[h=1]اکتشافات مخازن جدید نفتی و گازی در ایران[/h]یک قرن جستجو و اکتشاف مخازن هیدروکربوری در ایران (۱۲۸۷ ۱۳۸۷) همراه با خاطرات شیرینی چون اکتشاف میادین فوق عظیم گازی پارس جنوبی و نفتی آزادگان در تاریخ صنعت نفت و گاز بوده است. ایران دارای بیش از صد مخزن نفتی و گازی است یعنی در طی این صد سال گذشته هر سال، دست کم یک اکتشاف مخزن هیدروکربوری جدید داشتهایم.
زمین شناسی مخزن‌هیدروکربور
مقدمه
یک قرن جستجو و اکتشاف مخازن هیدروکربوری در ایران (۱۲۸۷ ۱۳۸۷) همراه با خاطرات شیرینی چون اکتشاف میادین فوق عظیم گازی پارس جنوبی و نفتی آزادگان در تاریخ صنعت نفت و گاز بوده است. ایران دارای بیش از صد مخزن نفتی و گازی است یعنی در طی این صد سال گذشته هر سال، دست کم یک اکتشاف مخزن هیدروکربوری جدید داشتهایم. در نوشتار پیشین تحت عنوان " زمین شناسی مخازن هیدروکربوری ایران" به بررسی مخازنی پرداختیم که بیش از یک دهه از اکتشاف آنها میگذشت اطلاعات بیشتر در مورد این مخازن معروف را میتوان در منابع دیگر پیدا نمود (برای مثال همایون مطیعی ۱۳۷۳ وGhazban, ۲۰۰۷;Alsharhan and Nairn, ۱۹۹۷). مخازن نفتی مسجد سلیمان (۱۲۸۷)، هفتکل (۱۳۰۶)، گچساران (۱۳۱۰)، آغاجاری (۱۳۱۵)، اهواز (۱۳۳۷)، بینک (۱۳۲۸)، بی بی حکیمه (۱۳۴۰)، مارون و کرنج (۱۳۴۲) و پارسی و رگ سفید (۱۳۴۳) از جمله این مخازن قدیمی می باشند.
در طول ۱۰ سال اخیر (۸۶ ۱۳۷۷) بیشترین فعالیت های اکتشافی جهت کشف نفت و گاز پس از انقلاب اسلامی توسط مدیریت اکتشاف در کشور انجام پذیرفته است به طوری که در سال ۱۹۹۹ ایران رتبه اول اکتشاف منابع هیدروکربوری در جهان را کسب کرد. تمامی مخازن اکتشافی در این سالها مربوط به حوضه زاگرس/ایران مرکزی/خلیج فارس بوده است.
در این مقاله به بررسی مخازن کشف شده در ده سال اخیر پرداختیم. پیش از این هیچ نوشتاری در مورد این مخازن وجود نداشته و امید است که این مقاله مورد رضایت دوستداران صنعت نفت و گاز کشورمان باشد.
حوضه های رسوبی ایران و بلوکهای عملیات اکتشافی
یک حوضه رسوبی بخشی از پهنه زمینشناسی است که دارای ضخامت قابل توجه توالی رسوبی از رسوبات دورانهای مختلف بوده و تاریخچه رسوبی تکتونیکی تقریباً یکسانی داشته باشد. معمولاً حوضههایی بیشتر دارای امید اکتشاف مخازن می باشند که همراه با نفوذ توده های آذرین نبوده و سنگ منشأ مناسب به مرحله بلوغ رسیده را داشته باشد. علاوه بر این دارای سنگ مخزن، سنگ پوش و تله زمین شناسی (و دیگر عوامل موثر) برای ایجاد، مهاجرت و حفظ سیالات هیدروکربوری را داشته باشند. حوضههای رسوبی ایران که در زمان های مختلف زمین شناسی دارای مخازن هیدروکربوری با امکان اکتشاف هستند، با نام های مختلفی نامگذاری شده اند که حوضه های رسوبی در نواحی زاگرس خلیج فارس، ایران مرکزی، کپه داغ و گرگان، عمان، مکران و شرق ایران، مغان، خزر و سواحل آن از حوضه های بزرگ و شناخته شده هستند.
کلیه حوضه های رسوبی دارای اولویت یکسان برای عملیات اکتشافی نمی باشند. از کل مساحت کشور در خشکی و دریا حدود ۹۰۰ هزار کیلومتر مربع با درجه اولویت های متفاوت (از قوی تا بسیار ضعیف) قابلیت ایجاد نفت و گاز را دارند. در طول مدت ۱۰۰ سال گذشته فعالیت های اکتشافی از نقشه برداری و زمین شناسی تا حفاری به مرور در همه حوضه های رسوبی کشور انجام شده است.
کلاً پنج منطقه در نقشه اولویت سرمایه گذاری برای تولید مخازن نفت و گاز تهیه شده در کشور مشخص شده است که به ترتیب اولویت شامل:
۱) مناطق زاگرس، خلیج فارس و دشت سرخس (با مساحت تقریبی ۳۷۰ هزار کیلومتر مربع)
۲) منطقه مرکزی ایران (با مساحت تقریبی ۷ هزار کیلومتر مربع)
۳) بخش هایی از ایران مرکزی، زاگرس مرتفع، دریای خزر، کپه داغ، گرگان (با مساحت تقریبی ۲۰۰هزارکیلومتر مربع)
۴) مکران و در یای عمان، بخش هایی از ایران مرکزی، طبس، سواحل دریای خزر، مغان، کپه داغ مرکزی و شرقی، بینالود و البرز (به مساحت تقریبی ۲۲۰ هزار کیلومتر مربع)
۵) بخش هایی از ایران مرکزی، تربت جام، جازموریان، زابل (به مساحت تقریبی ۷۰ هزار کیلومتر مربع)
هر حوضه رسوبی به طور کلی به بلوکهای عملیات اکتشافی تقسیم می شود. کل مناطق اکتشافی کشور به ۹۶ منطقه نقسیم بندی شده است که در حال حاضر در۱۱ بلوک نفتی با وسعت آن ۷۹۰۰ کیلومتر مربع شرکتهای خارجی (نروژ، روسیه، چین، ایتالیا، سوئد، مالزی، اتریش، اسپانیا، شیلی، هند، برزیل و تایلند) مشغول به انجام عملیات اکتشاف هستند. بلوکهای فروزان، ساوه، اناران، زواره کاشان، منیر، فارسی، کوهدشت، خرم آباد و گرمسار از جمله بلوکهای عملیاتی خشکی (Onshore) و بلوک های لاله، تابان، فردوس، توسن، ایران مهر و فروز از بلوکهای اکتشاف دریایی (Offshore) است.
در سالهای اخیر مخازن متعدد نفتی (عمدتاً نفت سبک) و گازی در این بلوکهای یاد شده یافت شده است. امروزه بیشتر مخازن هیدروکربوری جدید در طبقات دیگر مخازن قدیمی عمدتاً یافت می شوند.
حوضههای مهم رسوبی و سازندهای سیستم هیدروکربوری آنها
پنج حوضه در میان حوضههای رسوبی از اهمیت وی ژهای بر خورداراند که شامل:
الف) حوضه های زاگرس، ایران مرکزی و خلیج فارس: اکثر مخازن نفتی و گازی کشور در این حوضه واقع شده است (بیش از ۹۸ درصد). در یک نگاه کلی، این حوضه از نظر زمین شناسی از ارتفاعات شمال شرق عراق و جنوب ترکیه (گسل آناتولی شرقی) شروع و پس از گذر از غرب و جنوب غرب ایران به گسل میناب یا خطواره عمان منتهی می شود و از جنوب و جنوب غرب با تفاوت های زمین شناختی از سپر بزرگ عربی تفکیک می شود. قرارگیری در نوار کوهزایی آلپ ـ هیمالیا (خط درز نئوتتیس) و اکتشاف میادین عظیم هیدروکربوری در زاگرس ایران مرکزی خلیج فارس سبب شده که این حوضه یکی از بحث انگیزترین و مهمترین حوضههای زمین شناختی خاورمیانه و جهان محسوب شود.
زاگرس حاصل برخورد قاره ای پلیت عربی و اوراسیا می باشد و بخشی از ابرقاره پایدار گندوانا در پالئوزوئیک، یک حاشیه غیر فعال در زمان مزوزوئیک بوده است و به یک کوهزایی همگرایی در سنوزوئیک تبدیل شده است. ضخامت رسوبات این منطقه از ۷ الی ۱۴ کیلومتر در حال تغییر است.
فروافتادگیهای خلیج فارس مزوپوتامین در واقع ادامه زاگرس در دور از ساحل (زیر آب خلیج فارس) و بخشهای پست جلگهای است. اکتشاف اولین میدان نفتی خاورمیانه به این حوضه مربوط می شود (مسجد سلیمان، ۱۲۸۷).
اکتشاف نفت درخلیج فارس در اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز گردید و اولین میدان نفتی بهرگانسر درسال ۱۹۶۰ کشف گردید. دردهه ۱۹۶۰ بیش ازده میدان نفتی در بخش ایرانی خلیج فارس کشف گردد. این دهه از نظر تعداد میدانهای نفتی کشف شده در خشکی و دریا درایران دهه منحصر به فردی است. منابع بسیار زیاد و ارزنده ای در مورد این حوضه و تحول زمین شناسی آن وجود دارد که برای مطالعات بیشتر باید به آنها رجوع شود.
سازندهای سیستم های هیدروکربوری این حوضه:
سنگهای منشأ:
سازندهای سرچاهان، پابده، گورپی، کژدمی، گرو و سرگلو از مهم ترین سازندهای سنگ منشأ این حوضه است. سازند کژدمی از معروفترین و مهمترین سنگ های منشأ این حوضه است. بطور گروهی سنگ منشأ مخازن گازی پرموتریاس خلیج فارس، پلاتفرم فارس، نواحی شمال بندر عباس و جنوب لرستان شیلهای سیلورین سرچاهان است. سنگ منشأ مخازن نفتی ژوراسیک شیلهای سازند سرگلو است. ماسه سنگهای سازند بورگان و زبیر که به ترتیب بطرف شرق شمال شرقی به شیل کژدمی و گدوان تبدیل میگردند، سنگ منشأ مخازن عمدتاً نفتی کرتاسه است. سنگ منشأ مخازن اولیگو میوسن و آسماری سازنده های مارنی و شیلی پابده و گورپی می باشند که در زیر سنگ آهک آسماری قرار دارند.
سنگ های مخزنی:
سازندهای فراقون، دالان، کنگان، سورمه، فهلیان، گرو، داریان، سروک، ایلام و آسماری از مهمترین سازندهای مخزنی این حوضه می باشد. سازند آسماری (مخازن شکسته و عضو ماسه ای اهواز) به تنهایی در بیش از سی مخزن گازی و نفتی به عنوان سنگ مخزن عمل کرده است. امروزه گروه خامی به عنوان سازند نفتی از اکثر مخازن کشف و معرفی می شود. همچینین سازندهای دالان و کنگان در بیش از بیست و پنج مخزن گازی سنگ مخزنی است.
سنگ های پوش:
وجود سنگ پوش انیدریتی در روی سنگ مخزن های پرمین، ژوراسیک و آسماری بهترین سنگ پوشش را بر روی این مخازن بوجود آورده است ولی سنگ پوشش ماسه سنگ بورگان شیل های روی آن میباشد. سازندهای دشتک، کنگان، هیث، گدوان، گچساران از مهم ترین سازندهای سنگ پوش این حوضه است. سازند گچساران عمده ترین سنگ پوش این حوضه است.
میادین و سازندهای مخزنی این حوضه:
این حوضه بیش از صد مخزن نفتی و گازی دارد و بیشتر اکتشافات در این حوضه بوده است. در اینجا سعی شده اکثر این مخازن با سنگ مخزن آنها جمع آوری و ذکر شود.
میدان امام حسن (سازندهای گرو/ ایلام)، میدان آب تیمور (گروه بنگستان)، میدان آغار (کنگان و دالان فوقانی و دالان تحتانی)، میدان آغاجاری (سازندهای آسماری و بنگستان)، میدان اهواز (سازند آسماری، گروه بنگستان، گروه خامی)، میدان بی بی حکیمه (آسماری و بنگستان)، میدان بینک (سازند آسماری، گروه بنگستان)، میدان بوشهر(سازند سورمه)، میدان بوشگان (سازند آسماری)، میدان گازی پارس جنوبی( دالان فوقانی و کنگان) میدان پارس شمالی (کنگان و دالان فوقانی و دالان تحتانی)، میدان پارسی (سازند آسماری)، میدان پازنان (سازند آسماری)، میدان پایدار (سازند آسماری)، میدان پایدار غرب (سازند آسماری، گروه بنگستان)، میادین پایدار شرق و پایدار غرب (ب) (سیوند)، میدان پرسیاه (سازند آسماری)، میدان پلنگان (گروه بنگستان)، میدان چشمه خوش (سازندهای آسماری/ بنگستان)، میدان چهار بیشه (سازند آسماری)، میدان چلینگر (سازندهای داریان/فهلیان/سورمه)، میدان خشت (سازند آسماری و جهرم بالایی)، میدان خویز (سازندهای داریان/گادوان)، میدان خیرآباد (سازند آسماری بالایی)، میدان دارخوین (سازندهای گروه بنگستان و فهلیان)، میدان دانان (سازندهای آسماری/گروه بنگستان)، میدان دالپری (سازند سروک)، میدان درود (سازند فهلیان)، میدان دهلران (سازندهای سروک/آسماری/ پابده)، میدان رامشیر (سازندهای آسماری/ بنگستان)، میدان رامین (سازند آسماری)، رسالت (آسماری، بنگستان)، میدان رگ سفید (سازندهای آسماری و بنگستان)، میدان رودک (سازندهای خلیج/فهلیان)، میدان زاغه (سازند پابده)، میدان زیلویی (سازند آسماری پایینی/ سروک)، میدان سرکان (سازند بنگستان)، میدان سروستان (گروه بنگستان)، میدان سروش (بنگستان، سروک)، میدان سمند (دالان و کنگان)، میدان سوسنگرد (سازند آسماری)، میدان سفید زاخور (کنگان و دالان فوقانی)، میدان سعادت آباد (گروه بنگستان)، میدان سولابدر (گروه خامی)، میدان سیاهکان ( گروه بنگستان)، میدان شادگان (سازند آسماری ۱ وسازند آسماری۲)، میدان شور (سازند آسماری)، میدان شوروم (سازند سروک)، میدان قلعنار (سازند آسماری)، میدان کارون (سازند آسماری)، میدان کبود (سازند آسماری)، میدان کرنج (سازندهای آسماری/ پابده)، میدان کنگان (دالان و کنگان)، میدان کوپال (سازندهای آسماری/ گروه بنگستان)، میدان کوه کاکی (سازند آسماری/گروه بنگستان)، میدان کوه ریگ (سازند داریان)، میدان کیلورکریم (سازندهای آسماری/گروه بنگستان)، میدان کوه مند (کنگان و دالان فوقانی)، کیش (کنگان و دالان فوقانی)، میدان گچساران (سازند آسماری/ گروه بنگستان/ گروه خامی)، میدان گرنگان (گروه خامی)، میدان گلخاری (سازندهای آسماری/ جهرم/ خلیج)، گلشن جی (کنگان و دالان فوقانی)، میدان لالی (سازندهای آسماری/ گروه بنگستان)، میدان لب سفید (سازند آسماری)، میدان مارون (سازندهای آسماری و گروه بنگستان)، میدان ماله کوه (گروه بنگستان)، میدان مسجد سلیمان (سازندهای آسماری/پابده)، میدان منصوری (آسماری/بنگستان)، میدان منصور آباد (سازندهای سروک/ آسماری/ گروه بنگستان)، میدان نار (دالان و کنگان)، میدان نرگسی (سازند آسماری/جهرم)، میدان نفت سفید (گروههای آسماری/ بنگستان)، میدان نفت شهر (سازند آسماری)، میدان ویزنهار (سازند ایلام)، میدان هفتکل (سازند آسماری)، میدان ابوذر (سازند غار)، میدان اسفندیار (سازند رتاوی زیرین)، میدان آلفا (سازندهای عرب (آ) و عرب (سی))، میدان بلال (سازندهای خاتیا، عرب ، هیث و شعیبا و دهرم)، میدان بهرگانسر (سازندهای غار، آسماری، سروک، نهرامر و یاماما)، میدان درود (سازندهای آسماری، یاماما و منیفا)، میدان رسالت (سازندهای میشریف، شعیبا و عرب (سی))، میدان رشادت (سازندهای میشریف، شعیبا، عرب (آ)، عرب (بی) و عرب (سی))، میدان سروش (گروه برگن)، میدان سلمان (سازندهای بوئیب، عرب فوقانی و عرب تحتانی)، میدان سیری (آ) (سازندهای ایلام و میشریف)، میدان سیری (سی) (سازند میشریف)، میدان سیری (دی) (سازند میشریف)، میدان سیری (ئی) (سازند میشریف)، میدان فردوس (دهرم)، میدان فروزان ( مناطق اف ۱، اف ۲، اف ۳، اف ۸)، میدان فارسی بی (دهرم)، میدان نصرت (سازند میشریف)، میدان نوروز (سازندهای نهرامر دیکتیاکنوس و شعیبا (سیوند))، میدان هندیجان (سازند غار ، آسماری ، سروک و نهرامر)، میدان عسلویه (کنگان و دالان فوقانی)، میادین گشوی جنوبی، دماغه پارس جنوبی، تنگ بیجار، لاوان (دهرم)، میدان دی (کنگان، دالان فوقانی و نار)، میدان مختار (خلیج، گژدمی و داریان)، میادین گردان، سلخ (ایلام، سروک و خامی)، میدان باباقیر (ایلام)، میدان سمند (دالان فوقانی)، میدان سورو (خامی)، میادین نمک کنگان/ غربی، میلاتون، میدان زیره (دشتک و دهرم فوقانی)، میدان هلوش (سازند ایلام) و میدان هنگام سهم ایران (ایلام و سروک).
میادین گازی حوضه زاگرس (شرکت ملی نفت مناطق مرکزی ایران) شامل:
آغار، بوشهر، تنگ بیجار و کمانکوه، پایدار، پایدارغرب، پارس جنوبی، پارس شمالی، دالان، دودرو، دهلران، سرخون، سعادت آباد، سلخ، کوه کاکی، سمند، زیره، سورو، بستک، کنگان، بند و بست.گشوی جنوبی، دی (دریایی سابق)، سفید زاخور، گورزین، چم نوری، عسلویه، مختار، دارا، نار، هلیلان، نمک غربی، شاخه نمک کنگان، ویزنهار، وراوی، هالوش، تابناک، شانول، گردان، هما، بابا قیر
از میان این میادین گازی تنها ۱۱ میدان آغار و دالان، نار و کنگان، قشم و سرخون، تابناک، هما، شانول، وراوی و تنگ بیجار، میدان های تولید کننده گاز شرکت نفت مناطق مرکزی ایران هستند.
ب) حوضه ایران شمالی (حوضه کُپه داغ ، شرق گرگان و شمال شرق ایران): حوضه کپه داغ در شرق دریای خزر، شمال شرقی ایران، جنوب ترکمنستان وشمال افغانستان قرار دارد. مطالعات زیادی در زمینه های مختلف زمین شناسی در این منطقه انجام شده است که از جمله می توان به زحمات فراوان آقای دکتر عباس افشار حرب اشاره نمود.
وسعت این حوضه در ایران بیش از ۵۰۰۰۰ کیلومترمربع است. منطقه کپه داغ با رسوبات دریایی ضخیم و بدون فعالیت آتشفشانی مهم، یک منطقه امید بخش برای اکتشاف بوده است .امکان وجود مخازن گازی شناخته نشده در ناحیه سرخس (سازندهای کشف رود و آق دربند) مورد بحث قرار گرفته است.
حوضه رسوبی کپه داغ بصورت یک حوضه ریفتینگ حاشیه قاره در شمال شرقی ایران در زمان ژوراسیک، بوجود آمده است. از خصوصیات عمده این حوضه توالی رسوبی آن است که از زمان ژوراسیک تا میوسن بدون نبود چینه شناسی قابل توجه رسوبات با رخساره های مختلف نهشته گردیده است. ضخامت رسوبات در این حوضه بیش از ۷ کیلومتر می باشد.
در کپه داغ غربی افق مخزنی منطقه، در ابتدا مزدوران در نظر گرفته می شد ولی با توجه به عدم وجود سنگ پوشش مناسب برای این افق، سازند تیرگان از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد لذا پی جویی نواحی که این سازند زیر سطح دریا قرار می گیرد اهمیت زیادی دارد . لازم به ذکر است که با توجه به ادامه باز شدگی خزر جنوبی در زمان رسوبگذاری تیرگان ،پیش بینی می گردد که رخساره آن در همه مناطق یکسان نباشد. سازند تیرگان در منطقه غرب کپه داغ دارای اهمیت مخزنی بیشتری نسبت به مزدوران می باشد.
در ناودیس های منطقه عمده سنگ منشاء ( شمشک کشف رود ) درحالت گاززائی هستند. عمیقترین سین کلاین درناحیه حاجی داغ بوده که درزون گاززائی قرارداشته که درصورت وجود سین کلاین عمیقتر ریسک وجود گازهای غیر هیدروکربوری درآن زیاد می شود .
با توجه به دیگر اولویتهای اکتشافی کشور حفاری اکتشافی در این حوضه به طور موقت متوقف شده است. همچنین نتایج تحقیقات زمین شناسان ایرانی در منطقه گرگان نشان می دهد که این مناطق امکان وجود ذخایر هیدروکربنی عظیم است.
سازندهای سیستم های هیدروکربوری این حوضه
سنگ های منشأ قطعی و احتمالی این حوضه سازندهای چمن بید، سنگانه، سرچشمه، باش کلاته، شمشک و مبارک است. همچنین سازندهای کشف رود و آق دربند، شمشک، تیرگان، شوریجه، مزدوران، خوش ییلاق، مبارک و سرخ شیل دارای عملکردهای مختلف سنگ منشأیی، مخزنی و پوششی در این حوضه بوده است.
میادین و سازندهای مخزنی این حوضه
در حال حاضر دو میدان گازی تحت عنوان میدان های گازی خانگیران و گنبدلی در این منطقه وجود دارد. اموراکتشاف واستخراج شرکت ملی نفت ایران در سال ۱۳۴۷ میدان عظیم گازی خانگیران و در سال ۱۳۶۰ میدان گازی گنبدلی را به ترتیب در غرب و جنوب شهر سرخس کشف کرد. در ادامه به توصیف این میادین می پردازیم.
میدان گازی خانگیران
در منطقه خانگیران که در ۲۵ کیلومتری شمال غربی شهر مرزی سرخس واقع شده است تاکنون ۳ مخزن گازی مجزا در ساختارهــای طاقدیسی که بر روی هـم قرار گرفته انــد و عمق ستیغ های آنها بین ۲۸۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح زمین است کشف شده و مدت مدیدی است که مورد بهره برداری قرار گرفته اند .
بالاترین لایه گازی مخزن شنی / ماسه ای شوریجه D با تخلخل و تراوائی بسیار خوب ، لایه گازی میانی مخزن سنگ ماسـه ای سخت شوریجــه B با تخلخـل و تراوائــی کم و لایه پائینی مخزن سنگ آهکـی شکافــدار مزدوران با تخلخل کم و تراوائی بالا میباشد که ذیلاٌ اطلاعات خلاصه ای در مورد هر یک عرضه میگردد :
الف) مخزن مزدوران
این مخزن نیز در سال ۱۳۴۷ کشف گردید . پس از حفر چاههای بیشتر و طراحــی و ساخـت تأسیســات تولید و پالایشگــاه گاز ترش شهیــد هاشمـــی نـژاد ، بهره بـرداری از آن از زمستـان ۱۳۶۲ آغاز گردید . در حــال حاضر ۳۲ چاه به سیستم بهره برداری از مخزن مزدوران متصل میباشنـد که ۲ حلقه از آنها ظرف یکـی دوســال گذشتــه بعلت تولید آب سازند بالا تا رفع احتمالی اشکال با تعمیر توسط دکل حفاری از مدار تولید خــارج شده اند .در زمستــان گذشتــه از ۳۰ چاه تولیــدی مخزن مــزدوران در مواقــع نیــاز شرکت ملـی گاز تا ۵/۴۸ میلیون متــر مکعب در روز بهره برداری بعمـل آمد .
گـاز تولیدی منطقه خانگیـــران پشتوانـه اصلــی تولید و تامین گــاز مصرفی در شرق کشور می باشــد. گـاز پرفشار مخـزن مزدوران گــاز تــرش می باشد که با دارا بودن ۵/۳ درصد سولفوره و ۵/۶ درصد گاز کربنیک گازی بسیار خورنــده برای چاههــا و تاسیسات و خطوط لولــه بوده و با توجــه به سمـی بودن حـاد گازهیدروژن سولفوره آزاد شدن آن در محیط نیز برای انسان و محیط زیست بسیار خطرناک است .
ب) مخزن شوریجه B
این مخزن در سال ۱۳۴۷ کشف و بهره برداری از آن از سال ۱۳۵۳ جهت گاز رسانی به شهر مشهد پس از نمزدائی در کارخانه ساخته شده در خانگیران آغاز گردید . در حال حاضر از چهار چاه این مخزن روزانه تا یک میلیون متـر مکعب گاز تولید می شود. پس از تفکیک مایعات گازی در تفکیک گرهــای سرچـاهــی، گاز حاصله تحویل نمزدائـی قدیمــی شرکت گـاز ( جمالی نیا ) می شود. گاز این مخزن نیز شیرین بوده ومایعات گازی وگاز کربنیک آن قدری بیشتر ازشوریجه D است. ذخیره گاز قابل استحصال این مخزن ۱۴۱/۱۶ میلیارد متر مکعب برآورد شده است . که قریب ۷۲ درصد آن تا پایان سال ۸۴ برداشت شده است .
ج) مخزن شوریجه D
این مخزن سالها پس از کشف و بهره برداری از دو مخزن عمیق تر در سال ۱۳۶۶ کشف و از همان سال بهره برداری از آن آغاز گردید . گاز این مخزن فاقد هیدروژن سولفــوره بوده و شیرین تلقــی می شود. میزان مایعات گـــازی تولیـدی درظروف تفکیــک اولیــه ۱۰بشکه به ازاء یک میلیون پای مکعب گاز می باشد. درحال حاضر از ۵ حلقه چاه تولیــدی از این مخزن روزانه تا ۵ میلیون متر مکعب گاز قابل تولید است.
میدان گازی گنبدلی
میدان گنبدلی در فاصل ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان سرخس و در نزدیکی مرز ترکمنستــان واقع شده است. اولیـن چاه اکتشافی حفر شده در سـال ۱۳۴۸ نتیجــه ای نداشت . حفاری مجدد در سال ۱۳۶۰ منجر به کشف ذخائر گازی این مخزن گردید و بهره برداری از این مخزن در سال ۱۳۶۵ آغاز شد.
از مجموع ۹ چاه حفاری شـده در این مخزن در حال حاضر از ۳ حلقه چاه در بهترین شرایط روزانه ۱/۱میلیون متر مکعب بهره برداری میشود . تولید متوسط از این مخزن در سال ۱۳۸۴ روزانه ۷/۰ میلیون متـر مکعب بوده است جنس مخزن ماسه سنگ با تخلخل و تراوائی بالا است ولی بعلت ذخیره گاز قابل استحصـــال کم در حـــدود ۸/۷ میلیـارد متـر مکعـب کــه تا پایان ســال ۱۳۸۴ قریب ۹۱ درصــد آن تولیــد شـده و مخـــزن دچـــار افت فشــــاری در حد ۲۳۰ اتمسفر نسبت به فشار اولیــه گردیـده و ۳ چاه تولیـدی فعلــی نیز آب نمک زیادی تولیــد مینماینــد. گــاز این مخــزن از نوع شیــرین میباشد و فقط مقداری کمتــر از ۱ درصــد گاز کربنیک دارد.
ج) حوضه ایران شمال غربی (دشت مغان): منطقه نفت خیز دشت مغان (میدان مغان) یکی دیگر از حوضه های شناخته شده هیدروکربوری در ایران است. این حوضه در شمال غرب کشور با وسعت ۵/۶ کیلومتر مربع است. ضخامت رسوبات در این حوضه بیش از ۸ کیلومتر بوده و غنی از طبقات شیلی رسی است.
نخستین بار هیم (Heim) (رئیس زمین شناسی وقت شرکت سهامی نفت مرکزی) در سال ۱۹۵۰ آثار تراوشهای مواد نفتی را در منطقه قیر دره در آذربایجان گزارش کرد. دو سال بعد طراز(Taraz, ۱۹۵۲) طی مطالعه این منطقه در دشت مغان، طی گزارشی این ناحیه از ایران را با پتانسیل نفتی اعلام کرد. یک سال بعد مطالعات وی منجر به معرفی سه تاقدیس اصلاندوز، آجیشمه و گنبد شاه آباد (دشت مغان) را برای عملیات اکتشافی معرفی کرد. بهره برداری از نفت دشت مغان به علت تراوایی بسیار کم مخزن اقتصادی نیست. با وجود چشمه های متعدد نفتی در این حوضه احتمال می رود اکتشافات دیگری در این منطقه صورت گیرد. مجوز عملیات اکتشاف نفت مغان به تازگی (۱۳۸۷) امضا شده و این عملیات هم اکنون در این منطقه ادامه می یابد. در آینده نزدیک اطلاعات بیشتری در مورد سیستم هیدروکربوری و میدان نفتی این حوضه ارائه خواهد شد.
در این ناحیه سازند زیوه (Zivah) و یا زیور به سن الیگومیوسن سنگ مخزن تجمعات نفتی این منطقه می باشد که توسط رسوبات آواری و کربناته تورنین پوشیده می شود. این سازند در منطقه رخنمون سطحی نیز دارد.
د) حوضه شمال مرکزی (اطراف شهر قم): ساختارهای زمین شناسی قم نشان می دهد که ظرفیت های خوبی برای تولید نفت و گاز در این استان وجود دارد. درسال ۱۳۱۴ هنگام حفرقنات درجنوب قم آثاری از مواد نفتی درروی آب قنات دیده شد. دولت وقت پس از اطلاع واحدی به نام اداره مهندسی اکتشافی در وزارت دارایی تاسیس نمود که وظیفه آن اکتشاف نفت درنواحی مرکزی وشمالی کشور بود. این واحد با استخدام چند کارشناس آلمانی وخرید دو دستگاه حفاری ضربه ای و دورانی ، عملیات را درنواح قم و مازندران آغاز کرد، دو حلقه چاه درخشت سرو دوحلقه چاه نزدیک به کوه نمک حفرشد. حفاری ها نتیجه ای به بار نیاورد و در سال ۱۳۱۸ متوقف شد. درسال ۱۳۲۷ دولت ایران برای انجام اکتشاف درخارج از حوضه قراردادشرکت نفت سابق ایران وانگلیس، شرکت سهامی نفت ایران را تشکیل داد. این شرکت از سال ۱۳۲۸ عملیات اکتشافی را با استخدام زمین شناسان سوئیسی و مهندسین معدن ایرانی آغاز ودر سال ۱۳۳۵درتاقدیسی البرز درناحیه قم نفت قابل ملاحظه ای کشف نمود. درسال ۱۳۳۷ میدان گازی سراجه در شرق قم کشف شد. این میادین در ۱۱۵ کیلومتری تهران واقع شده اند و نفت (البرز) و گاز (سراجه) را از سری های شیلی سنگ آهکی الیگو میوسن سازند قم برداشت می کنند. تله هردو میدان حاصل از عملکرد گسلهای معکوس و دیاپیریسم نمک است.
توالی های کربناته سازند قم (ممبر E) در این مخازن سنگ مخزن می باشد که بوسیله بخشهای انیدریتی (ممبرهای بالایی) و طبقات قرمز فوقانی پوشیده می شوند.
میادین و سازندهای مخزنی این حوضه
میدان گازی سراجه
ساختمان سراجه طاقدیسی است به ابعاد ۵X۲۵ کیلومتر که در ۴۵ کیلومتری جنوب شرق شهر قم قرار دارد. این میدان در نهشتههای الیگومیوسن (سازند کربناته قم) قرار گرفته و با سازند قرمز بالائی به سن میوسن پوشیده شده است. در این ناحیه سازند قم شامل واحد های A تا F است ولی در خود میدان سراجه واحد F وجود ندارد. سنگ مخزن و تنها بخش تولیدی میدان سراجه واحد e سازند قم است. طاقدیس سراجه منظم و با جهت یافتگی شمال غرب جنوب شرق بوده و محور طولی آن دارای امتداد N۱۲۰° است. ویژگی دیگر ساختمان سراجه وجود یک گسل تراستی با جهت شیب جنوب غربی است که در روی یال جنوبی آن قرار دارد.
تا کنون ۹ حلقه چاه در این ساختمان حفر شده است که چاههای ۲، ۳، ۵ و ۸ تولیدی بوده و بقیه متروکه هستند. در میان چاههای حفاری شده، چاه شماره ۸ دارای کاملترین نمودارهای ژئوفیزیکی و مغزه هاست. هیدروکربور مخزن سراجه شامل گاز به همراه مقدار قابل توجهی میعانات گازی (Gas Condensate) است. گاز آن از نوع شیرین فاقد H۲S بوده دارای حدود ۸۰% متان و ۶% اتان می باشد. کل ذخیره بر جای آن ۵/۹ میلیارد متر مکعب و ذخیره قابل استحصال آن حدود ۷ میلیارد متر مکعب بر آورد می گردد. از این میدان روزانه ۳۰۰ هزار متر مکعب گاز شیرین و ۴۰۰ بشکه میعانات گازی استحصال می شود.
میدان البرز
میدان نفتی البرز قم از نخستین میدان های نفتی کشور است که نیم قرن پیش با هدف اکتشاف نفت در مرکز ایران انتخاب شد و به نتیجه رسید. به این ترتیب ۵۲ سال پس از کشف نفت در شهر مسجد سلیمان (۵ خرداد ۱۲۸۷) عملیات اکتشاف نفت در مرکز کشور و در منطقه البرز قم در سال ۱۳۳۵ آغاز شد که به فوران نفت از چاه شماره۵ این میدان منجر شد و در مدت ۱۰۰ روزی که فوران نفت از آن ادامه داشت، روزانه ۱۲۰ هزار بشکه نفت از آن تولید شد
با گذشت بیش از ۵۰ سال از آن ماجرا مطالعات استخراج نفت از این میدان بار دیگر آغاز شده است. بخشی از مطالعات انجام شده درباره میدان نفتی البرز نشان میدهد نفت این میدان از نوع سبک و با درجه سبکی ۳۷ است. شرکت نفت مناطق مرکزی ایران هم تولید روزانه ۵ هزار بشکه نفت از آن را پیش بینی کرده است.
ه) حوضه دریای خزر جنوبی: مخازن این حوضه عمدتاْ نفتی می باشد ولی مخازن گازی نیز در این منطقه کم نمی باشد. ایران قریب به ۴۰ مخزن نفتی و گازی در این حوضه دارد که بطور جدی مطالعه نشده است. حتی این مخازن نامگذاری نیز نشده اند. به نظر می رسد شباهت هایی بین تاریخچه تحولی این منطقه و حوضه کپه داغ وجود داشته باشد. ریفتینگ ژوراسیک حاشیه شمالی تتیس کنترل کننده اصلی رسوبگذاری در این حوضه بوده است که در دوره های بعدی (پالئوسن ائوسن) سنگ های منشاء رسوبگذاری نموده اند. متاسفانه هم اکنون ابران از این مخازن بهره برداری نمی کند. اطلاعات ما در مورد این سیستم های پترولیوم اندک است.
میادین جدید نفتی و گازی ایران:
از میادین کشف شده نفتی و گازی طی ده سال اخیر می توان به:
ـ میادین گازی:
بی بی حکیمه( افق خامی) (۱۳۷۶، استان های بوشهر، فارس، کهکیلویه و بویر احمد)، زیره (۱۳۷۷ استان بوشهر)، گردان(۱۳۷۷ استان فارس)، تابناک (۱۳۷۸ استان های بوشهر، فارس و هرمزگان)، آرش(۱۳۷۹ خلیج فارس و خوزستان)، کرنج (۱۳۷۹ استان خوزستان)، هما (۱۳۷۹ استان فارس)، دی (۱۳۸۰ استان فارس)، مارون (افق خامی) (۱۳۸۰ استان خوزستان)، بینک ( افق خامی) (۱۳۸۱ استان بوشهر)، لاوان (۱۳۸۲ خلیج فارس و هرمزگان)، بلال ( افق دهرم) (۱۳۸۳ خلیج فارس و استان هرمزگان)، کیش (۱۳۸۴ خلیج فارس، هرمزگان)، کوه آسماری (۱۳۸۶ استان خوزستان)، فارسی (۱۳۸۶ خلیج فارس و بوشهر) سفید زاخور (۱۳۸۶ استان فارس)، میدان خیرآباد، فارو.
ـ میدان های نفتی:
آزادگان(افق های مختلف) (۱۳۷۶ استان خوزستان)، چنگوله(۱۳۷۸ استان ایلام)، توسن (۱۳۷۹ خلیج فارس و استان هرمزگان)، منصورآباد (۱۳۸۰ استان خوزستان)، یادآوران (۱۳۸۲(حسینیه/ کوشک) استان خوزستان)، رامین(۱۳۸۳ استان خوزستان)، منصوری (۱۳۸۴ استان خوزستان)، پرنج(۱۳۸۵ استان های خوزستان و کهکیلویه و بویراحمد)، شور (۱۳۸۶ استان های بوشهر و فارس)، آذر (۱۳۸۵ استان ایلام)، میدان اهواز (خامی) (۱۳۸۵ استان خوزستان)، آب تیمور (خامی) (۱۳۸۵ استان خوزستان) عسلویه شرقی (۱۳۸۷ استان های بوشهر و فارس)، هندیجان (۱۳۸۷ استان خوزستان)، جفیر (افق خامی) (۱۳۸۷ استان خوزستان)، بند کرخه، لایه نفتی میدان پارس جنوبی، آرش (نفتی و گازی)، کشف نفت و گاز در افق خامی میدان بینک، هرمز A، B و D، آلفا، ماهشهر، فارو و اروند (۱۳۸۷ استان خوزستان) اشاره کرد.
مقدار هیدروکربور مایع در جای کشف شده حدود ۵/۹۷ میلیارد بشکه، مقدار هیدروکربور مایع قابل استحصال کشف شده حدود ۱۸ میلیارد و ۳۰۰ میلیون بشکه، مقدار گاز درجای کشف شده حدود ۶۰۰۰ میلیارد متر مکعب و مقدار گاز قابل استحصال کشف شده حدود ۳۶۰۰ میلیارد متر مکعب است.
شرح برخی از میادین جدید نفتی
۱) میدان نفتی عسلویه شرقی
میدان عسلویه شرقی در ارتفاعات شمال غرب بندر عسلویه و در بین دو میدان گازی تابناک و عسلویه غربی واقع شده و درجه سبکی (ای.پی.آی) نفت کشف شده آن ۴۰ است. عمق حفاری در این میدان تا ۲۵۶۰ متری بوده و ذخیره درجای ۵۲۵ میلیون است. تاکنون لایه های مخزنی کنگان و دالان در نواحی و میادین مجاور مانند میدان تابناک، هما و شانول (منطقه عسلویه)دارای گاز بوده است و این اولین بار است که در این لایه نفت سبک کشف شده است.
۲) میدان اروند
این میدان واقع در دهانه اروندرود (در خلیج فارس) و در ۵۰ کیلومتری جنوب آبادان، طی عملیات لرزه نگاری دو بعدی جهت تکمیل اطلاعات ژئوفیزیکی انجام و تعبیر و تفسیر اطلاعات در سال ۸۳ و ۸۴ (در مطالعات اکتشافی در منطقه عمومی دشت آبادان) اکتشاف گردیده است. حفاری تا عمق ۴۴۰۸ متری بوده و در لایه فهلیان دارای نفت سبک با درجه ۴۵ API است. میزان ذخیره نفت در جا مورد انتظار و ممکن لایه مخزنی فهلیان را ۴۸۵ میلیون است و بر این اساس می توان از این میدان روزانه ۱۰ هزار بشکه نفت را تولید کرد. مخازن جدید منطقه غرب کارون که شامل میادین آزادگان، دارخوین است در حال حاضر از نقاط استراتژیک تولید کشور هستند.
۳) میدان بالارود
تاقدیس بالارود در محدوده میادین نفتی لب سفید و قلعه نار که براساس مطالعات کامل از لحاظ اکتشافی و بکارگیری اطلاعات زمین شناسی ژئوفیزیکی منطقه و بررسی اطلاعات آن کشف و مشخص شد. حفاری تا عمق ۳۷۳۷ متر در این تاقدیس سبب شد در دو لایه مخزنی لایه آسماری و سروک به نفت (درجه سبکی نفت این میدان را در لایه آسماری درجه ۳۳API ) رسیده شود. همچنین لایه های آسماری و سروک این میدان نیز دارای گاز است که میزان ذخیره گاز در جا مورد انتظار و ممکن آن بیش از یک تریلیون و ۵۸۰ میلیارد (TCF ۵۸/۱ ) فوت مکعب است. این میدان به طور متوسط توان تولید نفت ۳۲ هزار بشکه در روز را دارد و تعداد چاه های توسعه آن حدود ۱۶ حلقه چاه پیش بینی می شود.
۴) مخزن نفتی در میدان جفیر
میدان نفتی جفیر واقع در جنوب استان خوزستان و در نزدیکی میدان آزادگان و شمال میدان دارخوین قرار دارد. با حفاری چاه شماره ۴ در این میدان، در عمق ۴ هزار و ۷۰۰ متری میدان جفیر در سازند فهلیان (؟در لایه خامی فهلیان، داریان و سروک بنگستان) ، کشف جدیدی به میزان ۷۵۰ میلیون بشکه نفت درجا به دست آمد. به این ترتیب توان تولید میدان جفیر به روزانه ۳۰ هزار بشکه خواهد رسید.
۵) میدان آزادگان (شمالی و جنوبی)
میدان نفتی آزادگان بزرگترین میدان نفتی ایران و یکی از بزرگ ترین میادین نفتی جهان است در محدوده ای به وسعت ۲۰در۷۵ کیلومتر در ۸۰کیلومتری غرب اهواز در منطقه دشت آزادگان واقع است.. ظرفیت این میدان ۳۳ میلیارد بشکه تخمین زده شده بود. در سال ۱۳۷۸ لایه جدید نفتی با ظرفیت ۲/۲ میلیارد بشکه در این میدان کشف شد. میدان نفتی آزادگان بزرگترین میدان توسعه نیافته نفتی در جهان محسوب می شود که به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود (البته به نظر شرکت گازپروم نفت میدان آزادگان یک میدان واحد است). میدان نفتی آزادگان شمالی در ۱۲۰ کیلومتری غرب اهواز، منطقه مرزی بین ایران و عراق واقع شده و دارای مساحتی در حدود ۴۶۰ کیلومتر مربع است. لایه جدید نفتی در شمالی ترین نقطه میدان آزادگان نیز اکتشاف شده است که حجم نفت در جای اولیه این لایه نفتی ۲/۲ میلیارد بشکه تخمین زده می شود.
۶) میدان پرنج
میدان نفتی پرنج حدفاصل میدان های کرنج و پارسی واقع است. نفت در افق آسماری میدان پرنج بوده و حجم ذخیره قابل برداشت آن به میزان ۶۰۰ تا یک میلیارد بشکه نفت اعلام شده است. نفت این میدان دارای درجه سبکی API این نفت ۳۳ است. پس از انجام عملیات لرزه نگاری سه بعدی در میدان های کرنج و پارسی و مشاهده تفسیر لرزه نگاری در این میادین نشان داد که این میدان می تواند به عنوان یک هدف اکتشافی مستقل مورد ارزیابی قرار گیرد. میزان تولید کنونی میدان پرنج حدود ۷ هزار بشکه در روز است و تولید این میدان به ۴۰ تا ۵۰ هزار بشکه در روز قابل افزایش است.
۷) میدان توسن
شرکت پترو براس برزیل (پیمانکار شرکت ملی نفت ایران) در چاه تفتان بلوک توسن در خلیج فارس موفق به کشف نفت است . تولید این میدان روزانه ۲۰ هزار بشکه می باشد. عملیات اکتشافی در چهار افق تولیدی هدف صورت گرفته است. حجم ذخیره نفت درجا در این میدان ۴۰۰ میلیون بشکه برآورد شده است که ۲۵ درصد آن در افق ایلام قابل استحصال است. همچنین دو افق گدوان و فهلیان نیز دارای پتانسیل نفت و گاز در این میدان هستند.
۸) مخزن نفتی در میدان شادگان
میدان شادگان که در جنوب شرقی اهواز واقع شده دارای دو مخزن نفتی آسماری و بنگستان است. مخزن آسماری در این میدان در سال ۱۳۴۷ شمسی کشف شد و از سال ۱۳۶۷ بهره برداری آن آغاز گردید. در لایه هفت از مخزن آسماری میدان شادگان، برای نخستین بار، نفت تولید شد.
۹) مخزن نفتی در میدان نفتی منصوری
مخزن آسماری میدان منصوری در سال ۱۳۴۲ خورشیدی کشف و تولید از آن از سال ۱۳۵۳ خورشیدی آغاز شد. جدیداً یک مخزن نفتی در لایه های زیرین میدان نفتی منصوری در سه لایهی جدید با ذخیرهی نفت خام درجا به میزان ۷۶۷ میلیون بشکه از نوع بسیار سبک درجهی (API) ۳۹ ۴۳ و بدون سولفور (نفت سبک و شیرین) کشف شد.
۱۰) مخزن نفتی در میدان آب تیمور
کارشناسان شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب، با تعبیر و تفسیر داده های لرزه ای سه بعدی مخزن بنگستان میدان نفتی آب تیمور ساختار مخزنی جدیدی را کشف کردند که با توجه به خصوصیات مخزنی این ساختار برآورد اولیه نفت درجا در محدوده موردنظر حدود ۲ میلیارد بشکه است. این مخزن در افق بنگستان به ویژه سازند ایلام دارای توانمندی نفتی است.
۱۱) میدان چنگوله
میدان نفتی چنگوله واقع در بلوک اناران (در سال )۱۳۷۸ در سازندهای داریان و سروک واقع در استان ایلام با حجم نفت ۹۴۴ میلیون بشکه درجای اولیه اکتشاف یافته است. در این میدان مستقل نفتی که توان تولید ۳/۶ میلیارد بشکه نفت در جا و ۶۵ هزار بشکه نفت در روز را دارد ۱۷ حلقه چاه حفر خواهد شد.
۱۲) مخزن نفتی میدان کرنج
کشف ۸۱ میلیارد متر مکعب گاز درجای اولیه و ۱۰۹ میلیون بشکه میعانات گازی درجای اولیه در سازند "خامی" میدان کرنچ
۱۳) لایه های نفتی میدان پارس جنوبی
کشف لایه نفتی میدان پارس جنوبی با ذخیره نفت درجای حدود ۶ میلیارد بشکه
۱۴) میدان نفتی آذر
میدان جدید نفتی آذر در شهرستان مرزی مهران واقع است. این میدان نفتی براساس برآورد کارشناسان مرتبط با موضوع، ۲/۲ دهم میلیارد بشکه نفت دارد. میدان نفتی چنگوله که در امتداد این میدان نفتی قرار دارد.
۱۵) میدان منصورآباد
میدان نفتی منصور آباد در شمال شهرستان بهبهان قرار دارد. اطلاعات دقیقی در مورد این میدان نفتی در حال توسعه موجود نمی باشد.
۱۶) میدان نفتی یادآوران ( یا مخازن حسینیه/ کوشک)
میدان یادآوران از ترکیب دو میدان (تاقدیس) حسینیه و کوشک تشکیل شده است. تاقدیس حسینیه در ناحیه دزفول شمالی در مجاورت و به موازات خط مرزی و مشترک بین ایران و عراق و چاه حسینیه به فاصله ۲۱ کیلومتری شمال غربی چاه دارخوین۲ و حدود ۵/۳۴ کیلومتری شمال غرب چاه خرمشهر۱ و حدود ۳۰ کیلومتری جنوب چاه کوشک ۱ واقع شده است. تاقدیس کوشک در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب غرب ساختمان جفیر و ۲۲ کیلومتری جنوب شرق ساختمان آزادگان و ۸۰ کیلومتری جنوب غرب اهواز نزدیک مرز ایران و عراق قرار دارد. امتداد آن شمال غربجنوب شرقی می باشد.
تاقدیس یادآوران در سطح زمین فاقد رخنمون بوده و ساختاری است که بوسیله برداشتهای ژئوفیزیکی اکتشاف شده است. تاقدیس حسینیه در امتداد ساختمانهای دارخوین، خرمشهر و آزادگان دارای روند شمالی جنوبی می باشد. این تاقدیس بر روی افق های سروک و فهلیان با بستگی های افقی به ترتیب ۱۴۰ ۸۴ و ۲۵۶ ۸۰ کیلومتر مربع و بستگی قائم ۵۰ و ۹۰ متر با توجه به نقشه های عمقی ژئوفیزیکی می باشد و با توجه به نقشه های لرزه نگاری تاقدیس کوشک در افق سروک دارای بستگی افقی ۷۲ کیلومتر مربع و بستگی قائم ۵۵ متر می باشد همچنین بستگی افقی و قائم بر روی افق فهلیان به ترتیب ۲۲ کیلومتر مربع و ۲۰ متر بر آورد گردیده است.
میزان ذخیره درجای (Oil in Place, OIP) این میدان بیش از ۱۷ میلیارد بشکه (۷/۲ کیلومتر مکعب) و مقدار ذخیره قابل بازیافت (Recoverable) نیز ۳ میلیارد بشکه (۵/۰ کیلومتر مکعب) تخمین زده شده است. پیش بینی شده است روزانه بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار بشکه نفت از این میدان قابل استحصال باشد.
تاقدیس حسینیه بدون هیچگونه رخنمونی در سطح زمین با عملیات لرزه نگاری در سال ۱۳۵۷ مشخص و محرز گردید. اولین لرزه نگاری در منطقه در سال ۱۳۷۵ انجام شده و در سال ۱۳۷۹ اکتشافی صورت گرفت. در سال ۸۱ میدان نفتی حسینیه با ۵/۱ میلیارد بشکه ذخایر تثبیت شد و با ادامه اکتشاف مشخص گردید که فاصله بین دو میدان نفتی کوشک و حسینیه نیز مخزن نفت است. بینابین میادین کوشک و حسینیه فاصله ای است که ظاهراً محل مخزن جدید است. مجموع میادین کوشک و حسینیه و حد فاصل تازه کشف شده بین این دو میدان به نام "یادآوران" تغییر نام داد. حفر اولین چاه اکتشافی حسینیه درسال ۱۳۸۰ به پایان رسید و تا کنون ۴ حلقه چاه درآن حفاری شده است.
۱۷) میدان رامین
در میدان نفتی رامین در ٣٠ کیلومتری شمال کلان شهر اهواز و شمال غرب مخزن مارون واقع شده است. تولید از این مخزن در زمان حاضر تنها در سازند آسماری انجام می شود. مخزن نفتی جدید در لایه سروک میدان رامین در استان خوزستان با و حفاری یک چاه تا عمق ۵۴۰۰ متر کشف شده است. حدود ۵ هزار و ۷۰۰ میلیون بشکه نفت در جا و ۲۴۲ میلیارد متر مکعب گاز وجود دارد.: میزان نفت قابل استحصال در چهار لایه جدید، به میزان ۸۵۵ میلیون بشکه برآورد شده است که درجه سبکی (API) آن در مقیاسهای ۲۷ و ۳۲ و ۳۶ متفاوت است.
۱۸) میدان منصوری
میدان نفتی منصوری (آسماری) در ناحیه فروافتادگی دزفول شمالی در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب اهواز قرار گرفته است. این میدان از سمت شمال غرب به میدان اهواز و از سمت غرب در مجاورت میدان آب تیمور و از شمال شرق در مجاورت میدان شادگان قرار دارد. طول میدان در سطح تماس آب نفت حدود ۳۹ کیلومتر و عرض آن حدود ۵/۳ کیلومتر می باشد. امتداد این میدان مانند بسیاری از میادین ناحیه زاگرس در جهت شمال غربی جنوب شرقی می باشد. براساس مطالعات قبلی، سازند آسماری به ۸ لایه تقسیم بندی گردیده است که فقط لایه های ۱ تا ۳ حاوی نفت می باشند و سایر لایه ها پایین تر از سطح تماس آب نفت می باشند.
مخزن آسماری در سال ۱۳۴۲ با حفر چاه شماره MI ۱ کشف و تولید از میدان از سال ۱۳۵۳ آغاز شد. نفت این مخزن زیر اشباع بوده و سطح تماس اولیه آب نفت در آن در عمق ۲۲۷۲ م ز س د برآورد شده است. ستیغ مخزن در عمق ۲۱۴۳ م ز س د (متر زیر سطح دریا) بوده و بر این اساس ارتفاع ستون نفتی در آن برابر ۱۲۹ متر برآورد می شود. به دلیل ارتباط آبده مخزن آسماری منصوری با مخزن آسماری اهواز، عملکرد مخزن منصوری تحت تأثیر عملکرد مخزن اهواز قرار داشته است. افت فشار حدود ۸۰ پام در مخزن منصوری قبل از شروع تولید گواه مطمئنی برای این نظر قلمداد می شود.
۱۹) مخزن گازی میدان اهواز
براساس مطالعات زمین شناسی، ذخایر پرفشار و قابل توجه نفت و گاز در مخزن خامی این میدان پیش بینی شده است. این افق نفتی (گروه خامی) در سایر مخازن نیز شناخته شده است (برای مثال میدان منصوری، جفیر و آب تیمور).
۲۰) میدان هندیجان
این میدان نفتی که درنزدیکی ساحل خلیج فارس قرار دارد و نفت تولیدی آن از ۵ هزار بشکه به ۲۵ هزار بشکه افزایش یافته است.میدان هندیجان دارای نفت درجای این میدان به میزان ۱ میلیارد و ۴۴۳ میلیون بشکه در مقابل ۵۹۸ میلیون بشکه ارزیابی شده پیشین است. در میدان نفتی هندیجان باید چهار حلقه چاه جدید حفاری شود که هم اکنون حفر دو حلقه چاه به پایان رسیده و چاه سوم مراحل نهایی حفاری خود را طی می کند.
۲۱) میدان بند کرخه
میدان بند کرخه در بلوک مهر با ظرفیت ۱/۴ میلیارد بشکه نفت در جا کشف شده که در حدود ۱۹۰ میلیون بشکه آن قابل استحصال است. میزان نفت در جای این میدان ۱.۹ تا ۲ میلیارد بشکه است که برای نخستین بار طی ۲۵ سال گذشته، یک شرکت اروپایی در منطقه غرب زاگرس در استان خوزستان این میدان جدید نفتی را کشف کرده است.
۲۲) میدان نفتی بینک
این میدان در شمال غرب بوشهر در کنار سواحل شمالی خلیج فارس واقع است. این میدان از تاقدیس نامتقارنی به طول ۲۷ و عرض ۱۰ کیلومتر تشکیل شده است به طوری که شیب یال شمالی آن بیشتر از یال جنوبی آن میباشد. نفت در سازند سروک این میدان که حدود ۶۰۰ متر ضخامت داشته و عمدتا از سنگ آهک، سنگ آهک دولومیتی و بین لایه هایی از آهک رسی تشکیل شده است یافت شده است.
۲۳) میدان ماهشهر
این میدان نزدیک میدان هندیجان (با ۳۰ کیلومتر فاصله) است، در افقهای ماسه سنگی غار (آسماری)، سروک و کژدمی وجود هیدروکربن گزارش شده است.
میادین جدید گازی
۱) سفید زاخور
تاقدیس سفید زاخور در منظقه کوهستانی استان فارس (جز مناطق مرکزی کشور) و در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب شهرستان قیر قرار دارد. حدود ۴/۱۱ تریلیون فوت مکعب گاز درجا در میدان سفید زاخور کشف شده است. درصورتی که در این منطقه ۱۷ حلقه چاه حفر شود ، روزانه ۳۰ میلیون فوت مکعب گاز این میدان استحصال خواهد شد. همچنین چندین هدف اکتشافی در نزدیکی میدان سیفد زاخور وجود دارد که تاقدیس وسیع «هالگان» (جنوب سفید زاخور) یکی از این موارد است.
۲) میدان گازی کوه آسماری
میدان گازی کوه آسماری (در نزدیکی شهرستان هفتگل در شمال شرقی استان خوزستان) در لایه ژوراسیک منطقه مسجد سلیمان با ظرفیت گاز در جای ۹۸۵ میلیارد فوت مکعب کشف شده است که ۷۳۵ میلیارد فوت مکعب آن قابل برداشت است. حفر چاهی با عمق ۴ هزار و ۳۸۰ متر بر روی طاقدیس آسماری موجب کشف این میدان گازی جدید کشف شده است. این مخزن که ۲۸ کیلومتر طول و نزدیک به ۵ کیلومتر عرض دارد، با آزمایشهای جریانی گاز با نرخ حجمی مشخص و قابل توجهی به ثبت رسید.
۳) میدان گازی کیش
این میدان گازی تمام مساحت جزیره کیش را در برگرفته و مقداری از آن در دریا قرار دارد, به نحوی که این میدان بزرگ تر از جزیره کیش است. این مخزن در عمق ۴۳۰۰ متر دارای چهار لایه کنگان ، دالان فوقانی ، نار و دالان تحتانی است که اصلی ترین لایه به کنگان تعلق دارد و میزان تخمین ذخایر میدان گازی کشف شده در جزیره کیش به آن بستگی دارد.
۴) میدان زیره:
میدان گازی زیره در استان بوشهر (شمال میدان کنگان) واقع بوده و با حجم ۲۸ میلیارد مترمکعب گاز در جای اولیه و ۸/۲ میلیون بشکه مایعات گازی درجا و با پیش بینی ظرفیت تولید ۳/۲ میلیون متر مکعب در روز امکان بهره برداری دارد.
۵) میدان گردان
این میدان در استان فارس، جنوب شیراز با حجم گاز درجای اولیه ۸/۱۶۲ میلیارد مترمکعب و گاز قابل استحصال معادل ۱۲۵ میلیارد مترمکعب و ۲۶ میلیون بشکه مایعات گازی درجا کشف شده است.
۶) میدان تابناک
میدان تابناک در مرز استان های فارس، بوشهر و هرمزگان واقع است این مخزن با حجم درجای اولیه ۸۵۷ میلیارد متر مکعب گاز و ۵۴۵ میلیون بشکه مایعات گازی در جا و با پیش بینی ظرفیت تولید ۵۷ میلیون متر مکعب در روز یکی از مخازن گاز شیرین است. میدان تابناک شیرین ترین میدان گازی جهان با توان تولید ۴۶ میلیون متر مکعب گاز در اختیار ایران است. از میدان گازی تابناک به ازای هر میلیون فوت مکعب گاز ، ۳۰ بشکه مایعات گازی تولید می شود که این میزان نشان دهنده حجم بالای مایعات گازی این میدان است و روزانه ۲۶ میلیون متر مکعب گاز از آن استحصال شده و به شرکت ملی گاز تحویل داده می شود. میدان تابناک در منطقه پارسیان واقع است و جزو مناطق مرکزی نفت خیز ایران محسوب می شود.
۷) میدان هما
میدان گازی شیرین هما واقع در استان فارس است. این میدان دارای حجم گاز درجای اولیه حدود ۱۹۲ میلیارد متر مکعب است.
۸) میدان گازی آرش
میدان نفتی و گازی آرش با نفت خام درجای اولیه ۷۵۴ میلیون بشکه در سازند گدوان و گاز درجای اولیه ۵/۲۲ میلیارد متر مکعب و ۶/۸۳ میلیون بشکه میعانات گازی در سازند فهلیان از مخازن کشف شده در سال ۱۳۷۹ است. میدان گازی آرش در مرز مشترک آبی ایران و کویت واقع شده و این میدان بین سه کشور ایران، کویت و عربستان مشترک است. نیمی از میدان آرش متعلق به ایران است در حالی که کویت مدعی مالکیت بیش از ۵۰ درصد این میدان است.
۹) میدان گازی دی
میدان گازی شیرین دی (۱۳۸۰) با حجم گاز درجای اولیه ۱۰۲ میلیارد مترمکعب و حجم میعانات گازی معادل ۴۳ میلیون بشکه در استان فارس کشف شد.
۱۰) مخزن گازی میدان بی بی حکیمه
این میدان در ۲۱۰ کیلومتری جنوب شرقی اهواز و در جنوب میدان نفتی گچساران واقع شده است. مخزن نفتی این میدان در سال ۱۳۴۱ کشف شد و همان سال به تولید رسید.در سالهای اخیر از افق خامی این میدان مخزن گازی یافت شده است.
۱۱) میدان گازی فارو
این میدان در تنگه هرمز واقع شده و شامل دو میدان گازی فارو A و B است.
۱۲) میدان لاوان
این میدان گازی در سالهای اخیر (۱۳۸۲) در جزیره لاوان خلیج فارس یافت شده است.
بهروز اسرافیلی دیزجی
فارغ التحصیل رسوبشناسی و سنگ شناسی رسوبی از دانشگاه تهران
بهرنگ عارف
منبع:
http://www.aftabir.com/articles/view/science_education/geology/c3c1234862570_hydrocarbons__p1.php
