اند. همچنین این باغ عملکرد تفریحی داشته و فقط در فصل های بهار و تابستان مورد استفاده قاجار بوده است؛ بنابراین نیازی به استفاده از درختان خزان ناپذیر نبوده است.

نتیجه گیری :

وجود باد های دائمی در منطقه عامل مهمی است که در اولین گام استفاده از درختانی بلند و باد شکن در جبهه ای از باغ که در معرض باد های شدید است را توصیه می نماید. از طرفی تعجیل فتحعلی شاه در استفاده از باغ نیاز به کاشت درختان سریع الرشد را بیشتر می کند. این دو خصوصیت یعنی مقاومت در برابر باد و تغییر آب و هوا و سریع الرشد بودن، در درخت تبریزی مشاهده می گردد که باعث شده این درخت به عنوان یکی از عناصر شاخص و هویتی منطقه بر شمرده شود و به صورت فراوان در مزارع دامغان دیده شود.
با توجه به تمامی موارد ذکر شده علت اصلی کاشت تبریزی ها در چشمه علی دامغان جنبه عملکردی و کارکردی این درخت است و جنبه نمادین و مفهومی آن کمرنگ است؛ با این حال صدای باد در لابه لای برگ های تبریزی بسیار خوشایند است حتی صدای باران بر روی برگ های تبریزی و حرکت باد بین برگ های خیس آن هر کدام موسیقی خاص و دلنشین خود را دارد که باغ را خاطره انگیز می کند و بر جنبه حسی آن می افزاید.
در این باغ به علت اهمیت آب، جنبه نمادینکاشت درخت، از جمله نحوه کاشت قرینه در دو سمت آب و استفاده از درختان همیشه سبز چون سرو و کاج که نماد طول عمر هستند کمتر مورد توجه قرار گرفته است و از زمان قاجار به علت کاربرد تفریحی و موقت آن در بهار و تابستان کاشت سرو متوقف و تبریزی ها صرفا برای عملکرد باد شکنی و رشد سریع، مورد استفاده قرار گرفته اند.

نویسنده مقاله : فرزانه حاجی قاسمی/ دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران

منبع : نشریه منظر
-
شماره 76 / پانزدهم اسفند 90 - باغ ایرانی
 
آخرین ویرایش:

E . H . S . A . N

مدیر تالار مهندسی معماری مدیر تالار هنـــــر
مدیر تالار
نشریه : محيط شناسي بهار 1382; 29(30 (ويژه نامه طراحي محيط)):81-99.
عنوان : شاخص ها و ويژگي هاي باغسازي دوران قاجار در تهران
نویسندگان : ايراني بهبهاني هما,سلطاني حسن

چکیده :
باغ‌هاي تاريخي به عنوان ميراث ملي و سندي با ارزش از هويت تاريخي و فرهنگي بيانگر رابطه تنگاتنگ ميان تمدن و طبيعت هستند. هنر باغسازي در ايران قبل از هر چيز در نحوه آرايش گياه، آب و معماري و نحوه تداخل آنها با يكديگر تجلي مي كند. باغهاي تاريخي از آثار مهم گذشته در شهر، به خاطر ارزشهاي محيطي، زيبايي شناسي و فرهنگي بايستي به طور پويا و پيوسته مورد توجه قرار گيرند.
در اين مقاله باغهاي دوره قاجار در تهران كه قدمتي حداكثر بيش از 200 سال و حداقل 80 سال دارند، مورد بررسي قرار گرفته اند. بررسي حاضر نشان مي دهد كه باغهاي اين دوره تخريب شده و فقط تعداد كمي از آنها باقي مانده اند و در صورت ادامه گسترش شهر به روال موجود باقي مانده اين باغات نيز به كلي از ميان خواهند رفت.
به همين سبب شناسايي اين باغ‌ها در گستره شهر، شناخت عناصر ساختاري و ويژگي باغهاي اين دوره و علت گسترش آنها در دامنه كوههاي البرز از جمله اهداف اين پژوهش است.
اين مطالعه از طريق بررسي اسناد نوشتاري شامل متون تاريخي، سفرنامه ها، خاطرات سلاطين و رجال سياسي و نيز مدارك تصويري شامل عكس و نقاشي هاي جمع آوري شده در آرشيو و موزه‌هاي معتبر انجام گرفته است. نتايج حاصله از طريق روش تحليلي، قياسي از نظام حاكم در باغ (آب گياه، و معماري) ميسر شده است.
دستاوردهاي اين تحقيق در قالبي مدون از اسناد و مدارك نادر از باغ‌هاي تهران و معرفي ويژگي‌هاي هنر باغ‌سازي تبيين شده كه جهت شناسايي اجزا متشكله و قرائت لايه هاي زماني نظام ساختاري باغ بكار گرفته شده اند. برآيند اين شناخت مقدمه اي ضروري براي هرگونه مداخله، مرمت و بازسازي باغهاي با ارزش اين دوره است.

كليد واژه: باغهاي تاريخي، عناصر باغ، ساختار باغ، روش شناسايي باغ تاريخي
 

پیوست ها

  • 50813823004.pdf
    5.8 مگایابت · بازدیدها: 0

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
نمود اندیشه آیینی در کالبد معماری چشمه علی دامغان

نمود اندیشه آیینی در کالبد معماری چشمه علی دامغان

چکیده :
معماری باغ های ایرانی ضرورتا بسط و توسعه طبیعت به درون قلمرو ساخت بشر است .آماده سازی زمینه ای برای ادراک و تجربه ورزی و درک پنهان از عوامل سازنده آن است. معنای معماری ، نهفته در پاسخ ها و واکنش های کهنی است که توسط انسان و ادراکات حسی تداعی می شود ، و ملزم به پاسخ گویی به نمونه های نخستین فعالیت ها است که توسط صفات موروثی حفظ و نگهداری شده اند.
معماری باغ چشمه علی دامغان ، توجه وجودی و ادراک حسی ما از فضا را به سوی افقی وسیع تر هدایت می کند ، و در مقابل آن ساختارهای ذهنی و مادی تشکل های اجتماعی را ارائه می دهد و به آن کیفیتی قابل درک می بخشد . جشمه ، درخت و کوه که عمارت رو به آنها و پشت به باغ علم شده است ، همگی نشانه هایی مبنی بر نوع جدیدی از نگاه معماری ایرانی است که در حال پدیدار شدن است. با دیدن چشمه علی این سوال در ذهن هر بیننده ای مطرح می شود که آیا این بنا با واسطه ای طبیعی و فرهنگی ساخته شده است و یا خود مستقل از آنها و فقط در نقش یک عمارت شاهانه قد علم کرده است ؟

کلید واژه
:
ادراک حسی – معماری – چشمه علی – فضا - طبیعت

مقدمه
معماری ، هستی انسان را در جهان بیان میکند و با آن ارتباط برقرار می سازد و عمیقا با سولات متافیزیکی در مورد خود و جهان ، ارتباط با دنیای درونی و بیرونی ، زمان و بقا و زندگی و مرگ درگیر میباشد .اثر معماری در مجموعه ای از تصاویر بصری ایزوله شده خلاصه نمی شود ، بلکه در مادیت مصالح و حضور معنوی آن درک می شود و در هر دو زمینه ی ساختارهای فیزیکی و معنوی امتزاج یافته و مشارکت می جوید.
دیوید هاروی : «تجارب عملی زیبایی شناختی و فرهنگ به طور ویژه مستعد تغییر دادن تجربه فضا و زمان هستند، زیرا آنها خارج از جریان تجارب انسانی ملزم به ساخت بازنمایی های فضایی و فیزیکی می باشد .»
معماری اولین ابزار ارتباطی ما با فضا و زمان می باشد و به این ابعاد ، مقیاسی انسانی می بخشد . معماری ، فضای لامتناهی و زمان بی انتها را برای قابل تحمل شدن ، درک شدن و ساکن شدن توسط نسل بشر تحت سلطه می گیرد. در نتیجه این وابستگی فضا و زمان ، دیالکتیک های فضای درونی و بیرونی ، مادی و معنوی ، جسمانی و ذهنی و آگاهی و ناخودآگاهی در باب ادراکات حسی ، همانند نقش های نسبی و تاثیرات متقابل آنها ، تاثیر مهمی بر جوهره هنر و معماری دارند. ساختمان معماری بدل به فراورده های تصویری شده اند که جدا از صمیمیت و پرفای وجودی میباشند.
معماری ما اغلب به صورت هنر بینایی محض ظاهر می شوند. بنابراین یک چرخه معرفت شناختی را تکمیل می کند، اما تغییرات فراتر از سلطه بصری محض ظاهر می شوند. معنای معماری نهفته در پاسخ ها و واکنش های کهنی است که توسط انسان و ادراکات حسی تداعی می شود. معماری ملزم به پاسخگویی به نمونه های نخستین فعالیت ها است که توسط صفات موروثی حفظ و نگه داری شده اند.
در چشمه علی دامغان ، معماری نه برای لذت بردن شاهانه بلکه به منظور ایجادحس فضامندی از انعکاس و روی هم گذاری احساسات و ادراک ما بهره می گیرد.این احساس ایجاد شده نوعی معماری را نوید می دهد که می تواند بی وزنی و ماده زدایی ساخت تکنولوژیک زمان خود را به تجربه عملی از فضا ،مکان و معنا تبدیل کند.این باغ و عمارت آن سرپناهی است بر خاطرات و تخیلاتی که این عمارت از آنها و ادراکات حسی محافظت می کند ، و این فضای معماری است که جدای از محیط بیرون ، تفکرات ما را در آرامش تنظیم می کند و قوت می بخشد.
تمامی عناصر این باغ عاملی برای تقویت بی واسطه ادراک حسی ما از فضا است ، ابزاری برای آشکار سازی تفکرات و تصورات احساسی مردم.

این بنا با تمامی عناصر آن ، معماری را به نمایش می گذارد که با تمام وجود و احترام هنر سکوت و آرامش را به تصویر می کشد . سکوتی که در فضا نواخته می شود و آخرین نت آن آهنگی مذهبی است که بازتاب صدای خفیف آب ، سایه درخت و عظمت کوه مجاور است.
معماری چشمه علی در خدمت اعتقادات مذهبی و آیینی شکل گرفته است و این اثری شاخص است که فضا را از هم همه های بیرون مسکوت می گذارد و فکر انسان را متوجه عوامل هستی می کند.
به هر حال معماری علم شده در این مکان ، ابزاری است صرفا عملکردی در خدمت راحتی و خشنودی احساسات است. چشمه علی دامغان بر خلاف سایر آثار مشابه آن در انگیزه های سودمندی و خردگرایی خود هویدا نمی شود و تنها به منظور بر انگیختن تصورات و احساسات ایفای نقش می کند و در عین سکوت از راز غیر قابل نفوذ خود نگهداری می کند.

نتیجه گیری
آنچه در این فضا قابل توجه و اهمیت است ، کیفیت فضایی ، سکوت و آرامش حاکم بر آن است . واین ها همه گواه بر حاکمیت یک طبیعت معنوی است ، به گونه ای که معماری با تمام سلطه گری خود پشت به کل طبیعت و رو به عناصری جزء از طبیعت قد علم می کند.با دیدن این مکان و نوع قرارگیری عناصر و احساسات حاکم بر فضا می توان گفت که این عمارت به واسطه و در خدمت عنصری قوی تر و ارجح تر یعنی عناصر آیینی مقدس ( درخت ، آب ؛ کوه ) بنا شده است.

نویسنده مقاله : فرنوش مخلص، دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تهران
منبع : نشریه منظر - شماره 76 / پانزدهم اسفند 90 - انسان ، جامعه ، منظر
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
تداوم زندگی چشمه علی دامغان

تداوم زندگی چشمه علی دامغان

چکیده:

حیات فضای منظرین در گرو انتخاب شدنش توسط مردم و تداوم حضورشان در آن می باشد. از آرزوی هر معمار منظر خلق چنین فضایی می باشد. معماری اوقات فراغت، به دلیل اختیاری که برای استفاده کنندگان در مواجهه با آن وجود دارد، معماری مخاطب محور است (منصوری، 75) مجموعه چشمه علی دامغان در استان سمنان یکی از فضاهایی است که با وجود اینکه قدمت زیادی دارد و بر اساس معیارهای جدید طراحی فضای جمعی طراحی نشده یک فضای بسیار زنده است، خصوصیتی که پارکهای درون شهر سمنان آن را نداشتند. حضور مردم و ارتباط برقرار کردن آنها، مهم ترین شاهد برای زنده بودن و مورد پسند عموم واقع شدن آن است.

کلید واژه :

زنده بودن، حضور مردم، تقدس، طبیعت

دوست داشتنی بودن و تحسین از جانب مردم تنها زمانی جاودانه و همیشگی می شود که هنرمند تنها به آنچه مردم در این زمان خواسته اند، اکتفا نکند بلکه افقی را برایشان بگشاید که همیشه و در همه زمان ها مورد نیاز و توجه مردم باشد و آن ها از زبان های جذاب ولی مقطعی و زودگذر به لایه های متعالی تر فرازمانی و مکانی سوق دهد. او برای این کار باید پیش از مخاطب به آنجا دست یابد (نقره کار، 36)
عوامل زیادی در زنده ماندن یک فضا ایفای نقش می کنند. مهم ترینشان تقدس این مکان است. باغ ایرانی مظهر قدرت معنوی است (منصوری، 60) حضور درختان آشنا برای مردم و همچنین تک درخت پای چشمه مقدس نیز از عواملی است که به زنده ماندن فضا کمک می کند. آشنایی و خاطره انگیز بودن نشانه ها نقش اصلی را در ادراک منظر ایفا می کند ( منصوری، 72)
این باغ _ چشمه در یک گودی نسبت به اطراف خود قرار دارد که با ایجاد یک دیواره طبیعی در محصوریت فضا در عین باز بودن نقش دارد. محصوریت بصری عنصری برای تعریف مکان و به وجود آوردن حس هویت است (نگین تاجی، 29)
از دیگر عواملی که در ماندگاری باغ چشمه علی دامغان نقش دارد طبیعت زیبای اطراف آن است. حضور چشمه و جریان آب در یک منطقه بیابانی به تعدیل آب و هوا کمک بسیاری می کند که باعث حضور مردم در آن می شود. آسمان آبی، درختان و کوه و انعکاسشان در آب، در به وجود آوردن این منظر نقش دارند. چشم انداز و دید برای ایجاد و تقویت حس مکان موثر است. دیدن مناظر متفاوت می تواند باعث خلق حس ویژه ای از مکان برای هر منظره و نقش انگیزی هر مکان باشد (نگین تاجی، 29)
هر ملتی فرهنگ خاص خودش را دارد که جوهره آن را تشکیل می دهد (باتیسته، 149)
دلبستگی به مکان به چیزی بیش از تجربه هیجانی و شناختی است و باورها و اعمال فرهنگی که افراد را به مکان ارتباط می دهند، نیز شامل می شود (نگین تاجی، 27). در ایام سوگواری ماه محرم، هیئت های عزاداری در چشمه علی جمع می شوند و این رویداد یک حرکت جمعی است که ریشه در اعتقادات عمیق مردم دارد که از عوامل مهم در زنده ماندن این مکان است.
ساعتی نشدن و باز بودن دائمی آن نیز باعث می شود مردم تسلط نیروی بالاتر را بر خود هنگام حضور در این مکان حس نکنند و آزادانه تر به اینجا بیایند. نبود یک قدرت بالاتر و نظارت بر این مکان از یک طرف باعث حضور بیشتر مردم و احساس راحتی آنها می شود و از طرف دیگر در سرعت بخشیدن در خرابی بنا کمک می کند. نوشتن یادگاری، انباشته شدن زباله، برافروختن آتش از این قبیل می باشد. البته نوشتن یادگاری بر دیواره های عمارت باغ خود شاهدی بر ارتباط برقرار کردن عموم مردم در این مکان و ثبت کردن حضورشان در اینجا می باشد.

نتیجه گیری:

در زنده ماندن و ادامه حیات یک فضای جمعی و منظرین عوامل متعدد و گوناگونی دخیل هستند. هر چه ریشه عمیق تری در باورها و فرهنگ مردم داشته باشد تداوم آن نیز بیشتر خواهد بود. در چشمه علی دامغان عوامل طبیعی که بخشی از آن در اینجا مقدس نیز می باشند و هم آداب و رسوم و اعتقادات مردم در زنده ماندن فضا و وجود زندگی در آن نقش اساسی دارد. به بیان دیگر یک عامل مقدس و آسمانی یعنی چشمه آبی که طبق باور عموم مقدس است در تعدیل کردن اقلیم نقش ایفا کرده و خاطرات جمعی ای که بیشتر مدیون دور جمع شدن مردم بنا بر باورشان است در تداوم زندگی در چشمه علی ایفای نقش می کند.

منابع:
باتیسته ژان و برنارد دزر، ترجمه علی اشرفی، شهر، دانشگاه هنر، 1382
منصوری، سید امیر، درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر، سال دوم ، شماره 3، پژوهشکده نظر، 1384
منصوری، سید امیر، درآمدی بر شناخت منظر، فصلنامه باغ نظر، شماره 2، پژوهشکده نظر، 1383
نگین تاجی، صمد، مکان و حس مکان،مجله هنر محیط منظر شهر معماری، شماره 13، پژوهشکده نظر، 1390

نویسنده مقاله :
نویسنده : زهره شیرازی (دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تهران)
منبع : نشریه منظر - شماره 75 / پانزدهم آذر 90 - انسان ، جامعه ، منظر
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
منظر مجازی در چشمه علی دامغان

منظر مجازی در چشمه علی دامغان

در چشمه علی دامغان مخاطب به محض حضور در باغ به دلیل خود نمایی عنصر آب در آن، خود به خود به کناره ی استخر کشیده می شود؛ در این حین هرچه نزدیک تر می شود، انعکاس تصاویر در آب برای وی مشهودتر است.

اینکه هر آنچه در افق دید ناظر وجود دارد؛ اعم از سطح زمین، بوته ها، درختان، بناها، منظره های دور دست مثل توالی کوه ها و سرانجام آسمانِ بی انتهایِ آبی، در آینه ی آب به صورت قرینه تصویر می شود، در نوع خود برای ناظر مفهوم بی کرانگی را که همیشه عادت داشته آن را تنها از جهت زمین به سمت آسمان دریابد، از دو سمت بالا و پایین افق دید، تداعی می کند. همچنین وقتی تصویر کوشک را در آب می بیند قادر به درک ابعاد واقعی آن نیست و کوشک را بسیار بزرگ تر و پر ابهت تر از آنچه که هست در می یابد. درختان سر به فلک کشیده ی سپیدار (که در حاشیه ی استخر همانند صفحه ای سبز، تابش نور از غرب را کنترل می کنند) نیز تصویری بی همتا در جبهه ی غربی آب می سازند، آن گونه که چشم از دنبال کردن این انعکاس سبز خسته نمی شود.

دریافت مخاطب از تصویر جهان در آب به گونه ای است که گویی طبیعت هر لحظه بر سطح آب در حال نقاشی شدن است. چراکه با رقص هر موج بر سطح آب این نقوش به لرزشی هماهنگ "دچار" میشوند که بی شباهت به یک تابلوی نقاشی آبرنگ نیست. جدای از این تعابیر انتزاعی، در سطحی ترین نگاه، توالی رنگ ها و شارپ تر شدن آن ها به خصوص رنگ آبی آسمان در کنار وضوح و عدم وضوح های پی در پی بر اثر حرکت آب، برای بیننده ی عام بدیع و دیدنی است.

مسلما در باغ چشمه علی، چشم گیر ترین اتفاق، ایده ی برخورد متفاوت با آب منشعب از چشمه است. این که در نظر سازنده ی باغ چقدر رخداد منظر مجازی مهم بوده و آیا مهار آب چشمه در استخری عظیم و عمیق و آرام کردن حرکت آب دقیقا به دلیل ایجاد انعکاس تصاویر بر سطح آب بوده یا نه، مسئله ایست که این نوشته در صدد بررسی آن است.
به نظر می رسد به دلیل پیشینه ای که استفاده از آب به عنوان عنصر سازنده ی منظر مجازی در معماری ایرانی داراست، این اتفاق در منظر چشمه علی نمی تواند بدون شناخت صورت گرفته باشد، هرچند اثبات این ادعا نیاز به کنکاش هرچه بیشتر در فلسفه ی ساخت باغ چشمه علی و همچنین نمونه های مشابه دارد.

نویسنده مقاله :نویسنده :ناهید رحیمی، کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین
منبع : نشریه منظر - شماره 76 / پانزدهم اسفند 90 - منظر فرهنگی
 
آخرین ویرایش:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
پارک های موضوعی- قسمت اول

پارک موضوعی چیست؟

پارک تفريحي يا پارک موضوعي اصطلاح عمومي است براي يک مجموعه از مسيرهاي گردشگري و ديگر جذابيتهاي سر گرم کننده اي که به هدف گرد هم آوردن گروه کثيري از مردم کنار هم چيده شده اند. يک پارک تفريحي با دقت استادانه تري از يک پارک شهري يا زمين بازي ساخته شده است که معمولآ براي جذاب و راضي کردن کودکان، نوجوانان و بزرگسالان تدارک ديده مي شود.]دانشنامه مجازی ویکی پدیا[

يک پارک موضوعي نوعي از پارکهاي تفريحي است که حول محور يک يا چند موضوع مثل غرب وحشي يا جزيره آتلانتيس ساخته مي شود. امروز اين دو اصطلاح اغلب به جاي هم نيز به کار برده مي شوند. اغلب پارکهاي شادي مکان ثابتي دارند. گاهي يک پارک موضوعي شامل بخشهاي متفاوتي است که هر يک بازگو کننده يک داستان ويژه اند. ساير پارکهاي شادي غير موضوعي عمومآ بر حسب عناصر افزوده طراحي شده موضوعي پيدا مي کنند، در حاليکه در سر تاسر يک پارک موضوعي، موضوع پارک چرخ مي خورد مثلا سرزمين جادوي دنياي والت ديزني.[همان[

در تعریف پارک تماتیک از ديدگاه غربي، ویژگیهای زیر برای آن نام برده می شود :


1. محل هاي باز وابسته به محيط
2. ترکيبي از جاذبه ها به همراه مراکز بازسازي فرهنگ، فضاهاي فانتزي و محل هاي گذران اوقات فراغت
3. بازنمايي شخصيت و خصوصيات فرهنگي با کمک تکنولوژي پيشرفته

و ديدگاه چيني تعریفی بصورت زیر برای آن قائل است :

1. فعاليت ها و قسمتهاي مختلف دست ساز بشري براي تداعي کردن حالات واقعي به منظور سرگرمي و تفريح
2. جاذبه هاي دست ساز بشري براي جذب توريسم و فعاليت هاي سرگرمي و تفريحي.ماخذ: اینترنت

قديمي ترين پارک موضوعي: در اروپا يا آمريکا؟

باغهای لذت و شکار و پارکهاي شادي، خاستگاه پارکهاي موضوعي

پارکهاي تفريحي از باغهاي لذت و شکار اروپا سر بيرون آوردند که براي سرگرم کردن افراد ساخته مي شدند .

قديمي ترين پارک تفريحي جهان که در 1583بازگشايي شد، باغ باکن Bakken واقع در کلامپنبورگ، شمال کپنهارک در دانمارک بود. این قديمي ترين و دست نخورده ترين محيط زيست نجات يافته دنيا بود .از طرفی نمايشگاههاي دوره اي مانند آنچه در سال 1133در انگلستان آغاز شد، جد و نياي پارکهاي تفريحي مدرن محسوب مي شوند. در آغاز دوران اليزابت، نمايشگاه به مرکز تفريح، غذا، بازيها وکارناوال تبديل شد. جشنهاي فصلي، مکان طبيعي براي رشد و نمو جذابيتهاي تفريح و شادي بود. در سال1810 در مونيخ آلمان جشنواره آبجو، آينده پارک موضوعي را رقم زد. [دانشنامه مجازی ویکی پدیا[

همچنين پارکهاي موضوعي در خارج از باغات تفریحی رشد و نمو کردند تا اينکه در آغاز انقلاب صنعتي به عنوان محدوده اي که مي توان در آن از محيط زشت شهري فرار کرد، بسيار محبوب شدند. معروفترين پارک لندن باغهاي وکس هال Vauxhallبه سال 1661 تاسيس و در سال 1859 تعطيل شد. پارک ديگري که دوام بيشتري از بقيه داشت، پرتر Prater در وين اتريش بود که درسال1766 گشوده شد. اين پارک مکاني شد که عامه مردم مي توانستند در آنجا از استراحتي روستايي لذت ببرندو در فرهنگ موسيقايي شهر شرکت جويند . [همان]


باغهاي Vauxhall- 1751 (ماخذ: ویکی پدیا)


باغ تيوولي Tivoli در کپنهاک نمونه ديگري از پارکهاي اروپايي است که تا 1843 هنوز باقي بود. اين پارکها شامل غرفه ها، فضاي سبز، نمايش آتش بازي و انواعي از سواريهاي ريلي جديد بودند. پارکها با ارائه تسهيلاتي که توقعات مشتريان خود را برآورده مي کرد رشد کردند و مردم را با شگفتيهاي مکانيک دنياي صنعتي آشنا کردند، تا جاييکه تا سال 1896 ، 65 پارک تفريحي در لندن وجود داشت. [همان]

قرن 19 تاثير بعدي را بر پيشرفت صنعت پارکهاي شادي گذاشت. نوع ديگر نمايشگاههاي جهاني با کريستال پالاس لندن در 1851 آغاز شد. هدف اين نوع نمايشگاهها، جشن گرفتن دستاوردهاي نوين صنعت براي ملل دنيا بود. تجارت و شهر آمريکايي اين نمايشگاهها را راهي براي ظهور موفقيت اقتصاد و صنعت ديد. نمايشگاههاي ايالتي نقش مهمي در تاريخ اين نوع پارکها ايفا کرد. اين نمايشگاهها که يک رويداد سالانه بود به مدت يک يا دو هفته براي جشن يک برداشت خوب برپا بود که در آنجا به نمايش چهار پايان و پخت و پز و ... مي پرداختند. در 1893 مردم در نمايشگاه شيکاگو به عنوان يک پارک تفريحي شرکت جستند. اين نمايشگاه در زميني محصور برگزار شد که در آن محيط زيست با مهندسي و آموزش براي نمايش توليدات تلفيق شده بود، به گونه اي که با اختصاص محوطه اي به نمايش تحت عنوان Midway Plaisance بازديد کننده ها را مسحور خود کرد. گشت و گذار در اين پارک تفريحي، تخيل بازديد کننده را اسير خود کرد، با عناصري چون چرخ و فلک که بعد ها در پارک پرتر هم جاي گرفت. تجربه شهر ايده آل پر از شگفتي تمدن و سرگرمي، براساس ساخت مکانهاي مبهم و غير واقعي نهاده شد. بعد از اين نمايشگاه Midway با نمايشهايي چون بازي شانس و اتاق شليک، جزء ثابت بيشتر نمايشگاهها، پارکهاي تفريحي، کارنوالها و سير کها شد. [همان]

در دهه آخر قرن 19خطوط ترن برقی در بسياري از شهرهاي بزرگ آمريکا توسعه يافت. شرکتهايي که خطوط تراموا را راه اندازي کردند، مستقيمآ مسئول پايه گذاري پارکهاي شادي شدند. اين پارکها براي گسترش پيک نيک هاي مردمي، رستورانها و ديگر تسهيلات رفاهي توسعه يافتند به طوريکه تا سال 1919 در ايالات متحده آمريکا در حدود 1500 تا 2000 پارک شادي ايجاد شد. برخي از اين پارکها "سرزمين آدم کوتوله ها" بود که در نيويورک به سال1875 تاسيس شد و يکي از اولين مکانهايي بود که ايده فروش بليط براي ورود به پارک را مطرح کرد . و در آخر در1903 لونا پارک گشايش يافت که يکي از 3 پارک اصلي و مطرح اين ايده بود . [همان]

سالهاي طلايي پارکهاي شادي :

در طول سالهاي جستجوي طلا در آمريکا، کاهش ساعات کار و در آمد شخصي بيشتر مطرح شد. با مهيا شدن پول و وقت بيشتر براي خرج کردن در فعاليتهاي تفريحي، آمريکاييها به دنبال فضاهاي تفريحي ايده آل تري بودند. پارکهاي تفريحي به خارج از شهر و حومه انتقال يافت و محلي براي فرار از زندگي واقعي و تماشاي تکنولوژي و استراحت شد. اين دوران شامل ظهور "پارکهاي کودک" نيز مي شود. اولين پارک کودک در سال 1925 در سن آنتونيوي تگزاس گشايش يافت که تا کنون نيز به حيات خود ادامه داده است. اين نوع پارک در سراسر آمريکا بعد از جنگ جهاني دوم محبوبيت يافت. در پايان جنگ جهاني اول به نظر مي رسيد مردم فضاهاي هيجان انگيز بيشتري مي خواهند.]دانشنامه مجازی ویکی پدیا[

در طول سالهاي 1930 تا 1940 افسردگي عظيمي صنعت پارکهاي شادي را کساد کرد. جمعيت شهر نشين به حومه مهاجرت کردند، تلويزيون منبع اصلي تفريح شد و خانواده ها کمتر به پارکها مراجعه مي کردند. در دهه 1950 الگوي تفريح مردم تغيير يافت. بسياري از پارکهاي شادي قديمي تعطيل شد يا آتش گرفت و بسياري از زمينهاي آنها براي توسعه شهري و حومه استفاده شد .]همان[ به سال 1843 پارک "گانگسترهای چيني" در انگلستان باز گشايي شد که این پارک نیز ادعای قديمي ترين پارک موضوعي جهان را دارد. پارکهاي موضوعي دنياي بدون مشکلات اجتماعي و خشونت را عرضه مي کردند. هيجان پارکهاي موضوعي اغلب با مبهم و دور ازدسترس نشان دادن آنها از بيرون به وسيله نرده هاي بلند يا پر چينهايي که احساس فرار را دو چندان مي کنند، تشديد مي شد. بعلاوه پارک هم تميز باقي مي ماند و هيجانات جديد به تدريج براي باز گرداندن مردم به آنجا اضافه مي شد. [همان]

در ادامه و برای درک تنوع موجود در این نوع منظر چند پروژه مختصراً معرفی می شوند :


ادبیات منبع الهام پارک موضوعي چارلز ديکنز – لندن، آوريل 2007 :
زمان افتتاح : May 2007وسعت : 70 هزار فوت مربع

به زودي رمان نويس محبوب بريتانيايي پارکي براي خود تحت عنوان "دنياي ديکنز" خواهد داشت. پس از گذشت 150 سال، انتشار آثار ديکتز هنوز ادامه دارد. طراحان پارک مي گويندکه هدف آنها بازسازي معماري دوران ويکتوريايي به فاصله يکساعت از لندن مدرن Chatham است. [ artknowledgenews.com ]

آنهاخيابانهاي سنگفرش شده شان را باچيزهايي اين چنين آراسته اند: گردش و سواري، عروسکهاي رو باتيک حيوانات و شخصيتهايي با لباسهاي ملي، مغازه دارها ، قایقرانی بر روی فاضلاب شهر لندن و وقايع خياباني. همه اين اينها تنها به هدف ارائه چيزي چون هديه اي قديمي و کمياب است.مردم اين شهر اميددارند تا دنياي ديکنز که بر اساس فیلم تیم برتون ساخته می شود، سالانه 300 هزار بازديد کنند به اين ناحيه جذب کند. [همان]

پارک موضوعي هري پاتر – راهی به درون فیلمها - 2007 :


پارک موضوعي هري پاتر براي سال 2009 تصويب شد. کمپاني جهاني اورلندو يک پارک موضوعي براي هري پاتر خواهد ساخت که به طرفداران اجازه بازديد از بسياري از کاراکتر ها و صحنه هاي داخل فيلم ها و کتابهاي آن را مي دهد که پسري جادويي را براي ميليونها نفر عزيز کرد. دنياي جادويي هري پاتر در جزيره اي با تکميل مدرسه هاگوارتز، جنگل ممنوعه و دهکده هاگزميد آغاز به کار خواهد کرد. [dallasnews.com]

نويسنده اين داستان خانم رولينگ هم با تيم سازنده پارک همکاري مي کند تا مطمئن باشد که پارک شبيه کار او در مي آيد. پارک به بازديد کننده ها امکان مشاهده لوکيشنهاي مشهور دنياي جادوي خانم رولينگ را مي دهد؛ نظير دفتر دامبلدور (رئيس مدرسه هاگوارتز ) و مغازه هاي هاگزميد. آنها حتي در نظر دارندتا امکان پروازهاي نظير صعود هري پاتر با چوب جادو را فراهم آورند. ]همان[


با گردش در اين قلمروي هنري، شما کاملا با دنيايي که دوستش داريد درگير مي شويد؛ يعني انسان به خودش اجازه مي دهد كه اين تجربه ها را احساس كند يعني جادوگر درون را بيرون كند و از يك زمان به زمان ديگر برود. به کمک عناصري چون : پويا نماييهاي الکترونيکي، طراحيهاي رايانه اي و بازي بازيگران حاضر در پارک. در اين پارك اين اجازه به او داده مي شود حتي يك شب در Orlando بخوابد. به گفته بازيگر نقش رون ويزلي (دوست و همکلاسي هري پاتر) ، حضور در اين پارک درست مثل اينست که شما در فيلمها قدم بزنيد و واقعا آنرا تجربه کنيد. بسياري بر اين باورند که جذابيتهايي اين چنيني مي تواند به استوديوي هاليوود، ژاپن، اسپانيا و ديگر مناطق که کمپاني يونيورسال هم اکنون يک پارک مو ضوعي دارد اضافه شود. ]همان[

سرزمین حفاری – فانتزی بولدوزرهای غول آسا!
این پارک همواره در دست ساخت به نظر میرسد! هوس و خیالات بیشتر پسربچه ها (و بعضی از بزرگسالان) اینست که بتوانند در یک زمین شنی بزرگتراز زمین بازی کودکان با اسباب بازیهای بزرگتری بازی کنند. در این حالت تصاویر یک کودک 11 ساله غیر قابل به ذهن خطور می کند که هدایت یک ماشین گود برداری 40 تنی را در دست دارد. اما واقعیت این پارک بسیار کنترل شده تر از اینست. ]همان[
شمادر اين پارك می توانید یک خودروی پلیس را اجاره كنيد و برانيد. یک شرکت صنایع سنگین میزبان شما در اين پارك است و اين ماشينها را براي مدت كوتاهي در ازاي بهايي اجاره داده و شما مي توانيد طبيعت وحشي خود را بروز دهيد. اين فعاليتها تماما استادانه طراحي شده است. ساخت و ساز اين نوع پاركها به سمت توسعه پيش مي رود. آنها در زمين هاي كوچكتري ساخته مي شوند و در عوض بسیار قابل توجه هستند. [.pocketburgers.com]

پارک میراث سنگ آهک - Malta
در واقع موضوع اصلي اين پارك سنگ آهك مي باشد و آشنايي كودكان و نوجوانان با اين سنگ كه در زندگي بسيار به كار مي آيد. اين پارك مقصد كودكان و نوجوانان مي باشد . كودكان و نوجوانان با هيجان تمامي نكات مهم و وسيع از اين سنگ را آموزش مي بينند. آنها با مجسمه های مومی و وسايل اين آموزشها را مي بينند. ]همان[

سایر نمونه ها برای مطالعه بیشتر عبارتند از :
- پارک پرش کیهانی ؛ مدرسه علم وفلسفه!
- قلمروي جادويي شيکاگو، پارک هزاره : يک پارک موضوعي براي بزرگسالان
- Dubailand : پارک تماتیک دبي – رویای آینده - باغ درختان سرو فلوريدا Cypress Gardens
- Pedro Land : وارونگی کلیشه ها – Dillon کارولینای جنوبی

کتابشناسی فارسی :
• کاندلیس،ژرژ. "پژوهشی در فراغت". 1362.
• کلی، ؟. "جامعه شناسی فراغت". 1374.
• منصوری، سید امیر. "جزوه درس آشنایی با منظر معاصر". تهران. دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا. 1387.
• ميکاييلي، عليرضا. "سازماندهي، برنامه ريزي و طراحي تفرجي و اوقات فراغت". گرگان . دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبيعي .1383.

منابع انگلیسی :

• Chappell,A .Edward .“Theme Park Landscape:Antecedents and Variations”. Washington,D.C. Dumbarton Oaks Research Library and collection,2002.
• Cerver, Francisco Asensio. “The world of temporary Architecture”. Cambridge, UK. 2005.
• Yoonjoung Heo, Cindy. Lee, Seoki. " Application of revenue management practices to the theme park industry" . aSchool of Tourism and Hospitality Management ,Temple University, United States.March 2009

نویسنده مقاله : فاطمه زارع- مونا مسعود لواساني (دانشجوی کارشناسی ارشد معماري منظر دانشگاه تهران)
منبع : نشریه منظر - شماره 74 / پانزدهم شهریور 90 - فضای جمعی


پارک های موضوعی- قسمت دوم

پارک هاي موضوعي با مالکيت خانوادگي

پارکهاي تفريحي مدرن امروزي با نمونه هاي گذشته تفاوتهاي زيادي دارد. در آغاز پارکهاي تفريحي معمولآ متعلق به خانوادههاي ثروتمند بودند؛ نظير مزرعه نات بري ((Knott’s Berry. در دهه 1920 خانواده نات اراضي کنار جاده اي را که شامل يک رستوران مرغ سوخاري بود خريداري کردند. ظرف مدت چند سال صفي از مشتريان براي رستوران تشکيل مي شد وآنها براي پذيرايي از این جمعيت و قابل تحمل تر کردن مدت اتنظار در صف "شهر ارواح" را در 1940ساختند که در آن از بناهاي واقعي غرب وحشي استفاده شد. در سال 1968 مالکين نحوه ورود به مجموعه را تغيير دادندو آنرا به يک پارک شادي تبديل کردند به خاطر اين تاريخ بلند و بالا اين مزرعه هم اکنون ادعاي اولين پارک موضوعي آمريکا را دارد.]دانشنامه مجازی ویکی پدیا[

ولي شايد درست تر اين باشد که شهرک پاپا نوئل که در سال 1935 در ايديانا بر پا شد و شامل قصر پاپا نوئل و ساير جذابيتهاي اين کاراکتر است به عنوان اولين پارک موضوعي مدرن آمريکا شناخته شود که بعد ها بهHoliday تغيير نام داد .]همان[

در دهه 1950 خانواده هرسچند herschend)) عملياتي براي جذب توريست در ميسوري تحت عنوان غار عجايب را آغاز کرد. 10 سال بعد با مدرن کردن غار، تعداد کثيري از مردم در انتظار تور اين غار بودند. اين خانواده يک شهرک معدني قديمي را بر بالاي اين غار بازسازي کردند. گاهي يک روستاي کوچک يک پارک موضوعي مي شود مانند شهرک دلار نقره اي که هنوز هم در مالکيت اين خانواده است. ساير پارکهاي موضوعي اين چنيني عبارتند از : سرزمين وحشت کودکان که 1950 در کاليفرنيا افتتاح شد که گونه اي از پارکهاي حيوانات است که مجددآ مفهوم قاره پاسيفيک يا دنياي درياها را معرفي مي کند. ]همان[

پارک موضوعی؛ مدارس آینده
در جريان ساخت فضاهاي تفرجگاهي از قرن 15 به بعد در غرب (بعد از رنسانس) با يك گونه نسبتا سابق از پارك مواجهيم. پارك محلي بود كه گونه هاي برگزيده اي از طبيعت در آنجا نگهداري مي شد. ابتدا این گونه ها گزینشی بود که با تغییر دیدگاهها این گزینش تعدیل شد و عمومیت پیدا کرد. اکنون پارک دارای توجه عمومي و همه جانبه به طبيعت است . به هر حال در تمام اين سالهاا پارك نمونه اي از تقلید طبيعت است. ]منصوری: 1387[

امروزه و در قرن بيستم شاهد رويكرد جديدي به پارک هستيم: شكوفايي اين ايده از اينجا، بعد از شكستن حصار دور پارك ايجاد شد. در این حالت پارك ديگر گلخانه و محل نمايش گياهين نيست. بلکه يك فضاي آميخته به عناصر جاري زندگي و عناصر طبيعت در تركيب با هم است. مثلا در پارك خطي نيس فاصله و لبه اي بين پارك و زندگي شهري وجود ندارد و پارك از تك عملكردي به حالت چند عملكردي مي رسد. پارك ديگر به هدف جمع آوري آب و گياه نيست و به جاي اينکه تقليدي از طبيعت باشد، مي تواند تقليد از يك موضوع يا سوژه باشد. مي تواند فقط يك عملكرد را در خودش جاي دهد یا يك موضوع را در ذهن قوي كند. ]همان[

هدف در اینجا يك امر آموزشي است و توجه دادن مخاطب به يك نكته معرفتي را نيز درون خود دارد. يعني آنچه انسان در طبيعت با آن مواجه است ولي به نكاتي توجه نمي كند، در اين پاركها مورد توجه قرار می گیرد. پاركهاي موضوعي در حال وارد شدن به دانش انسان هستند. در این فضاها فرد متوجه منظور مورد نظر طراح می شود. پارک در اینجا به یک وسيله براي توجه دادن مردم به موضوع خاص تبدیل شده است و منظره سازي از سطح حداكثر نمادين و حداقل محسوس به سمت يك منظره سازي معنا بخش و پيام رسان و تامل برانگيز حركت مي كند. در واقع در پاركهاي موضوعي سعي مي شود در روند فضاسازي و منظره سازي يك موضوع پیگیری شود.]همان[

پارکها درسهاي انساني درباره ملموس تر کردن قصه هايمان دارند. همچنين به بازديد کننده ها در طي مسير راههاي ناهمواري را پيشنهاد مي دهند و ما بايد در طول مسير آنچه راکه مي آموزيم انتخاب کنيم. معناي اين آزادي جديد اينست که موضوعاتي که قبلا تحميل شده اند مي توانند دوباره در مرکز توجه قرار بگيرند؛ نه آنطور که دوباره با پيوستن به آنها غرولند کنيم بلکه از عمق و زيبايي آن لذت ببريم.[ Chappell :2002: 122 ]

البته در نظر داریم که همواره باید رويكرد زيبا شناسي و محظوظ بودن در ساخت فضا رعايت شود؛ ولی ديگر این تنها هدف نیست، بلكه پارک بايد در خدمت انتقال معنا باشد. پاركهاي موضوعي، وجه دانشي و بينشي را به پارك اضافه مي كندو اين طبيعتا از وجه حسي قضيه كم مي كند. باغهاي بوتانيك و باغهاي منظرين از نمونه هاي باغهاي موضوعي هستند. ]منصوری: 1387[
مطابق مطالعات و اسناد موجود از دو دهه گذشته در مورد پارکهای موضوعی، پتانسیل خوبی در انتخاب موضوعات تاریخی برای جذب توریستهای محلی دیده شده است. همچنین در یک تحقیق از استرالیا مشخص شده است که میزان صحت اطلاعات و عناصری که در این پارکها بکار گرفته می شوند، نقش مهمی در تعیین سطح رضایتمندی از تجربه بازدیدکنندگان پارکها دارد. [2009:Yoonjoung Heo, Lee]


پارکهاي موضوعي در مقام مقايسه با موزه ها
تفاوت کمي بين پارک هاي موضوعي، پارک هاي سرگرمي، مراکز تفريحي و موزه ها وجود دارد، مخصوصاً در مواردي که نقش آنها در تأمين سرگرمي و تفريح و گردشگري است. اين کاملآ امکان دارد که برخي تکنيکهاي پارک موضوعي- مانند بهره گيري از تاريخ يا تعارض زمان ومکان - مشابه موزه ها باشد که روشی کليشه اي و همچنان آشنا برای گروهي از مردم در ساده سازی گذشته است. موزه ها پر از تجربه هايي است که خبر از داستانهاي پيش پا افتاده، افکار مهم و گمنام، عناصر پيچيده و جذاب زندگي و بي مزگي درباره پيشرفت فناوري وزيبايي اشکال دارد. موزه هاي در فضاي باز خيلي به ندرت موضوعي از زندگي زمان قديم را براي نمايش جزئيات بيشتر در زندگي جانشين مي کنند که همان تجربه هاي مردم در زندگي را نشان ميدهد. [Chappell :2002: 119]

با اين وجود تفاوتهاي عميقي وراي برتريهاي تعريفي بین موزه ها و پارکهای موضوعی وجود دارد: اينکه پارکهاي موضوعي هدفمند، سودمند هستند در حاليکه موزه ها داراي هدف دو وجهي آموزش و نگهداري هستند (محافظت از بنا، اشياء، منظر، موارد ثبتي يا مهارتها). و يا اين حقيقت که موزه ها عموما فاقد حيوانات شبيه انسان با سر بزرگ کاملآ قابل مشاهده هستند، اشيائی که در پارکهاي موضوعي گرايش به ظهور آنها بسيار بيشتر و سريعتر است و اين يک وجهه تحريک کننده قوه تخيل و فکر است و دقيقآ هر کنشي واکنش خود را پوشش مي دهد. حرکت در موزه ها کمتر کنترل شده و جابجايي در آن براي نمايش منظر و موتيفهاي حرکت عابر پياده نيست؛ با اين حال هنوز درسهايي هست که مي تواند به موزه ها حيات ببخشد .[ Chappell :2002: 120]

تجربه نشان ميدهد که ممکن است موزه ها به راحتي اجتناب پذير باشند. کنش و اقدام و محيط زنده بد و مضر نيست. هر دو مي توانند آموزش فرهنگي نسل آينده را بر عهده بگيرند. موزه ها بايد براي استفاده بيشتر عملي، هيجان انگيز و تجربي شوند تا تفکر خلاق و علاقه را به جوش آورند. از طرفي آفت پارکهاي موضوعي هم اينست که با جذابيت صرف و بدون آموزشهاي واضح يا اشياء غير موزه اي مي توانند به يک قلمرو تجاري صرف تبدیل شوند. ]همان[

پارکهاي موضوعي به خوبي موزه ها نشان ميدهند که مشاهده اعمال و بهتر از آن مشارکت در آن، جذابيت زيادي ايجاد مي کند. در گذشته موزه هاي تاريخي سايت و بسترکار را ساخته و تهيه مي کردند و سپس آنها را به روي عموم باز مي کردند. در دهه 1920 در اوايل 1930 شرکت ويليامز برگ و راکفر از تعداد مسافران به شهر خود شگفت زده و نگران شدند. اين مسافران مي آمدند تا کار بر روي موزه ویلیامزبرگ را قبل از با زگشايي آن تماشا کنند. اکنون ما مي دانيم که مشاهده امور حتي اگر تلاش برا ي ساخت يک موزه باشد، هم خاطره انگيز و هم يک کار بازاري است و البته بار آموزشي بيشتري هم دارد. در قرن آينده موزه ها نقش قوي در آموزش خواهند داشت؛ بخصوص اگر امکان ايفاي نقش و همکاري در آن نيز موجود باشد. اگر به موزه ها هوشمندانه روح ببخشيم، نسل پارکهاي موضوعي آینده خواهد آمد. .[ Chappell :2002: 122 ]

بررسی آینده پارکهای موضوعی

تا اینجا تعریف و تاریخ گونه ای رایج از منظره سازی دوران خود را بررسی کرده و به نقش آموزشی آن اشاره کردیم. سوالی که در این بخش از مقاله عنوان می شود آینده این پارکهاست. اینکه آیا حیات آنها در دنیای آینده تداوم می یابد یا با تغییر و تحولات جوامع مانند بسیاری از مفاهیم و موجودیتهای تاریخی محکوم به فنا هستند؟ پارکهای تماتیک جزو دانش منظر هستند. با علم به اینکه منظر به عنوان یک کالای فرهنگی متاثر از انسانها و جوامع است، و این دو مقوله نیز خود عناصر متغیری هستند، آیا اساسا آینده چنین چیزی قابل پیش بینی است؟

امروزه برای ما پارک به عنوان یک فضای تفرجی، مکانی به هدف گذران اوقات فراغت و لذت بردن از طبیعت است. اما با تغییرات آدمی و مفاهیم ذهنی او، رویکرد به پارکهای موضوعی چگونه خواهد شد؟

در بسياري از شهرها طرحها و برنامه هاي تفرجي معمول و قديمي، که با مدل هاي نوين اوقات فراغت مردم و مفاهيم جديد طراحي و فنون مديريت سازگاري ندارد، کارايي خود را از دست داده اند. [ميکاييلي:1383: 11] در اکثر جوامع شهري، به دليل تغيير طرز زندگي بحرانهاي مالي و جمعيتي، گرايشهاي سنتي در ساخت مکانهاي فراغتي ديگراعتباري ندارند. [همان: 89] در گرايش مدرن و معاصر برنامه ريزي شهري، الزامي به دفاع از برنامه هاي تحقيقاتي و تمرکز بر روي کيفيت پارکها به جاي کميت آن (سرانه فضاي سبز) وجود دارد. [همان: 91] در یک دیدگاه سنتی ما بسوی تقلیل ساعت کار و کاهش سن بازنشستگی و افزایش دسترسیها پیش می رویم. در این شرایط فعالیتهای تفرجی با همان فرم ساده ادامه می یابند و افراد بیشتر اوقات فراغت خود را در مناطق حومه و بیرون شهر خواهند گذراند.] ميکاييلي:1383 [ در یک دیدگاه مترقی، انسان آینده، تفاوتهای کوچکی میان کار و اوقات فراغت می بیند. در یک جامعه غنی مردم تمایل به گذران جمعی اوقات فراغت دارند. [همان]

ابعاد جدید تفرج
در طبقه بندي جاذبه هاي گردشگري و تفريحي، جاذبه هایی که می تواند موضوع پارکهای تماتیک قرا بگیرد به شرح زیر است:
1. جاذبه هاي فرهنگي نظیر سايت هاي تاریخی / باستان شناسي 2. بناهاي معماري /مقبره ها و بناهاي يادبود 3. موزه ها 4. کنسرت ها و تئاتر 5. سايت هاي صنعتي
6. و رويدادهایی نظیر جشن ها و رويداد هاي جمعي - رويدادهاي مذهبي - رويدادهاي ورزشي - رويدادهاي بازرگاني. ]اینترنت[ با این حساب، تفریحات آینده می تواند فعالیتهایی نظیر مثالهای زیر باشد: پرواز با بالن، پیاده روی در آب، فتو گردشگری در طبیعت بکر، غار پیمایی، یوگا در دامان طبیعت، اسکی روی شن و... که شاید لازم نباشد برای این تفریحات به خارج از شهر رفت و بتوان هر کدام از آنها را در یک پارک موضوعی برگزار کرد! [ميکاييلي:1383]

ديسني لند و پارکهاي سازماني :
پارکهاي موضوعي يا حول يک محور خاص پايه گذاري شده يا به چندين حوزه موضوعي مجزا تقسيم مي شوند. بزرگترين آنها مثل سرزمين والت ديسني در فلوريداي آمريکا، به واقع محل چندين پارک موضوعي مختلف در محدوده خويش است. در حال حاضر نيز محدوده فلوريدا و بطور خاص اورلندو (Orlando) بيش از هر جاي ديگري در جهان به پارکهاي موضوعي خويش مي بالد. نقطه شمال شرقي آمريکا به طور برجسته منبع و سر چشمه پارکهاي تفريحي سنتي نجات يافته و زنده امروزند. ]دانشنامه مجازی ویکی پدیا[

با آغاز به کار کردن ديزني لند در دهه 1950 پارکها بخشي از مجموعه هايي شد در تلويزيون و فيلمها برنامه هاي عصر گاهي و... نشان داده مي شدند. والت ديسني در مورد پارک خود از مزرعه خانواده نات و باغ تيوولي الهام گرفت، چراکه خود او از بازديد کننده هاي دائمي اين دو جا بود. ديسني تاثير ايندو را با شخصيتهاي کارتوني محبوب و نگرش ويژه خود را تلفيق کرد تا ديسني لند متولد شد. تولد اين پارک در 1955 در کاليفرنيا براي هميشه صنعت پارکهاي موضوعي را متحول کرد. کليد اين تغيير جايگزيني معماران با هنر مندان صنعت سينما بود .
در جديد ترين و چهارمين پارک موضوعي والت ديسني، بازديد کنندگان با کوير، دروازه آب، تسخير کوههاي ممنوعه، بازگشت به زمان دايناسور هاي وحشي، سفر با يک کاروان واقعي به قلب آفريقا، مشاهده يک ببر در ميان ويرانه هاي دهکده هاي آسيايي و باستاني مواجه مي شوند .اين پارک در جزيره اکتشاف قرار دارد؛ جاييکه درختان و برجها 145 فوت بالاي سر مهمانها قرار دارند و درخانه ها فيلمهاي سه بعدي طنز با جلوه هاي ويژه به نمايش در مي آيد. [ .nowt2do.co.uk ]

در ادامه و برای درک تنوع موجود در این نوع منظر چند پروژه مختصراً معرفی می شوند :


Dubailand : پارک تماتیک دبي – رویای آینده

مساحت: 3 میلیارد فوت مربع

اين مجموعه هنوز در حال ساخت وتوسعه است. (البته با نگراني هاي اقتصادي اخير تهديد اين مي رود این به یک شرایط دائمی براي اين مجموعه تبديل شود) ، اما اگراين پروژه به اتمام برسد، يكي از غول ترين و بزرگترين پاركهاي موضوعي خواهد شد. اين پارك که در سمت راست گنبد برفي دبي قرار دارد، يكي از چرخهاي بزرگ اقتصاد دبی خواهد شد.[ .pocketburgers.com ]

چرخ فلک ستاره اي : در واقع ، چرخ فلک دبي از نظر ارتفاع دومين چرخ فلک دنياست و اين يكي از بزرگترين چرخ و فلك هاي جهان مي باشد. صعود و فرود در اين چرخ و فلك حس غريبي به انسان مي دهد. اين صعود در كنار قوس ستاره نشان صورت مي گيرد كه بسيار با زحمت حركت مي كند و به همراه خود هيجان زيادي را به دنبال دارد.[همان]

در يك بخش كوچكي ازاين Dubailand در آينده قرار است كه شهر Arabia ساخته شود كه در اين قسمت كوچك دایناسورهاو ترن هاي هوايي براي حمل و نقل موجودند. اين يكي از برنامه هايي است كه قرار است در آينده اين پارك انجام شود البته در دروازه اين شهر كوچك يك بازار بزرگ كه البته بزرگترين در جهان است ساخته مي شود . اين بازار در معرض خطر حمله دایناسورهاست كه اين خود براي ايجاد هيجان بيشتر در پارك است. اين قسمت از پارك ساخته شود يا نشود با خواندن اين متن انسان به فضا می رود ؛ حال ممكن است اين تنها سرابي در كوير باشد ! .[ همان]


باغ درختان سرو فلوريدا ؛ يک پارک موضوعي Cypress Gardens

اين پارك يك پارك تفريحي پر هيجان است كه حس ماجراجويي را در انسان بر مي انگيزد. هيجان هاي خاصي در اين پارك وجود دارد كه شما به محض ورود با آن مواجه مي شويدكه شامل پنج كشتي و بلندترين سواري هاي چرخنده جهان، كشتي هاي دو طبقه پر از رنگهاي شفاف، اسبهاي چرخنده و خطوط راه آهن چوبي است كه يك قطار ماجراجويانه از روي آن به حركت د ر مي آيدو... در واقع در اين فضا خنده و هيجان بيشتر از گل و گياه فرياد مي زند!
[ .reserve123.com]

سروي كه در يك باتلاقي فرو رفته و بيش از 70 سال پيش كاشته شده است و يك نقطه عطف در اين پارك مي باشد كه لطف و زيبايي خاصي را به اين پارك داده است و در واقع نامگذاري آن را سبب شده است . درختهاي انجيرمعابد در اين پارك كه توسط خود طراح كاشته شده است اكنون بعد از 70 سال هنوز پابرجاست. همچنين داراي يك باغ گياه شناسي مي باشد كه گونه هاي گياهي عجيب و غريب و بومي در اين محدوده كاشته شده است . [همان]

این پارک داراي يك gazeboمشهور است كه هنوز هم پابرجاست و اطراف آن محدوده وسيعي از چمن مانند زمرد سبز گسترده شده است كه مانند تخت هاي عظيم رنگي هر ساله خود نمايي مي كند. ساير باغهاي اين مجموعه لذتهايي شامل درخت آرايي نوين . گل آرايي و هرس كردن درختان به صورتي هيجان آور .يك آبشار بزرگ كه از لابه لاي اين درختان نوين و هرس شده سرچشمه مي گيرد و يك چشم انداز زيبا و يك نقطه مطلوب را براي عكس پديد مي آورد. [همان]

داراي يك زمين زراعي وسيع كه به چهار قسمت تقسيم شده كه شامل علف ها .سبزيجات.باغ گلهاي رز و زيبا و چمن هاي يكدست كه شما مايليد با كفش در اين چمن ها قدم بزنيد و خود را دردل طبيعت احساس كنيد. ديگر عملكردهايي كه در اين پارك انجام مي شود شامل جشن ها و كنسرت ها مي باشد و دراي بازارچه اي براي خريد . داراي رستوران ها و كافي شاپ هاي متعددو... . [همان]

کتابشناسی فارسی :

• کاندلیس،ژرژ. "پژوهشی در فراغت". 1362.
• کلی، ؟. "جامعه شناسی فراغت". 1374.
• منصوری، سید امیر. "جزوه درس آشنایی با منظر معاصر". تهران. دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا. 1387.
• ميکاييلي، عليرضا. "سازماندهي، برنامه ريزي و طراحي تفرجي و اوقات فراغت". گرگان . دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبيعي .1383.

منابع انگلیسی :
• Chappell,A .Edward .“Theme Park Landscape:Antecedents and Variations”. Washington,D.C. Dumbarton Oaks Research Library and collection,2002.
• Cerver, Francisco Asensio. “The world of temporary Architecture”. Cambridge, UK. 2005.
• Yoonjoung Heo, Cindy. Lee, Seoki. " Application of revenue management practices to the theme park industry" . aSchool of Tourism and Hospitality Management ,Temple University,
United States.March 2009

نویسنده مقاله : فاطمه زارع- مونا مسعود لواساني (دانشجوی کارشناسی ارشد معماري منظر دانشگاه تهران)
منبع : نشریه منظر -
شماره 75 / پانزدهم آذر 90 - فضای جمعی
 
آخرین ویرایش:

یمین*

عضو جدید
عنوان مقاله :
باغهای خراسان در تاریخ بیهقی

نویسنده:
مهردادقیومی بیدهندی

چکیده :
متون فارسی از مهمترین منابع تاریخ معماری ایران است در میان این متون تاریخ بیهقی در زمره چند متن نخست ادب فارسی است ....

باغهای خراسان د&#1.jpg
 

پیوست ها

  • 72813874601.pdf
    573 کیلوبایت · بازدیدها: 0
آخرین ویرایش توسط مدیر:

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
( نمونه موردی باغ Alnwick )

چکیده :

پيش از قرن 18 میلادی، طراحي چشم اندازها به شدت متکي بر هنر و نظرية آرمان گرايي بود و به طور مثال طبيعت را به صورت آرماني و کمال گراي آن تصور مي کردند ولي در اواخر قرن 18 میلادی ، طبيعت معناي جهان طبيعي را به خود گرفت و در نتيجه تقليد از طبيعت براي شکل دادن به آن مسخره آميز گرديد. (رهبر بهبهاني، 1382) در ادامه، از آغاز قرن 20 میلادی، چشم انداز به عنوان مکاني که منتج از فرآيندها و عوامل شکل دهنده متفاوت است ، مطرح شد . حال با توجه به رشد بيش از پيش صنعت و مدرنيته در شهرها و محيط هاي انساني و گذران بيش از دو سوم ساعات شبانه روز از عمر افراد در همين محيط هاي خارجي و بيروني، ضرورت رسيدگي به محيط زيست و کيفيت اين نوع فضاها مد نظر قرار مي گيرد که فرآيند اين ضرورت، شکل گيري شاخه هاي جديدي از علوم مختلف براي ساماندهي محيط و توجه به ابعاد گوناگون آن مي باشد . (منصوري، 1383) از این رو معماری منظر را به عنوان اصلی ترین حرفه طراحی فضاهای باز بیرونی باید مورد مطالعه بیشتری قرار داد .

کلید واژه :


معماری منظر معاصر ، Jacques Wirtz ، شاخصه های طراحی ، باغ Alnwick

مقدمه

در روند شناخت معماری منظر معاصر , یکی از اقدامات اساسی شناخت و بررسی پروژه های عمومی اجرا شده است که از سوی مردم مورد پذیرش قرار گرفته است . زیرا طراحي منظر با طراحي بر روي محيط هاي باز و وسيع مانند فضاهاي باز عمومي (ميادين شهري، پارک هاي شهري، راه هاي سبز و ...) سر و کار دارد . لذا مردم به عنوان مخاطب آن از معیارهای اصلی هر پروژه موفق منظر است . در این راستا در این مقاله به شناخت وبررسی یکی از معماران منظر آلمان Jacques Wirtz می پردازیم که یک معمار منظر موفق است که بیش از 100 باغ طراحی کرده و یکی از باهوشترین و بانفوذ ترین معماران منظر اروپا نامیده می شود . در اینجا پس از بیان بیوگرافی و کرونولوژی آثار حرفه ای وی , یکی از پروژه های اجرایی موفق آن ( باغ Alnwick ) را بررسی و تحلیل می کنیم .



بیوگرافی و پیشینه طراحی

Jacques Wirtz متولد 1924 در شهر Schoten حومه شهر Antwerp است . وی معماری منظر را در مدرسه باغبانی Vilvoorde شروع کرد , و به عنوان یک طراح باغ شروع به فعالیت کرد , اما کار خود را به عنوان یک معمار منظر گسترش داد , پسران وی martin و peter در سال 1990 به وی پیوستند و شرکت طراحی " Wirtz international " را که اکنون در بلژیک دایر است را تاسیس کردند . Wirtz طراحی های بسیار متنوع و گوناگون و بزرگی را به همراهی پسرانش انجام داده که بسیاری از این پروژه ها در بلژیک است , اما پروژه هایی را هم برای مشتریان خصوصی و دولتی در آمریکا , فرانسه , اسپانیا , پرتغال و ... دارند .

وقتی که وی 12 سال داشت , خانواده وی از Antwerp به مکانی در حومه شهر جابجا شدند , جایی که وی عمیقا تحت تاثیر زیبایی طبیعت حومه شهر قرار گرفت . پس از آنکه معماری منظر را در مدرسه باغبانی vilvoorde به اتمام رساند , مشغول به پرورش و فروش گلها و حفظ باغهای محلی کرد . اوکار خود را از یک چرخ دستی شروع کرد و به پرورش گل برای گلفروش ها و مراقبت از باغها مشغول شد . او کارهای کوچک بسیار زیبایی داشت , اما بسیار دیر موفق به دریافت پروژه های برجسته شد .

در سال 1950 وی اولین باغ کامل خود را به سبکی که نشات گرفته از باغهای زمان کودکی اش بود طراحی کرد . طرح Wirtz در نمایشگاه Expo 70 در اوساکا ی ژاپن به عنوان یکی از طرحهای برتر برنده شد که نه تنها وی را به عنوان یک معمار منظر موفق به دنیا معرفی کرد بلکه این شانس را بدست آورد که به طور مستقیم از باغهای ژاپن دیدن کند , که ترکیبهای خوش منظره و بدیع باغهای ژاپن بر وی تاثیر عمیق گذاشت . پس از آن بود که وی مشتریان بزرگتری یافت و دامنه طراحی هایش وسعت پیدا کرد .

شاخصه های طراحی :

Wirtz کار خود را به عنوان یک معمار کلاسیک آغاز کرد , اما پس از طراحی های ممتدی که انجام داد , صاحب ویژگی مشخصی در پروژه هایش شد .. نمی توان به صراحت گفت که یک سبک ویژه در کارهای wirtz وجود دارد , اما یک مشخصه و ویژگی بسیار قوی بر سایت های وی حاکم است ؛ استفاده بسیار هنرمندانه از پرچین ها ...

وی به جای پنهان کردن حصار های طبیعی , آنها را آرایش می کند و به جای توجه به المانهای انسان ساخت که بسیاری از باغهای مدرن را زیبا می کند به کاشت گلها , سبزه , درختان هرس شده , پرچین و آب توجه زیادی دارد . او به عنوان یک طراح آشنا به گیاهان , باغچه های گل بسیاری را که معمولا در آکس اصلی دید قرار ندارند , طراحی می کند که زیبایی و مکان یابی آنها مورد توجه بسیار قرار می گیرند . در یک عبارت می توان گفت کهWirtz دارای گرایش مجسمه سازانه به استفاده از گیاهان همیشه سبز ( به عنوان پرچین ) و گرایش نگارگرانه در استفاده از گلها است .

او از گیاهان همیشه سبز برای ایجاد پرچین های موج دار و منحنی استفده می کند که بدین ترتیب در تمام طول سال یک منظر سبز وجود دارد و البته آنها را با یک پالت رنگی از گیاهان خزان دار ترکیب می کند تا منظره ای بدیع خلق کند . ابزار دیگر وی در طراحی فضاهای باز استفاده از چمن است ولی نه فقط به عنوان یک عامل زینتی , بلکه به عنوان یکی از ساختارهای اصلی فضای سبز ؛ به عنوان مثال از چمن به عنوان یک حاشیه نرم در تضاد با یک ساختمان مدرن با سازه آهنین یا در جایی دیگر به عنوان یک مرز گیاهی بین یک باغ و زمین کشاورزی که در مجاورت آن قرار دارد استفاده می کند .


“ a garden that is not beautiful in winter is not a beautiful garden “


عقیده Wirtz در آن است که یک باغ باید در تمام فصول بی عیب و کامل باشد به طوریکه می گوید : " یک باغ که در زمستان زیبا نباشد یک باغ زیبا نیست. " متریالی که وی در این زمینه استفاده می کند شامل درختان با شاخه های قوی است که حتی بدون برگ هم دارای فرم زیبایی هستند , همچنین از پرچین های ممرز استفاده می کند زیرا در زمستان برگهای آن به رنگ مسی در می آید که نور رنگ پریده زمستانهای بلژیک را منعکس کرده و افزایش می دهد . ( بهترین راه حل برای مکانهایی است که دارای زمستانهای طولانی و افسرده کننده است . ) " وقتی که نور ضعیف تر است , آنها شروع به درخشیدن می کنند. "

به عبارتی می توان چنین بیان کرد که آثار Jacques Wirtz به طور کمی دارای ابتکار در استفاده از فرم , مصالح و رنگ است و بیشتر ملهم از سنت و هنر باغ آرایی است . استفاده از فرمها و درخت آرایی به طور ماهرانه ای دارای یک زبان سنتی است که ما را به یاد درخت آرایی در قرون قبل می اندازد ؛ کما اینکه از تحریف های سبک التقاطی دوری کرده است : لبه ها که به شکلهای هندسی طراحی شده , به جای ترکیب های معمولی در سایر باغها نقش بازی می کند ؛ شمشاد هایی که در لبه ها کاشته شده اند به فرمهای هندسی ساده در آمده و توسط ردیفی از درختان احاطه شده اند . حتی او در طراحی هایش صحنه هایی از باغهای سنتی را تکرار می کند , مثل بستر گل رز , باغ سبزیجات و زمینهای بازی ... نتیجه یک ترکیب معماری متعادل و سازمان دهی شده است که نامتناقض با اصول باغهای تاریخی و سنتی است ... ( Nicolin , 2008 )

معرفی و تحلیل پروژه Alnwick Garden

این باغ در شمال شرقی انگلستان در شهر Alnwick قرار دارد . این شهر یک شهر تاریخی و توریستی زیبا است که دارای جاذبه هایی زیادی می باشد , از جمله قلعه Alnwick و کتابفروشی هایی که از بزرگترین کتابفروشی های دست دوم کشور هستند . سایتی که باغ Alnwick در آن قرار دارد , دارای یک تاریخچه رنگارنگ است ؛ دوک های ناحیه Northumberland باغی را برای قلعه Alnwick که محل سکونت آنها بوده ایجاد کردند و در طی زمان به بسط و گسترش آن پرداختند .

• اولین دوک Northumberland طراحی سایت متصل به قلعه را انجام داد که به Capability Brown معروف است , امروزه منظره زیبایی از این محدوده از خانه های درختی که در این باغ موجود است دیده می شود .

• دوک سوم که دارای کلکسیونی از گیاهان بود , بذر گیاهان را از سراسر دنیا جمع آوری می کرد و آناناس را در گلخانه باغ پرورش داد .

• در میانه قرن 19 دوک چهارم یک باغ ایتالیایی را احداث کرد که دارای یک دروازه ورودی آهنین فرم دار venetian بود که امروزه به حالت اول آن بازسازی شده و در ورودی باغ زینتی قرار گرفته است . (ornamental garden ) همچنین در آنجا یک هنرستان موسیقی بزرگ وجود داشت که امروزه نمایشگاه ( پاویلیون ) باغ در آنجا دایر است . در پایان قرن 19 این باغ تبدیل به باشکوه ترین باغ شد مملو از درختان سرخدار هرس شده و مسیرهایی پوشیده با درختان مرکبات ( لیمو ) و باغچه هایی از گل ..

• در طی جنگ جهانی دوم این باغ تخریب شد و پس از آن در طی قرن بیست پیرو فلسفه حاکم بر جامعه باغ تعمیر نشد و به حالت اول خود بازنگشت .

• Jane percy دوازدهمین دوشس Northumberland شخصی بود که باغ را در سال 1997 مملو از شکسته های آجر و سنگ و خار یافت . بلافاصله وی به قدرت جادویی باغ پی برد و به این نتیجه رسید که این باغ منتظر به بازگشت به حیاط است و آنجا را به عنوان یک باغ عمومی بزرگ که مملو از افراد است , تصور کرد . دوشس باغ را به کمپانی Alnwick Garden اهدا کرد و Jacques wirtz و پسرانش را به عنوان تیم طراحی انتخاب کرد . در واقع وی برای زنده نگه داشتن این باغ , آنرا تبدیل به یک مکان عمومی برای استفاده عموم مردم قرار داد .

دوشس خواهان طراحی باغ به سبک مدرن بود , وی اختیار طراحی را به طور کامل به Wirtz سپرد اما خواهان وارد کردن نور و آب در باغ بود . طراحی آنها ترکیب فریبنده ای از فضاهای آرام و شلوغ در کنار هم است که بوسیله ساختارهایی سبز از هم منفک شده اند . Alnwick در سال 2001 افتتاح شد و شامل آبنمای اصلی , باغ رز و باغ زینتی است و قسمتهایی همچون لابیرنت و باغ گیاهان سمی نیز در حال احداث است .

قلعه Alnwick که محل زندگی اجداد دوشس بوده , محل اکران قلعه هاگوارتز در فیلم هری پاتر است , به طوری که پس از اکران فیلم تعداد بازدید کنندگان از باغ و قلعه افزایش یافت .

توضیح قسمتهای مختلف باغ:

عمارت کلاه فرنگی : (pavilion ) : دروازه طاقدار که به سمت باغ راه دارد به سمت تراس پاویلیون باز شده که به آبنمای اصلی دید دارد . تراس سرپوشیده توسط باریکه های نوری که در پیاده رو آن می رسد , روشن می شود , در آنجا میز و صندلی هایی برای نوشیدن قهوه وجود دارد .



آبشار عظیم :

وقتی که از دروازه های ورودی باغ وارد می شویم , دید ما به سمت قسمت میانی باغ یعنی آبشار اصلی منتهی می شود . حجم عظیمی از آب به صورت مجذوب کننده ای اجرا می شود , این آبشار , بزرگترین آبنمای موجود در کشور است . در هر دقیقه 72600 گالن آب از 21 پمپ فرو ریخته می شود , فواره آب در هوا پرتاب می شود و به سمت تراسی که کودکان زیر آن می دوند , می ریزد .


آبنمای اصلی توسط آلاچیق هایی از ممرز احاطه شده که فرم دیواره سنگی را منعکس می کند و دارای بازشوهایی به سمت آبنمای اصلی است . دورتر از آلاچیق ها , جوی ها و استخرهای کم عمق قرار گرفته اند . آبنما از نوعی سنگ محلی موجود در منطقه احداث شده و در اتاق پمپاژ توسط کامپیوترهایی موقعیت تجهیزات کنترل می شود . آب دوباره تصفیه می شود و استفاده می شود .





باغ تزئینی :

در قسمت بالایی آبنمای اصلی باغ تزئینی قرار گرفته که سراسر با گیاهان پر شده است . در اینجا ترکیبی پیچیده از گیاهان , نور , سایه و آب ایجاد شده است . پس از سپری مسیر پیاده را که با lavender های بنفش و درختان میوه احاطه شده به مکان زیبایی می رسیم که می توان در آنجا نشست و از آفتاب استفاده کرد .

در مرکز باغ تزئینی به یک استخر جوشان می رسیم که جوی هایی از آن ادامه می یابد و حول باغ می گردد و به دو باغ کوچک رمز آلود می رسد .



باغ گیلاس :

در سمت دیگری از آبنمای اصلی در یک شیب ملایم باغ گیلاس با صدها درخت Taihaku cherry قرار دارد . این درخت به دلیل شکوفه های بزرگ و سفیدش مشهور است وAlnwick تنها باغی در
انگلستان است که به این تعداد زیاد درختان گیلاس را دارد . در زیر این درختان حدود دویست گل لاله کاشته شده , هر درخت گیلاس از این باغ به یک شخصیت خاص یا روز یا اتفاق ویژه اهدا می شود ..

همچنین این باغ قسمتهای دیگری همچون لابیرنت بامبو , باغ گل رز , باغ گیاهان سمی و ... دارد که هنوز در حال ساخت می باشد و ما در اینجا تنها به ذکر اسامی آنها اکتفا کرده ایم ..
نقشه باغ alnwick
نتیجه گیری :

Jacques Wirtz که طراحی های خود را به عنوان یک معمار کلاسیک آغاز کرد , به دلیل اشتغالش به کاشت و پرورش گلها بسیار هنرمندانه از قابلیت های هر گیاه استفاده کرد و ترکیب ماهرانه ای که در گزینش و کاشت نوع گیاهان داشته , به طرحهای وی یک ویژگی خاص بخشیده است .

او چنین بیان می کند که در طراحی هر فضا حفظ روحیه آن فضا و حتی تقویت ویژگیهای آن از اولویت های طراحی وی است ..
اضافه می کند یک طراح منظر نباید امضای شخصی خود را به فضا اضافه کند , بلکه طبق ویژگیهای موجود در هر سایت باید طراحی کرد ..
اما با نگاهی به پروژه های وی , شاید بتوان گفت در تمام طراحی های او این امضای شخصی موجود است ..

منابع :
1. رهبر بهبهاني، شبنم. 1382. "تعريف منظر و منشأ آن". گزارش طرح پژوهشي، دانشکده هنرهاي زيبا. دانشگاه تهران.
2. منصوري، سيد امير. 1383. "درآمدي بر شناخت معماري منظر". فصل نامه باغ نظر. شماره 2

لیست منابع لاتین :
Pierluigi Nicolin, Francesco Repishti , (2008 ) , Dictionary of todays landscape desingners , italy

لیست منابع اینترنتی :
Metropolis mag .com
. Florance boogaerts .com
Alnwick garden . com
Wirtz international .com

نویسنده مقاله :
ندا عرب سلغار - دانشجوی کارشناسی ارشد منظر،دانشگاه بین المللی امام خمینی
منبع : نشریه منظر -
شماره 77 / پانزدهم اردیبهشت 91 - آشنایی با معماران منظر
 

E . H . S . A . N

مدیر تالار مهندسی معماری مدیر تالار هنـــــر
مدیر تالار
نشریه : علوم محيطي تابستان 1389; 7(4):193-202.

عنوان کامل : بسط اصول و معيارهاي طراحي منظر پايدار در مرمت منظر طبيعي مسيل خشک شيراز

نویسندگان : پورجعفر محمدرضا*,صادقي عليرضا,احمدي فريال

* گروه معماري و شهرسازي، دانشکده هنر و معماري، دانشگاه تربيت مدرس

چکیده :
پژوهش حاضر به منظور بازيابي منظر طبيعي مسيل خشک شيراز به مثابه اکوسيستم زنده و پوياي شهر شيراز بر مبناي انگاره هاي طراحي منظر پايدار شکل گرفته است. در فرآيند بازيابي اين منظر طبيعي، نخست به بازشناسي وضعيت موجود بستر از طريق تحليل نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهديدهاي اين بستر پرداخته شده است. سپس با رعايت اصول طراحي منظر پايدار (اکولوژيکي و زيبايي شناسي و کارايي) در مناظر طبيعي (مرمت منظر) که بر حفاظت از منابع طبيعي بستر، طراحي به منظور نمايش زيبايي هاي اکولوژيکي، اجتماعي و فرهنگي و همچنين خودکفايي مناظر تاکيد دارد، پيشنهادات در زمينه احيا و مرمت مسيل خشک شيراز داده شده است. اين پيشنهادات بر حفاظت از حريم هوايي بستر جهت ارتقا پذيرش پرندگان مهاجر، حذف کاربري هاي ناسازگار با حرايم طبيعي بستر چون تصفيه خانه آب شيراز، بيمارستان نمازي و ...، احداث بندهاي آبي و خاکي جهت ذخيره سازي آب رودخانه در فصول کم باران و پياده سازي حاشيه اين منظر طبيعي تاکيد دارد.

كليد واژه: منظر پايدار، مرمت منظر طبيعي، مسيل خشک شيراز
 

پیوست ها

  • 77113890413.pdf
    1 مگایابت · بازدیدها: 0

D I S A

عضو جدید
عنوان کامل: حکمت خالده و جایگاه طبیعت در جهانبینی و معماری معابد ادیان مختلف
نویسندگان:سید هادی قدوسی فر فرح حبیب مهتیام شهبازی
مشخصات فایل: (نوع: PDF حجم: 778KB)
نشریه : باغ نظر سال نهم بهار 1391شماره 20

چکیده:
ادیان در جهان سنتی به عنوان عنصر غالب در تعیین خط فکری و آداب و منشهای جوامع مطرح بوده و در شکلگیری و نحوة گسترش هنرها تأثیری ژرف داشته به طوری که در جهان سنتی، دین با فلسفة زندگی و هنرها همزاد و همراه است.
طبیعت عنصری حائز اهمیت در ادیان و واجد جایگاهی متفاوت در ایدئولوژیها بوده است، به طوری که در جهانبینی جوامع سنتی علیرغم تشابهاتی که در آنها دیده میشود، جایگاه طبیعت از عنصری که خود خداوند یا جزئی از خداوند به شمار میرفته تا عنصری شرّ و جایگاه زندگی شیطان متغیر بوده است. با اینهمه وجود عناصر مشترک طبیعت در شکلدهی به معماری به عنوان شاخهای از هنرها که بیشترین قرابت با محیط و طبیعت را دارد، میتواند متأثر از ایدئولوژیهایی باشد که در ادیان با عنوان «حکمت خالده» مطرح است.
در این راستا پژوهش درصدد پاسخگویی به سؤالات زیر است :
آیا بینشهای دینی متفاوت در مورد طبیعت باعث تفاوتهایی تأثیرگذار در معماری ادیان شده است؟
چه مباحث و عناصر مشترکی در ارتباط با طبیعت در معماری معابد ادیان مختلف وجود دارد؟
آیا حکمت خالده یا جاویدان خرد در حوزه آثار هنری مرتبط با ادیان، به ویژه معماری قابل گسترش است؟
روش پژوهش، تحلیلی و تفسیری- تاریخی است. ابزار و روشهای گردآوری اطلاعات اسنادی، کتابخانهای، تهیه فیش، نقشهها و نمونههای آثار معماری هستند. روش تجزیه اطلاعات نیز استدلال قیاسی و استدلال استقرایی (استنتاجی) است.

کلمه های کلیدی:
• دین • طبیعت • حکمت خالده • معماری • معبد • ادراک شهودی
 

پیوست ها

  • 20130101082802-9604-25.pdf
    777.9 کیلوبایت · بازدیدها: 0

M I N A

دستیار مدیر مهندسی معماری
کاربر ممتاز
الگوهای گمشده باغسازی در معماری ایرانی
( نقش‌ آب در باغسازی ایرانی )

چکیده :


ساخت باغ در کشور ما سابقه طولانی داشته و در تمام دورانها بخصوص دوره اسلامی مورد توجه بوده است و پدید آمدن باغها بستگی به جریان آب دارد تا در گرمای زیاد تابستان در کنار عناصری مانند درخت و سبزه … یک محیط آرامش‌بخش ایجاد می‌کردند. با توجه به این که ایران از لحاظ جغرافیایی در محدوده‌ای واقع شده است که از کمبود آب رنج می‌برده، اما در گذشته با روش‌‌های بسیار استادانه و هنرمندانه از این نعمت الهی در باغسازی ایرانی استفاده شده است و در تمام سطح باغ، آب حضوری مهم دارد و در کنار بهره کارکردی و بهره زیبایی شناسانه، بهره فلسفی نیز از آن برده‌اند که از لحاظ فلسفی، آب اشاره مفاهیمی چون پاکی، طراوت، حیات دارد.

در این نوشتار سعی شده که مهم‌ترین نقش‌های آب در باغسازی ایرانی بررسی و عنوان شود. چون باغ ایرانی بیش از هر چیز، داستان سفر آب و پیدایش زندگی پس از مبارزه با خشکی است و به طور کلی باغسازی در کویر نوعی معاشقه با آب است، که مهمترین فرضیه‌های این نوشتار عبارتند از:
۱ـ نقش آب در باغسازی ایرانی، فقط نقش کارکردی نمی‌باشد
۲ـ حضور آب در باغ ایرانی ترکیبی است از «شکل عینی» و «شکل حسی» و هدف از این تحقیق بررسی جنبه‌های مختلف حضور آب به عنوان یک عنصر اصلی در شکل‌دهی باغ ایرانی و نیز درک نقش و ارتباط آب با انسان می‌باشد که مطالعات نگارنده در این نوشتار بیشتر بر اساس مطالعات بصری و بررسی مصداق‌ها صورت گرفته است.

کلیدواژه :
باغ ـ کارکرد ـ زیبایی شناسانه


مقدمه:
در ایران زندگی بسته به آب، عامل مرکزی حیات است از این رو این ماده سمبل زندگی و امید می‌باشد و پیش از ظهور اسلام در ایران، معماری در کنار آب و در دامن طبیعت بدون آنکه آن را مخدوش سازد حضور خود را اعلام می‌کرد. نیایشگاهها (معبد آناهیتا) و آتشکده‌ها در کنار آب و در نهایت احترام به آب شکل می‌گرفتند. گویی آب، گذرگاه انسان برای ورود به دنیای دیگر است، دنیایی خالص که جسم قادر به گذر از آن نیست و در دین اسلام آب را به عنوان عنصری پاک در آئین مقدسش گنجاند و در معماری اسلامی معماران با شناخت قوانین فیزیکی رفتار آب و درک نقش و رفتار آن با انسان، آب را به درون معماری آوردند به طوری که معماران هشت بهشت، چهل ستون، باغ فین، باغ شازده و … از مفاهیم انعکاس، رقص و سکون آب یاری گرفته‌اند.

نقش و حضور آب در باغسازی ایرانی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
۱ـ نقش کارکردی
۲ـ نقش زیبایی‌شناسانه که در ادامه نوشتار به آن می‌پردازیم.


۱ـ نقش کارکردی:
۱ـ۱ هندسه
۱-۲ محوریت
۱-۳ سلسله مراتب


۲ـ نقش زیبائی شناسانه:

۲-۱ صدا
۲-۲ حرکت
۲-۳ انعکاس


۱ـ نقش کارکردی:

۱-۱ : هندسه:
حضور آب در ایجاد تقسیم‌بندی‌های هندسی باغ بسیار تأثیرگذار می‌باشد به طوریکه تقسیم‌بندی‌هایی که در طرح باغها انجام می‌شد بر اساس گذر آب و تقسیم‌بندی باغچه‌ها و محورهای اصلی و فرعی بوجود می‌آمد به طور مثال در باغ فین کاشان آب از بالا سرشاخه شده، یکی در محور اصلی و دو شاخه عمود بر محور اصلی جریان پیدا می‌کند. در طرف چپ محور اصلی، دو محور فرعی و در طرف راست آن یک محور دیگر قرار گرفته است. این چهار شاخه بوسیله یک شاخه عمود دیگر به هم متصل می‌شوند و در مجموع باغ، بافتی شطرنجی پیدا کرده است. و غالباً در باغسازی ایرانی حوض یا استخر را در یکی از محورهای اصلی فضای باغ احداث می‌کردند، طوری که طول حوض یا استخر در امتداد طول فضای باغ قرار بگیرد.

۱-۲ محوریت:

در باغسازی ایرانی، آب یکی از عناصری می‌باشد که در تقسیم‌بندی هندسی باغ نقش اساسی دارد و یکی از عوامل تأثیرگذار در این تقسیم‌بندی، بحث محوریت می‌باشد که در کوشک‌ها و باغ‌ها آب در مسیر حرکتی نقش هدایت به سمت بنا یا کاخ را دارد. محور اصلی هر باغ که از عناصر مهم هر باغی محسوب می‌شود محل واقع شدن عناصری چون سردر، کوشک، حوض آب و نهر آب می‌باشد. حرکت آب در طول محور اصلی باغ جلوه‌های مختلفی به این محور می‌دهد و با حرکت خود در این محور تحرک و در عین حال نوعی نشاط به فضا می‌بخشد.

۱-۳ سلسله مراتب:

نوع و نحوه استفاده از آب در باغسازی ایرانی باعث ایجاد یک سلسله مراتب حرکتی در باغ‌ها شده است. به طوریکه در برخی از این باغها آب بعد از طی یک مسیری در فواصل مختلف وارد حوض یا استخر می‌شود که معمولاً این حوض یا استخر در جلوی کوشک اصلی به صورت مربع یا مستطیل احداث می‌شد که ایجاد این سلسله مراتب باعث تعریف فضای مکث و حرکتی در باغ‌ها می‌شود. چون روان و جاری بودن در یک آبراه باریک حس حرکت را القاء می‌کند و بعد از رسیدن به یک حوض بزرگ یا بزرگتر و در نهایت سکون، حس مکث کردن را القاء می‌کند به طوریکه در مسیر حرکتی در داخل این باغها به تجربه‌های فضایی متنوعی می‌رسیم.

۲ـ نقش زیبائی‌شناسانه:

۲-۱ صدا:
صدای آب همیشه برای ایرانیان دلپذیر بوده است و بی‌شک صدای دلکش و گوشنواز آب بسیار آرام‌بخش می‌باشد و به هر انسانی احساس اشتیاق و میل به زندگی کردن می‌بخشد. احداث باغ‌ در زمین‌های دارای شیب مختصر، موجب پیدایش جوهایی می‌شد که آب آن‌ها با شرشر و سر و صدای زیاد پائین می‌ریخت و در جاهایی که زمین اختلاف سطح پیدا می‌کرد قسمت‌های شیبدار را با طرحی پلکانی تزئین می‌کردند و کف آن‌ها را با سنگ می‌پوشانیدند. بطوری که جریان ملایم آب پس از برخورد با این سنگ‌ها و ریختن از پله‌‌ای بر پله دیگر تندتر و پرسروصداتر به نظر می‌رسد. در واقع پله‌پله کردن مسیر جریان آب و تند و پر سروصدا کردن آن یکی از روش‌های نمایش جریان آب بود بطور مثال باغ فین کاشان نجوای ستایش آب، زیباترین آهنگی است که به گوش می‌رسد و در مسیر حرکت آب با ایجاد فواره‌هایی حضور آب را اعلام کرده‌اند و منظور از همه این کارها این است که صدا و سیمای روح‌نواز آب هرچه بیشتر مورد توجه و تأکید قرار گیرد.

۲-۲ حرکت:

حضور آب نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد مسیر حرکتی داشته است بطوریکه در برخی باغها همراه با مسیر عبور رفت‌وآمد، آب نیز در حال حرکت است و به همراه خود پویایی و حرکت را به ارمغان دارد و بعد از طی مسیری در محل‌های خاص به سکون و آرامش می‌رسد و گویی که با جاری بودن، انسان را هدایت می‌کند.

۲-۳: انعکاس:
یکی از عوامل تأثیرگذار بودن آب از لحاظ زیبائی بصری نقش منعکس‌کننده‌ی آن می‌باشد، آب آرام و ساکن حوض انعکاس‌دهنده تصاویر فضاها و عناصر داخل باغ است و بهترین نمونه آن را در بنای چهلستون می‌توان دید بطوریکه انتخاب نام چهلستون بدین دلیل است که بازتاب بیست ستون عمارت در استخری که در جلوی عمارت قرار دارد، آن را دو برابر می‌کند. در واقع هدایت کردن آب در حوضها یا استخرهای بزرگ بخاطر تیرگی و انعکاس آن، مورد پسند بوده است.

نتیجه‌‌گیری:
در باغسازی ایرانی آب یکی از عواملی می‌باشد که در ایجاد شکل نهایی و روحیه باغ تأثیر بسزا دارد که این عامل از جنبه‌های گوناگون حائز اهمیت است زیبائی‌شناسی، فلسفی و …. و جالب توجه این که آب علاوه بر این که عاملی حیاتی برای زنده ماندن باغ محسوب می‌شود در ایجاد نشاط و روحیه نیز نقش اساسی دارد و در پایان این که آب در باغ ایرانی حیات می‌دهد و نشاط می‌بخشد و با تماشای عکس آسمان در آب یاد خالق همیشه در دلهاست.

منابع :
۱ـ ویلبردونالد، مترجم مهین‌دخت صبا، باغ‌های ایرانی و کوشک‌های آن ـ ترجمه و نشر کتاب
۲ـ حکمتی جمشید ـ طراحی باغ‌ و پارک ـ انتشارات فرهنگی جامع
۳ـ پیرنیا محمدکریم ـ آشنایی با معماری اسلامی ایران ـ انتشارات دانشگاه علم و صنعت
۴ـ مهری سودابه ـ پایان‌نامه کارشناسی ارشد (طراحی اطراف بقعه شیخ زاهد گیلانی ـ سال ۱۳۸۳)


نویسنده : سودابه مهری تالارپشتی - کارشناس ارشد معماری - عضو هیات رییسه سازمان نظام مهندسی ساختمان مازندران
منبع :
انجمن مفاخرمعماری ایران
 
آخرین ویرایش:

mpb

مدیر تالار مهندسی معماری
مدیر تالار
نویسندگان مقاله : امين سعيديان، رضا قشقايي

آب در باغ های ایرانی – قسمت اول
:

آب یکی از اصلی ‌ترین عناصر شکل گیری باغ و شاید بی‌اغراق، مهمترین و حیاتی ‌ترین عنصر آن است.
آب با حضور خود در باغ طراوت‌، نشاط‌، حرکت و زیبایی را می آفریند.
نحوه ظهور و حضور آب در باغ بر اساس مفاهیم خاصی صورت می‌پذیرد و توزیع آن نیز پیرو نظم و قاعده‌ای است که از یک سو به ویژگی‌ های فیزیکی و فنی آب و آبیاری توجه کرده و از سوی دیگر مفهوم ‌واری، زیبایی‌شناسی، منظر‌سازی و معماری را مورد توجه قرار داده است. در باغ ایرانی‌، معماری باغ، معماری آب است و درهم آمیختگی آب و بنا پدید‌آورنده حماسه‌ ای بی‌ نظیر از شعر و شکوه و موسیقی در خلوت درختان است. باغ‌سازی ایرانی از زمان حضور آب به استقبال بی‌نظیر از آن می‌پردازد، آنجا که حتی بنای باشکوهی به عنوان مظهرخانه‌، ورود آن را به باغ ندا کرده و مقدمش را چنان درخور پاس می دارد که بایسته است و از آنجاست که آب با شیوه‌ ای سنجیده و هوشمندانه‌، در مسیرها جاری می‌گردد‌، در حوض‌ ها و آب نماها حضور می‌یابد و در آب شره ‌ها و فواره ‌ها فریاد برمی‌آورد و با حرکت و صدا و نما و طراوت خود جلوه‌ گری می‌کند. شکل و شیوه حضور و حرکت آب در باغ دارای نظامی خاص و هماهنگ با هندسه و ساختار معماری آن بوده و در گونه ‌های متفاوت باغ ایرانی اشکال مختلف به خود می‌گیرد.
در باغ ایرانی، تمامی عناصر شکل دهنده به باغ به وسیله دیوار کادره شده و در واقع دیوار به عنوان یک چارچوب اکید، تمامی این عناصر را در برگرفته است.
بنابراین در باغ ایرانی مرز قطعی میان درون و بیرون باغ، بر مبنای شکل هندسی مربع یا مستطیل تعریف می شود، اما این تناسب هندسی علاوه بر تعیین حدود بیرونی باغ، پایه و
مبنای تقسیم فضاهای درونی نیز می باشد.




فضای کلی درون باغ به تبعیت از ساختار هندسی اش، توسط خطوط عمود برهم به فضاهای جزیی تری تقسیم می شود. به این ترتیب که عمدتاً دو محور عمود برهم کل فضای باغ را به چهار قسمت تقسیم می کند. به این ترتیب کوشک درون باغ را نیز متناسب با فضای تقسیم شده در نقاط مختلف باغ می ساختند.
بر این اساس، مسیر جریان آب نیز در درون باغ – چه آشکار و چه نهان – از هندسه منظم آن تبعیت می کند.
این مسأله علاوه بر هدایت جریان آب و جلوگیری از هدر رفتن آن، موجب پیدایش نظم دقیق در نحوه کاشت درختان نیز می شود.
بنابراین مرز بیرونی باغ، مسیرهای جریان آب، مکان آبنماها، کرت بندی ها، نظام کاشت درختان و گیاهان، محل قرارگیری کوشک و ساختمان های باغ، بر اساس ساختار هندسی دقیق مشخص می شده است.آغاز جریان آب از داخل بنای کوشک به طرف باغ و امتداد یافتن آن در فضا چنان به نظر می رسد که فرد حس می کند مسیر اصلی آب از میان کوشک گذشته است. ایجاد صدای آب در فضای باغ به وسیله فواره ها، آبشارهای کوچک و سینه کبکی ها صورت می گرفته است.


نظام جریان آب در باغ
جریان آب در باغ را می توان به دو نحوه فورانی و حرکت روان تقسیم کرد، به طوری که در باغ های ایرانی نمونه های بسیاری برای این دو گونه یافته می شود؛ علت بهره گیری از این دو شیوه (یعنی هدایت آب به صورت حرکت افقی و فوران عمودی) علاوه بر جنبه تنوع پسندی و زیباشناختی آن، بستگی به شرایط محیطی و نوع عناصر اصلی موثر در آفرینش باغ نیز داشته است، عواملی چون نوع منبع آب، شیب زمین، عملکرد فضاهای پیرامون و … .
در جریان فورانی، آب به سان چشمه ای در داخل حوض ها می جوشد و یا با استفاده از فواره ها به سوی بالا می جهد و در حرکت روان، آب در جوی ها روانه شده و از نهری به نهری دیگر می ریزد و یا در حوض هایی جاری شده و در مسیر خود، آبشارهایی را پدید می آورد. آنچه از تحلیل نظام جریان آب در باغ به دست می آید، این است که در نظام آن، آب در دو حالت، میل بر صعود و میل بر نزول دارد و تنوع حرکتی آن، بر مبنای این دو حالت قرار گرفته است. به طوری که در حالت فورانی (میل بر صعود) از فشار حجم خود استعانت گرفته و در حالت حرکت روان (میل بر نزول) از نیروی جاذبه زمین، بهره می برد. از این رو، نظام جریان آب در باغ را می توان در دو بخش تحت عناوین تقسیم کرد:
  1. نظام جریان آب تحت فشار
  2. نظام جریان آب تحت تاثیر جاذبه

نظام جریان آب تحت فشار

علت فوران
جریان فورانی آب عمدتاًً بر اساس فشار حجم خود آن است، به طوری که وقتی مایع در منبعی جمع شود لایه های بالایی، فشاری را بر لایه های پایینی وارد می کنند، در صورتی که لایه های پایینی با مجراهای خاصی به بخش دیگری انتقال یابند بر اساس فشار وارده
حالت فورانی یافته و میل بر صعود می یابند.

پس وجود مخزنی در بالاترین نقطه باغ برای به وجود آمدن فواره های جوشان ضروری است.
مخزن آب تحت فشار
مخزن آب می تواند استخر یا حوضی باشد که آب از منبع به آن می ریزد که بعد از لبریز شدن می توان دریچه مجرای فواره ها را باز کرد تا آب در آنها فوران کند، برای حفظ تعادل در فوران باید که آب وارد شده به مخزن برابر با آب خارج شده از فواره ها باشد تا سطح فوران به یک اندازه ثابت بماند؛ برای تحقق این امر سعی می شده است تا آب مخزن پایین نیافتد.


مجرای انتقال آب تحت فشار
شرایط لازم برای صعود آب بر اساس فشار حجم منبع اصلی این است که اولاًً تمام مجراهای انتقال کاملاًً از آب پر باشند، دوماًً فشار آب داخل آنها از فشار هوای پیرامون بیشتر باشد.
وقتی که آب بر اساس این دو شرط، انتقال یافت؛ در انتهای دیگر مجرا میل دارد که همسطح با سطح منبع اصلی باشد منهای مقداری که آنرا اصطلاحاًً افت بار می گویند. میزان افت بار با عواملی چون طول مجرا، ضریب اصطکاک آن، تغییر زاویه مسیر تغییر و قطر مجرا رابطه مستقیمی دارد.
در باغ های ایرانی، انتقال آب به صورت زیرزمینی با استفاده از تنبوشه انجام می شده است. علاوه بر نوع سفالی معمول، تنبوشه های آهنی، سنگی و مسی نیز ساخته می شده است.
جهت انتقال آب از سطحی به سطح پایین تر و یا تقسیم آن در باغ به صورت تاسیسات زیر زمینی از تنبوشه های ویژه ای بهره می بردند که مجموعاًً زاویه مورد نظر را ایجاد می کرده اند. در تحقیقات به دست آمده از تاسیسات آبی کشف شده از دوره زندیه در شیراز، نحوه چرخش مسیر حرکت تنبوشه به طوری بود که آنرا با استفاده از قرار دادن چند تنبوشه با زوایای باز ایجاد می کردند، این نوع پیچ هم باعث کاهش افت فشار و هم باعث راحتی ساخت آن با چرخ سفالگری می شده است؛ همچنین برای انتقال آب از یک لوله به دو جای مختلف، از دو راهه استفاده می کردند؛ دو راهه ابزاری متشکل از چند تنبوشه بود که مجموعاًًً به صورت مجرایی بود که یک سر آن یک دهانه و سر دیگر آن دو دهانه بود.

تعیین شیب مناسب برای قرار دادن تنبوشه ها نیز مهم بوده است چرا که اگر مسیر آب دارای شیب مناسبی نباشند احتمال حبس هوا در داخل مجرا وجود دارد که موجب ترکیدن تنبوشه ها می شود به طوری که وقتی حبابی از هوا در داخل مجرا حبس شود برای جلوگیری از این امر از چاه هواکش استفاده می کردند و تنبوشه ها را روی خاک مسطح بدون پستی و بلندی قرار می دادند.



فواره
فواره نمایش جریانی است از تداخل دو میل آب به صعود و نزول. وقتی که آب از داخل مجرای زیر زمینی به فواره رسید، میل بر صعود دارد، به طوری که ارتفاع صعود آن برابر با ارتفاع به دست آمده از سطح تراز مخزن منهای افت بار می باشد. پس در صورتی که سطح مجرای مختص فواره پایین آورده شود، آب مایل بر صعود بعد از خروج از دهانه فواره بر اساس فشار مخزن به سوی بالا در خواهد جهید که بعد از ارتفاع معینی به علت فشار هوای پیرامون و جاذبه زمین، به سوی پایین می ریزد. در برخی از موارد که فواره ها در داخل حوض یا نهری قرار دارند که سطح فواره کمی پایین تر از سطح آب آن حوض یا نهر باشد، مقدار آبی که در بالای آن قرار دارد نیز بر آب در حال فوران فشار وارد کرده و در پایین آمدن ارتفاع فوران آن موثر خواهد بود.

بر اساس تاسیسات آبی یافته شده از دوره زندیه در شیراز، اجزای فواره ای بدست آمده به صورت زیر بوده است:
لوله آب: آب تحت فشار در مجرا از راه لوله باریکی به شکم یک خمره سفالی راه می یافت.خمره سفالی: این خمره همچون کوزه یک قلیان ته پهن و دهانه بلند بود که نقش زانو را برای هدایت آب به داخل لوله فواره ایفا می کرد.
ستون سنگی: ستونی از سنگ که سوراخ باریکی در میانش تراشیده شده بود که به عنوان مجرای فواره در داخل آبنما قرار می گرفت.
دیوار آجری: برای جلوگیری از ترکیدگی و شکستن تأسیسات مذکور که تحت فشار قوی آب بودند، به دور آنها دیواری کار شده بود.


نظام جریان آب تحت تاثیر جاذبه
آب بر اساس جاذبه زمین همیشه از بالا به پایین می آید.
یکی از شیوه های دیگر جریان آب حرکت روان آن است که با ایجاد شیب در مسیر نهرها و جوی ها و همچنین با تغییر سطح در اجرای حوض ها، آب می تواند بصورت پله ای در امتداد نهرها و حوض ها از بالا به پایین جریان یابد. پس، آب عمدتاً میل بر نزول دارد.


سلسله مراتب حضور آب در باغ
حضور آب در باغ سه مرتبه دارد:
  1. مرتبه اول ورود آب به باغ است.
  2. مرتبه دوم، حضور آب در داخل باغ است.
  3. مرتبه آخر خروج آب از باغ است.
شناخت منبع آب در تحلیل چگونگی حضورش در باغ لازم است.

در این مرتبه آب دارای دو وظیفه عملکردی و نمادین است، یعنی از بعد عملکردی به آبیاری درختان و گیاهان پرداخته و باعث ایجاد طراوت در فضا می شود و از بعد نمادین به عنوان تجلی مفهومی خاص به صورت منظری برای دیدار نمود می یابد که در حقیقت، به نیاز درک وجودش پاسخ می دهد؛ در این مرحله نیز شناخت ابزار های مورد استفاده برای نمایش چگونگی حضور آب در باغ جهت دستیابی به نوع طراحی و تاسیسات به کار برده شده، ضروری است.
در مرتبه آخر آب از باغ بیرون می رود، به طوری که بعد از جریان در باغ و سیراب کردن اشجار و گیاهان به سوی شهر، مزارع و یا باغ های دیگر روانه می شود. آب بعد از خروج از باغ یا در سطح به صورت نهر و جوی و یا در زیر زمین با استفاده از کانال های ویژه و استعانت از تنبوشه به سوی مقصد حرکت می کند.

منابع آب جاری در باغ

چشمه
چشمه، مجرای ظهور آب و جوشش آن از دل زمین است. زمانی که نزولات جوی فرو رفته در زمین، به لایه های نفوذناپذیر برسند، آب در روی آن لایه جمع می شود؛ در این حالت، زمین به عنوان یک منبع آب عمل کرده و آنرا در خود نگه می دارد تا روزنه ای به بیرون یافته و از آن خارج شود. پس، دلیل جوشش آب در چشمه فشار وارد از حجم منبع اصلی آن است که همان علت فوران آب در فواره یا جوشش آن در حوض می باشد.

رود
رود، جریان آب بر اساس شیب زمین است، به طوری که آب میل دارد تا از بلندی به پستی آید. این جریان ناشی از میل نزولی آب می باشد که در اثر جاذبه زمین پدید آمده است. شیوه جریان رود، به سان حرکت روان آب در باغ ها با بهره گیری از نهرها و حوض ها می باشد.

قنات
اغلب باغ های ایران به خصوص در مناطق مرکزی و کویری در مظهر قنات ها ساخته شده اند. وقتی که آب از مظهر قنات بیرون می آید آنرا مهار کرده و در باغ به جریان می انداختند.
نظام جریان آب در قنات، هم تحت فشار است و هم تحت نیروی جاذبه زمین.


چاه
چاه زمانی احداث می شود که در سطوح پایین زمین، آب های زیرزمینی در جریان باشند. از آنجایی که سطح جریان آنها پایین تر از سطح زمین است، آب آن نه به صورت فورانی قابل جریان در روی سطح زمین است و نه به صورت حرکت روان؛ پس ابتدا باید آب آنرا بالا کشید. این کار در بعضی از باغ ها با استفاده از وسایل ویژه ای چون چرخ آب، دولاب، منجنیق آبکشی و گاوگرد انجام می شده است.



آب در باغ های ایرانی – قسمت دوم :

شیوه های نمایش آب در داخل باغ
آب در باغها به سه صورت راکد، روان و فورانی نمایش داده می شده است که هر یک مفهومی خاص را تداعی می کرده است؛ در هرکدام از این سه نحوه نمایش، ابزارها و تاسیسات ویژه ای را برای ارائه مقصود طراح بکار می بردند

راکد
آبهای راکد بطور طبیعی انعکاس دهنده تصاویر هستند و به دلیل انعکاس پذیری خود عامل تعیین کننده ای در ترکیب هستند . سطح آینه ای آنها محیط اطراف را می پذیرد و سپس منعکس می کند. تصاویر مناظر و بناها در آب فضا را بسط می دهند. آبهای راکد منعکس کننده آسمان هستند و عمق آسمان بیکران را در روی زمین تکرار می کنند و نماد آسمان روی زمین می باشند. آبهای راکد به دلیل سکوت متفکرانه و جمع شدن آرام آب در آنها دارای رمز و رازی مبهم هستند. انگار روح متفکر و جاری از طبیعت در آنها رسوخ کرده است.آبهای راکد در باغ ها بصورت حوض یا استخر نمود می یابد. در جلوی کوشک اصلی باغ ها معمولا یک استخر به شکل مربع یا مستطیل وجود داشته است



روان
حرکت جاری آب در مقابل ایستایی و ثبات معماری تضاد زیبایی دارد. نوری که از حرکت آب انعکاس می یابد گویی بر روی سقف می رقصد. درختان سایه های شکسته ای را بر روی دیوار پدید می آورند و آفتاب، خاموش و آرام به درون فضاهای تاریک می تابد. صدای آب در تمام سطوح رخنه می کند که بنا بر شدت جریان آن در ضرب آهنگ آن تغییراتی پدید می آید. عناصر معماری آب با صدای خود پیام های دعوت را به اطراف می پراکند و ساکنان بنا را به سوی خود می خواند. صدای ریزش آبشار می تواند تنها به زمزمه ای تبدیل شود و می تواند با تمام هیاهویش فضا را تسخیر کند.



فوران
برای نمایش فورانی آب در باغ ها معمول ترین ابزار فواره هایی هستند که از کف آبنماها برخاسته اند، این فواره ها که اغلب از سنگ تراشیده می شدند ممکن بود از سطح آب بالاتر باشند و یا زیر سطح آن باشند تا آب بصورت جوشش دیده شوددر اکثر باغ‌های ایرانی جوی آب از طبقة زیرین کوشک سرچشمه می‌گیرد و پس از ریختن به حوض جلوی عمارت در کل باغ جاری می‌شود.



باغ فین کاشان

باغ شازده ماهان



باغ قدمگاه



باغ ایل گلی تبریز




منبع :نشریه اینترنتی معماری منظر
 
آخرین ویرایش توسط مدیر:
Similar threads
Thread starter عنوان تالار پاسخ ها تاریخ
maxer مبانی معماری منظر معماری منظر 30
roya_arch معرفی پروژه های شاخص معماری منظر معماری منظر 162

Similar threads

بالا